قولدانىستاعى جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ بەس كەمشىلىگى

ءبىرىنشى، ماقساتى جۇيەسىز، جەتكىلىكسىز قويىلعان: «جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە «قازاق ءتىلى» ءپانىن وقىتۋدىڭ ماقساتى – انا ءتىلىن قادىرلەيتىن، قوعامدىق ءمانىن تۇسىنەتىن تۇلعا قالىپتاستىرۋ، سونداي-اق قازاق ادەبي ءتىلى نورمالارىن ساقتاپ، دۇرىس قولدانا بىلۋگە، ەركىن سويلەسۋگە جانە ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ» دەلىنگەن. ماقسات دۇرىس قويىلماعان سوڭ، ونىڭ ارتىنداعى بارلىق ءىس قىيسىق بولاتىنى بەلگىلى عوي. ءپاننىڭ وقۋ ماقساتىن جەتە تۇسىنبەگەن مامان «قازاق ءتىلى» ءپانىنىڭ ۇلگىلى وقۋ باعدارلاماسىن قالاي جازباق؟ قالاي جازعان؟

ەڭ العاش بۇل باعدارلاما 2016 جىلعى 25 ساۋىردە جوعارىدان №243 قاۋلىمەن بەكىتىلىپ، قولدانىسقا ەنگەندە ەلدىڭ بارىنە تۇك تۇسىنىكسىز بولدى. مەن دە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ باق- تا ماسەلە كوتەردىم:

«جاڭارتىلعان باعدارلاماداعى ولقىلىقتار» 7 قاراشا، 2017 جىل http://abai.kz/post/61522;

«بۇل انا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەردىڭ باعدارلاماسى ەمەس...» 2020 جىل 13 ناۋرىز https://abai.kz/post/107380?fbclid=IwAR0-LXZAIKvFpRe0fM4XcS8OUXnYIErDp-zVE65sxCmCCNw_hPSFbyUZuTU;

«قازاق ءتىلىن دامىتۋ باعدارلاماسى ويداعىداي ناتيجە بەرمەدى. نەگە؟» 19 تامىز 2021 https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-tln-damyitu-bagdarlamasyi-oydagyiday-natije-bermed-446215/

«قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى: باعدارلامانى جەتىلدىرۋ كەرەك» 27 تامىز، 2021 جىل https://abai.kz/post/138621;

الەۋمەتتىك جەلىدە دە باعدارلامانىڭ اۆتورىن تابا الماي «بۇل باعدارلامانىڭ اۆتورى كىم؟» «ءسىز كىمسىز كا مىرزا؟» «بۇل ۇيدە سارا بار ما، شىقسىن بەرى» دەپ كوپشىلىككە ساۋالدار تاستادىم. ۇنسىزدىك. ەشكىم «مەن جازدىم، مەن ەدىم» دەپ العا شىقپادى. ەل جان-جاقتان باعدارلامانىڭ قاتەسىن ايتىپ شۋلاپ كەتتى. اقىرى 2021 جىلى قازىرگى ماجىلىسكەر سول كەزدەگى ءبىلىم ءمىنىسترى اسقات ايماعانبەتوۆ استاناعا قازاق ءتىلى ماماندارىن جيناپ، «قاتە بولسا، جوندەڭدەر» دەگەن پارمەن بەردى. بەردى دە ءوزى ماجىلىسكە كەتىپ قالدى. بۇگىن باعدارلاما جوندەلىپ جاتىر. قازىرگى قولدانىستاعى قاتە باعدارلامانى جاساعاندار تاعى كىرىسىپ، ۇيىمداستىرۋشىلار قازاق ەلىندە باسقا مامان جوقتاي، سولارعا قايتا جۇگىنىپ، تاعى دا شالا پىسكەن ءبىر نارسەنى الىپ كەلمەسىن دەگەن قاۋىپ جوق ەمەس.

قولدانىستاعى باعدارلامانىڭ ەكىنشى كەمشىلىگى – وقۋ تاقىرىپتارى، «ميگراتسيا، كوشى-قون، جاستار مادەنيەتى، تابيعات جانە ەكولوگيا جانە ت.ب.» دەپ بەرىلگەن. بۇل لەكسيكالىق تاقىرىپتاردىڭ بەرىلۋىنىڭ ءمانى نەدە؟ جاڭارتىلعان باعدارلامانىڭ وزەگى وسىنداي لەكسيكالىق تاقىرىپتار ما؟ بۇل جاراتىلىستانۋ نەمەسە باسقا پاندەرگە ۇقساپ كەتكەن جوق پا؟ ەڭ باستىسى، ءبولىم تاقىرىپتارىن ءدال وسىلاي الۋدىڭ عىلىمي نەگىزى بار ما؟ قانداي؟ ەشكىم ءجوندى جاۋاپ بەرە المايدى. جاۋاپتارى – بىرەۋ. «ەرتەڭ PISA باعالاۋى كەلگەندە ءدال وسىنداي تاقىرىپتار كەلىپ قالۋى مۇمكىن» دەگەن دولبار عانا.

دىبىستان ماتىنگە دەيىنگى ءتىل بىرلىكتەرىن الساق، دىبىستىڭ سانى بەلگىلى، ءتۇبىر جانە قوسىمشا مورفەمالاردىڭ سانى دا شەكتەۋلى، ساناۋلى. ءتىپتى تىلىمىزدەگى ءبىرتىلدى سوزدىكتىڭ  رەەسترىنە ەنەتىن بارلىق ءسوزدىڭ دە سانىن ساناپ شىعۋعا بولادى. ال تىلىمىزدەگى سويلەمدەردىڭ سانىن ساناۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىز ولاردى تيپتەيمىز: ءجاي سويلەم، قۇرمالاس سويلەم، جاقتى-جاقسىز، بولىمدى-بولىمسىز جانە ت.ب. سويلەمدەر. ءماتىن دە تۋرا سول سويلەمنىڭ سانى سىياقتى كوپ. سويلەم سانى ميلليون بولسا، ءماتىننىڭ سانى ميلليارد. سوندىقتان مەكتەپتە وسىنداي ءتۇرلى-ءتۇرلى تاقىرىپتارمەن جۇمىس ىستەي بەرەيىك، بولاشاقتا سونىڭ ءبىرى PISA باعالاۋى كەزىندە ءتۇسىپ قالار دەگەن وي قاتە، عىلىمي تۇجىرىم ەمەس. وقۋشى ءماتىندى تالداۋ كەزىندە سويلەمدەردى تيپتەگەن سياقتى ءماتىندى دە تيپتەپ ۇيرەنۋى كەرەك.

ءۇشىنشى كەمشىلىك – لەكسيكالىق تاقىرىپتاردىڭ گرامماتيكالىق تاقىرىپتارمەن ساباقتاستىقتا بولماۋى. وقۋلىقتاعى بەرىلگەن لەكسيكالىق تاقىرىپ ء(ماتىن) گرامماتيكالىق تاقىرىپتارمەن بايلانىسىپ جاتقاندا عانا ءبىلىم جۇيەلى بولادى. ونداعى تاقىرىپتار مەن ماتىندەر ءتىلدىڭ انىقتاماسىنا (200 انىقتاما) قاتىستى بولۋى كەرەك، سوندا عانا وقۋشى ءتىلدى، ونىڭ ماڭىزىن تەرەڭ ۇعىنادى. ەگەر پۋبليتسيستيكالىق جانە عىلىمي ستيلدەگى ماتىندەردە گرامماتيكالىق تاقىرىپتاردىڭ ءوزى تۇسىندىرىلسە، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى. بۇنى بالا جۇيەلى قابىلدار ەدى.

قازىرگى باعدارلامادا گرامماتيكا جۇيەسىز، بەيبەرەكەت شاشىلىپ بەرىلگەن. بۇل شەشىمى وتە كۇردەلى، ءالى دە زەرتتەي تۇسەتىن وتە وزەكتى ماسەلە. لينگۆيستيكادا گرامماتيكا ءداستۇرلى، دەڭگەيلىك (فونەتيكا، لەكسيكا، ءسوزجاسام، مورفولوگيا، سينتاكسيس) جانە فۋنكتسيونالدىق (جۇمسالىمدى) گرامماتيكا بولىپ بولىنەدى. بۇنىڭ ەكەۋى دە لينگۆيستيكا ماماندىقتارىنا اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن وقىتىلادى. ال بىزگە كەرەگى – قولدانبالى گرامماتيكا. ياعني ءماتىندى تانۋعا جانە ونى تۋدىرۋعا، اسىرەسە ءماتىن تۋدىرۋ كەزىندە ونداعى نورمالاردىڭ بۇزىلۋىنىڭ الدىن الاتىن گرامماتيكا كەرەك. ءپاننىڭ ماقساتى وقۋشىنى دۇرىس سويلەۋ مەن ساۋاتتى جازۋعا ۇيرەتۋ بولسا، ونىڭ كىلتى گرامماتيكا ەمەس پە؟ گرامماتيكانىڭ بۇل ءتۇرى وقۋشى ساناسىندا ءتۇرلى نورمالاردى ءبىلۋ ارقىلى كوپ قولدانىلۋ، كوپ داعدىلانۋ ارقىلى قالىپتاسادى.

بۇرىن فونەتيكا، لەكسيكا، مورفولوگيا، سينتاكسيستى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءار سىنىپتا وقىتاتىنبىز. جاڭا باعدارلامادا گرامماتيكالىق ماتەريالدار شيىرشىقتالىپ بەرىلگەندەي كورىنەدى، بىراق ونىڭ ءوزى جۇيەسىز، بەيبەرەكەت شاشىلىپ جاتىر. بۇل بالانىڭ ءتىلدىڭ جۇيەسىن تۇسىنۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. جۇيەلى بەرىلمەگەن بىلىمنەن وقۋشىنىڭ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى تومەندەيدى.

ءتورتىنشى كەمشىلىك – تىڭدالىم مەن ايتىلىم داعدىسىن بىرگە بەرۋ. ماتىنمەن جۇمىس ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءماتىن تانۋ جانە ءماتىن تۋدىرۋ. ءماتىن تانۋ داعدىلارىنا وقىلىم مەن تىڭدالىم جاتاتىن بولسا، ءماتىن تۋدىرۋ داعدىلارىنا جازىلىم مەن ايتىلىم جاتادى. وسى قىرىنان قارايتىن بولسا، ەكەۋىن بىرگە قاراستىرۋ مۇلدە اقىلعا سىيمايتىن نارسە. دۇرىسىندا ءمəتىن تانۋ (وقىلىم-تىڭدالىم) مەن ءمəتىن تۋدىرۋ (ايتىلىم + جازىلىم) پاراللەل بەرىلۋى ءتيىس. تىڭدالىم (اۋديتوريادا اقپارات قابىلداۋ) مەن ايتىلىم (اۋىزشا سويلەۋ) داعدىلارى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى انىق. الايدا وقۋ ماقساتتارىندا ولاردىڭ بىرگە بەرىلۋى بۇل داعدىلاردىڭ جەكە-جەكە دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. وقۋشى تەك تىڭداپ ايتپايدى، جازادى دا. سونداي-اق تىڭداپ قانا ەمەس، وقىپ تا ايتۋعا بولادى. باعدارلاما جاساۋشىلار بۇنى ەسكەرمەگەن. وقۋشىلاردىڭ تىڭدالىم جانە ايتىلىم داعدىلارىن كەشەندى تۇردە مەڭگەرۋى ءۇشىن ولاردىڭ اراسىندا ناقتى بايلانىس ورناتۋ ماڭىزدى. تىڭدالىم مەن ايتىلىمعا ارنالعان جاتتىعۋلاردىڭ ءبىر كونتەكستە ۇسىنىلۋى وقۋشىلاردىڭ ءوزارا بايلانىس ورناتۋ داعدىلارىن دامىتۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى. وقۋ پروتسەسىندە تىڭدالعان ماتەريالدى ءتيىمدى قولدانۋ ءۇشىن جەكە-جەكە جاتتىعۋلارمەن قاتار، ينتەگراتسيالىق تاپسىرمالارعا دا نازار اۋدارۋ قاجەت.

بەسىنشى كەمشىلىك. ءار ستيلگە ءتان تيپتىك ەرەكشەلىكتەر بار: قۇرىلىمىندا، مازمۇنىندا جانە ونداعى قولدانىلاتىن تىلدىك قۇرالدارىندا جانە ت.ب. ءماتىنتانۋ كەزىندە باعدارلامادا وسى ايتىلعانداردى تانۋدى ماقسات ەتىپ قويامىز، ال داعدى قالىپتاستىرۋ كەزىندە ولاردى ۇلگىگە المايمىز. بۇل –دۇرىس ەمەس. ءماتىن تانۋ بارىسىندا وقۋشىعا وسىلاردى ۇلگىلەپ، وسىنداي جانردا ءماتىن تۋدىرۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وقۋشى ءماتىندى تيپتەي ءبىلۋى، ءار ستيلگە ءتان جانرلاردىڭ سيپاتىن تانىپ، تالداي ءبىلۋى قاجەت. وسى داعدىعا اسا ءمان بەرىلۋى كەرەك. سوندا وعان ءماتىن ءتۇزۋ، ءماتىن تۋدىرۋ وڭايعا تۇسەدى.

بىزدە اۋىزەكى ستيلدەن باسقا ستيلدەر تەك جازباشا نۇسقادا دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. بارلىق ءستيلدىڭ اۋىزشا نۇسقاسى دا بار ەكەنى بەلگىلى. ياعني ءماتىن تۋدىرۋ اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جۇزەگە اسادى. داعدى قالىپتاستىرۋ كەزىندە ۇمج-دا انىق كورسەتىپ، وسى ەكى ءتۇرىن دە جايدان كۇردەلىگە قاراي شيىرشىقتاي وتىرىپ قاتار الىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. ءپان بويىنشا وقۋشىعا بەرىلەتىن  بىلىم اۋىزشا-جازباشا ءماتىن تۋدىرۋ بولسا، وقۋ ۇردىسىندە سوعان جەتۋدىڭ جولى انىق كورىنىپ تۇرۋى كەرەك. بۇگىنگى قولدانىستاعى جاڭارتىلعان باعدارلامادا بۇل كەمشىن.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz