وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن، رەسەيدىڭ ادەبي جۋرنالىنان («موسكۆا» دەپ اتالادى-اۋ دەيمىن) ورىس عالىمنىڭ «مەتيستەر» تۋرالى جازعان عىلىمي ماقالاسىن وقىعانىم بار.

سوندا الگى عالىمنىڭ ءوزىنىڭ ماقالاسىندا، ۇلكەن وكىنىشپەن، قازىرگى ورىس ادامدارىنىڭ وتباسىلىق جاعدايلارىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ءبىراز پروبلەمالاردى اشىپ كورسەتكەن ەكەن. قازىرگى ۋاقىتتاعى ورىس جاستارىنىڭ كورىنگەن ۇلتتىڭ قىزدارىنا ۇيلەنىپ، سونداي-اق، قىزدارىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنە تۇرمىسقا شىعىپ جاتقاندىعىن اشىنا كورسەتىپتى. الداعى  20-30 جىلدان كەيىن، ورىس حالقىنىڭ  كەم دەگەندە، اجەپ ءتاۋىر پايىزى ارالاس تۇقىمعا اۋىسىپ، ءوزىنىڭ اتا-باباسىنان كەلە جاتقان مىناۋ ۇلان- عايىر دالانى بولاشاقتا  كىم قورعايدى، كىم ۇستاپ تۇرادى، اعني ايتقاندا رەسەيگە، ورىس حالقىنا ولاردىڭ جانى اشيما، جوقپا، قولىنا قارۋ الىپ قورعاي الاما دەپ، ۇلكەن پروبلەما كوتەرگەن ەكەن. سونىمەن قاتار، رەسەي قۇرامىنداعى ۇساق ۇلتتارعا: قالماقتارعا، تاتارلارعا، ياكۋتتارعا، باشقۇرتتارعا، تاعى باسقا جانە شەتەلدىكتەرگە قىزدارىنىڭ تۇرمىسقا شىقپاۋىن، ورىس جىگىتتەرىنىڭ وزگە «تومەن» حالىقتاردىڭ قىزدارىن الماۋعا شاقىرادى.  كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرىپ، كادىمگىدەي الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. سونداي-اق، «مەتيس» (گريازنايا كروۆ) ءسوزىنىڭ  قالاي شىققانىن جانە  قايدان شىققانىن تاپتىشتەپ جازىپتى. ارينە وسى جۋرنالداعى ماقالادان  ءبىراز نارسەنى وقىپ، ويىما ساقتاعان بولاتىنمىن،. دەگەنمەن، كەلتىرگەن كوپ مىسالدارىنىڭ ءبىرازىن ويىمنان شىعارىپ الدىم.

سونىمەن ماقالادا نە ايتىلعان، ءارى قاراي كەتتىك.

ماقالادان ۇققانىم، «مەتيس» ءسوزى- وسىدان تالاي عاسىر بۇرىن،  يسپاندار مەن پورتۋگالداردىڭ لاتىن امەريكاسىن جاۋلاۋ بارىسىندا پايدا بولعان ەكەن. يسپاندار مەن پورتۋگالدار قاستارىنا ءوزىنىڭ ۇلتتارىنىڭ ايەلدەرىن قوسا الا بارماعان سوڭ، (ولار تالاي جىلدار سول جاقتا جۇرگەن سوڭ) ەرىكسىزدەن جەرگىلىكتى ۇندىستەر مەن نەگرلەردىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن وزدەرىنە كۇشتەپ ايەل قىلادى. وسىنداي نەكەدەن تۋعان بالالاردى يسپاندار «مەتيس» - دەپ اتايدى. ياعني، ماعىناسى «ارام قان» دەگەن ءسوزدى بىلدىرەدى. يسپاندار مەن پورتۋگالدار مۇنداي بالالاردى، اۋلەتىمنىڭ جالعاسى، مۇراگەرى دەپ قاراماعان. ءتىپتى، بۇلاردى ۇرپاعىم دەپ تە قامقورلىق جاساماعان جانە اسىراماعان. بالالارعا كوبىنەسە سول جەرگىلىكتى ەلدىڭ ايەلدەرى قاراپ، اسىراپ -ساقتاعان. قازىر،  ارگەنتينا مەن برازيليا  «مۋلاتتار» ەلى دەپ اتالادى. دالىرەك ايتقاندا، ءار تۇقىمنان پايدا بولعان قوسىندى ەلدەر (وسى ەلدەردەن نەبىر اتاقتى ويىنشىلار شىققانىمەن، ولار مۋلاتتار قاتارىندا) . بۇل كۇندەرى، نەگىزىنەن  برازيليا، پورتۋگال، ارگەنتينا، يسپان  تىلىندە سويلەيدى. وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن مەن ءداستۇرىن، سونداي-اق ادەپ- عۇرپىنىڭ ءبىرازىن ۇمىتقان. مۇمكىن، تەك قالعانى «كارناۆال» شىعار. مىنە وسى جايلاردى ورىس عالىمى زەردەلەي، زەرتتەي جازىپ، الاڭداۋشىلىقپەن قاعازعا تۇسىرگەن ەكەن. ماقالانىڭ سوڭىندا، ەگەر ءبىز وسىلاي كەتە بەرسەك، ورىس حالقىنىڭ الداعى كەزەڭدە قويىرتپاققا اينالىپ، ەل بولۋدان قالاتىندىعىن كورسەتىپتى.

سونىمەن، «مەتيس» ءسوزى – يسپان تىلىندە «ارام قان» بولىپ شىقتى عوي. قانداي جيىركەنىشتى ءسوز. ال، ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعداي قازىرگى ۋاقىتتا قاي دەڭگەيدە؟! ونى وزدەرىڭىز سارالاپ، ۇعا جاتارسىزدار.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz