رىمعالي نۇرعاليۇلى. اياقتالماعان تراگەديا

(پوليگون اڭگىمەلەرى)

قىلمىس

قۇلىنى كىسىنەپ، قوزىسى ماڭىراپ، ايران-قىمىزىن ءىشىپ، قۇرت-ىرىمشىگىن جەپ، تىپ-تىنىش جاتقان ابىرالى اتىرابى اياق استىنان ابىگەرگە ءتۇستى دە قالدى. ەڭ الدىمەن جەڭىل ماشينالارعا مىنگەن وفيتسەرلەر كەلگەن، ارتىنان جۇك ماشينالارى، سولداتتار قاپتاپ كەتتى. اۋدان ورتالىعى، سەلو اتانعانىمەن، الاقانداي قاينار ءۇشىن بۇرىن بولماعان وقيعا باستالدى: جەر دە گۇر-گۇر، اسپان دا گۇر-گۇر. بۇرىن اندا-ساندا ءبىر ۇشىپ كەلەتىن كىشكەنتاي سامولەتتىڭ ءوزىن قىزىقتاپ، تاماشالاپ، تاڭىرقاپ، ۋلاپ-شۋلاپ قالاتىن بالالار ءۇشىن ەرەكشە ءبىر كورمە – جارمەڭكە باستالعانداي. ەل-جۇرتتى تاڭقالدىرعان عاجاپ نارسە: پوشىمى شەگىرتكە سەكىلدى، توبەسىندە اينالاتىن قالاقشالارى بار، دىك ەتىپ قالاعان جەرىنە قونىپ، زىر ەتىپ تۇرعان ورنىنان كوتەرىلىپ كەتەتىن ۆەرتولەت جاس-كارىنىڭ اۋزىنان سۋ اعىزىپ، كوزىن باقىرايتتى.

اياق قايناردا، مەكتەپتىڭ تومەنگى جاعىنداعى تاستاق ۇستىندە زاۆودتان جاڭا شىققانداي جالتىراپ تۇرعان، ءبىر مۇرتى بۇزىلماعان، تەمىرلەرى كۇنگە شاعىلىسقان، قورابىنا جالعىز سىزات تۇسپەگەن اسكەري جۇك ماشينالارى قازداي ءتىزىلىپ قالعان. شاتىرلار قۇرىلىپ، ءتۇرلى شوپتەن، مايدان پىسىرگەن ءدامنىڭ ءيىسى شىعىپ، شاڭ-شۇڭ ورىسشا سويلەسكەن سوزدەر ەستىلىپ، ىلعي سىپتاي جاس جىگىتتەر ءارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ءاپ-ساتتە، اسپاننان تۇسكەندەي جاڭا تىرشىلىك، جاڭا دۇنيە پايدا بولعان.

اۋەلدە باتا الماي، توساڭسىپ، ۇركىپ تۇرعان بالالاردى، شوشي قاراعان ۇلكەندەردى سولداتتاردىڭ وزدەرى سۋ، سۋسىن سۇراپ، بويلارىن ۇيرەتىپ، تىلگە كەلىپ، اڭگىمەگە تارتىپ، جاقىنداتا باستادى. پىسىقاي بالالار مەكتەپتە ۇيرەنگەن شالا-شارپى ورىسشالارىمەن ءبىرىنىڭ باسىن، ءبىرىنىڭ اياعىن كەلتىرىپ، ءتىپتى بولماي جاتسا، ىمداپ ءتۇسىندىرىپ، قولمەن كورسەتىپ، سولداتتارمەن وپ-وڭاي ۇعىستى دا، وزدەرى ايىندا-جىلىندا كورمەيتىن تاڭسىق جەمىسكە تويدى، ءيىسى بۇرقىراعان كولباساعا اۋىزدارىن تولتىردى، سىلەكەي اعىزعان كونسەرۆاعا قارق بولدى.

رايكوم، رايسپولكوم الدى قاپتاعان كىسى: جان-جاقتاعى كولحوز باسشىلارى، اۋىل اتقامىنەرلەرى، بەلسەندىلەرى تۇگەل وسىندا، وفيتسەرلەر، سولداتتار جىرتىلىپ ايرىلادى، باسقا دا بەيتانىس ادامدار تولىپ ءجۇر، سەمەيدەن، الماتىدان، ءتىپتى موسكۆادان كەلگەن سەكىلدى.

رايكومنىڭ الدىنا جينالعان جۇرت ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى قارايدى. وراق تۇمسىق، بۇيرا باس حاتشى كوپ سويلەگەن جوق: دەگەلەڭ تاۋىنىڭ باۋىرىندا ۇلكەن اسكەري دايىندىق، بومبا كۇشىن سىناۋ بولادى ەكەن، سول كەزدە حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا زيانى ءتيىپ كەتپەس ءۇشىن ءبىر اپتاعا كۇللى اۋدان جۇرتشىلىعىن كوشىرمەك.

ءار جەردەن ءار ءتۇرلى سوزدەر ەستىلىپ جاتىر، العاش ۇمتىلعان بەلگىلى بايساق:

– قىرىق توعىزىنشى جىلدان بەرى قاراي دەگەلەڭنىڭ باۋىرى كۇندە تارس-تۇرس ەمەس پە؟ جەر-دۇنيەنى ورتەگەندەي بولادى دا جاتادى، ايتەۋىر. ەشكىم كوشپەي-اق، جۇمىسىن ىستەپ، مالىن باعىپ وتىر عوي، جارىلعان بومباعا ەتتەرى ۇيرەنىپ الدى. «ادام يت جاندى» دەگەن راس، ىرگەلەرىندە سوعىس بولىپ جاتقانداي جارق-جۇرق، جەر سىلكىنگەندەي قوزعالىس، بۇنىڭ ءبارىن ەلەمەيدى. ال ەندى قيان شەتتەگى بىزدە نە اقىلارى بار؟ دەگەلەڭ قايدا، ابىرالى، قاينار قايدا، ءجۇز شاقىرىم اراسى، بومبا جاراتىن جەرلەردى كوشىرسە كوشىرە بەرسىن، ءبىزدى نەگە اۋرەلەيدى؟ كۇز بولسا، مىناۋ، جۇمىستى قايتەمىز؟ ءشوپتى كىم شابادى؟ مالدى قايتەدى؟ ونى دا كوشىرە مە؟ سولداتتار ەرىكتى ەكەن دەپ ءبىز دە ەرىگەمىز بە، و نەسى-ەي؟ حاتشى جولداس، وسى جاعىن ايتپايسىڭدار ما؟ – دەپ شۇبىرتا باستاعاندا، تانىمال ءجۇمادىل كىرىستى:

– ءبىر ەسەپتەن، ارينە، وكىمەت ايتسا، كونبەسكە شارا جوق. بىراق، ءوزى، ءبىر ەسەپتەن، قيسىنسىز كوشۋ بولايىن دەپ تۇر عوي. قۇر توسەك-ورىندى عانا العاندا، باسقا زاتتارىمىزدى، قالاي، كىمگە سەنىپ قالدىرىپ كەتەمىز؟ ءبىر ەسەپتەن، بالا-شاعانى، قاتىن-قالاشتى كوشىرىپ، ءۇي يەلەرى، شال-كەمپىر جاعى قالىپ قويساق قايتەدى؟ ءۇيدى-ۇيگە كىرىپ تەكسەرە قويماس، ءبىز وسىندا قالساق قايتەدى ءوزى؟ مەن ءوزىم قايناردا قالام. بومبالارىن جارا بەرسىن.

ەندىگى ءسوز پولكوۆنيككە ءتيدى; ول سوۆەت ارمياسىنىڭ كۇش-قۋاتىن، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋداعى قىزمەتىن ايتا كەلىپ، عالىمداردىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان عالامات جارىلىس كۇشى بار بومبا جاساعانىنا ماقتاندى. كوشۋدىڭ ءوزى تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن دەدى. ۋاقىت تىعىز ەكەن، بۇگىننەن قالماي كوشىرە باستايدى، سىناۋ ەرتەڭ باستالادى. سوندىقتان ىرعالۋ-جىرعالۋعا جول جوق، ۋاقىت تىعىز. كەيبىر ەركەكتەر قالسا، قالسىن دەپ ەمەكسىتتى.

العاشقىدا تارتىنعان كوپشىلىك، ەندى جۇرتتا قالىپ قوياتىنداي، ءبىر-بىرىمەن كيمەلەسىپ، ماشيناعا تالاسىپ-تارتىسا باستادى: «مەن اسكەر سەمياسىمىن»، «مەن اۋرۋمىن»، – دەگەن سىلتاۋ-جەلەۋ ايتىپ، شاڭ-شۇڭ شىعاردى.

ءۇي باس سايىن ءبىر-ءبىر ماشينا. جالاڭ قاققان سولداتتار. وپىر-توپىر، اسىعىپ-ۇسىگىپ زاتتاردى بۋىپ جاتقان كىسىلەر. كۇلشىم اپام ادەتتەگى سابىرلى مىنەزىنەن اينىماعان:

– شىراقتارىم، كوپپەن كورگەن ۇلى توي، ساسپاڭدار. وكىمەت ايتتى – الداماس. كور-جەر، شوقپىتتى ارتىپ قايتەسىڭدەر؟ الاشا-سىرماق، كورپە-جاستىقتى مول قىلىپ الىڭدار، بالالار توڭىپ قالماسىن، جىلى كيىمدەردى ۇمىتپاڭدار. ايتپاقشى، انا ەر-توقىمداردى، بەسىكتى، دومبىرانى قالدىرماڭدارشى. بولدى، وسى ەكى-ءۇش تەڭ جەتىپ جاتىر. سەندەر عوي، جاتاق بولىپ، ۇيەلەپ ءبىر جەردە وتىرىپ قالعان، ە، ءبىز كوشتىڭ تالاي قىزىق-شىجىعىن كوردىك، – دەپ وتىرعاندا قىزتۋماس كەلدى.

– ويباي-اۋ، بۇلارىڭىز نە؟ دۇنيە-مۇلىكتى اشىق-شاشىق جۇرتقا تاستاپ كەتە بەرەسىزدەر مە؟ قىزىل قاينارداعىلار ءۇي باسى ەكى-ءۇش ماشينادان الىپ، زاتتاردى ايتاسىز، ەسىگىنىڭ الدىنداعى مالدىڭ قيىنا دەيىن تيەپ جاتىر. ويباي-اۋ، اپاتاي-اي، مىناداي كۇيدە، ءۇش تەڭمەن كىسى كوشە مە؟ وبال ەمەس پە؟ ەرتەڭ بىرەۋ ۇپتەپ كەتسە، قايتەسىز؟ قايتىپ ورالمايمىز، وسى كەتكەنىمىز كەتكەن دەيدى عوي. اناۋ شەشەندەردى، اناۋ نەمىستەردى كەزىندە وسىلاي الداپ كوشىرىپ جىبەرىپتى عوي، ەل بىلەدى عوي، ەل ايتىپ وتىر، وسى كەتكەنىمىز كەتكەن، ەندى ورالمايمىز. جاراتىن بومباسىنىڭ ءتۇرى جامان ەكەن. مال-جاندى قىرىپ سالۋى مۇمكىن. قورىققاننان ەكىقابات ايەلدەر بالاسىن تاستاپ، جاستار جىندانىپ كەتەدى دەيدى عوي. ءبىزدىڭ باسىمىزعا قارا تۇنەك ورنادى دەسەڭىزشى، – دەپ جىلاپ جىبەرگەندە، كۇلشىم اپام اقىرىپ قالدى:

– ءاي، جۇزىقارا، اۋزىڭا قۇم قۇيىلسىن. جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر. اقىر زاماندى ورناتۋىن الباسىنىڭ. وكىمەت ايتتى – الداماس. باسىڭا كورىنگىر، قايداعى سۇمدىقتى ايتىپ ەلدى شوشىتۋىن. بار، جونەل، قۇداي قارعاعان، سۋماڭداۋىن قاراشى. سەنى قۇداي قارعاماسا، بايىڭدى جۇتپاس ەدى-اۋ. وكىمەتكە جەر قۇرىپ قالىپ پا، ءبىزدى تەنتىرەتىپ نە بولدى دەيسىڭ؟ وكىمەت  ايتتى – الداماس. وسەكشى قاتىندار ساندالماسىن. وكىمەت ءوز حالقىن ءوزى قىرىپ جىندانىپ كەتىپ پە؟ جۇزىقارالاردىڭ تىلدەرىن كەسەر مە ەدى؟ پارۋاردىگەر! ارۋاقتارعا تاپسىردىم. امانات. قانە، مەن قۇران وقىپ جىبەرەيىن، – دەدى دە، اپام تىزە بۇكتى.

ءبارىمىز الاقانىمىزدى جايدىق، ىشىمىزدەن ۇيرەتىپ قويعان سوزدەردى ايتتىق تا، دۇعا قايىردىق.

كوشى-قوننىڭ ابىگەرمەن جۇرگەندە، قۋانىشتى حابار لاپ ەتە ءتۇستى: كومەك ءۇشىن جان باسىنا ەلۋ سومنان بەرىلمەك. اياق استىنان ات باسىنداي التىن تاۋىپ العانداي، ەندى بارلىق جارتىعى بۇتىندەلەتىن سەكىلدەنىپ، اڭقاۋ جۇرت قۋانا ءماز بولىپ، شىتىرلاعان جاپ-جاڭا اقشانى قايتا-قايتا ساناپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. نار تۇيەدەي كولحوزشى جىل اياعىندا قولىنا باس-اياعى ءبىر-ەكى ءجۇز سوم تيسە، ءماز بولۋشى ەدى، جوق جەردەن ءدىلدا ۇستاعانداي بولىپ، كەنەلدى دە قالدى.

الدىندا قاۋىپ-قاتەر ويلاعان ەل-جۇرت، كارى-جاس، ايەل-ەركەك، بالا-شاعا ەندى ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتتى، دۇكەندى قانت-ءشاي، ءتاتتى-كامپيت، ورىك-مەيىز، كولباسا، كونسەرۆا، ءدامدى توقاش، اراق-شاراپ باسىپ كەتتى، گۇرىلدەگەن ساۋدا، اۋزى-مۇرنىنان شىققان دوربا، قاپشىق، دۋ-دۋ، مارە-سارە ناعىز جۇماقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەندەي.

قىمىز، اراق-شاراپ ءىشىپ، قىزىپ العان ۇلكەندەر، ءتاتتى، كامپيت جەپ، ءماز بولعان بالا-شاعا، جۇزدەگەن اسكەري ماشيناعا تيەلگەن قالىڭ ەل جاڭا قونىسقا – قۇر وزەنىنىڭ بويىنا قالاي بارىپ، قالاي قونعاندارىن وزدەرى دە بىلمەي قالدى. ۋلاپ-شۋلاعان جۇرت، ماڭىراعان مال، گۇرىلدەگەن ماشينا، انا جەر مىنا جەردە قازىلعان وشاق، جاعىلعان وت، تىگىلگەن شاتىر، كيىز ءۇي، بۇلاق باسىنا، ءدوڭ توبەسىنە جينالعان توپ-توپ ادام – وسى بەيبىت تىرشىلىكتى كەنەت بۇزىپ، بۇل اتىراپ ەستىمەگەن عالامات جويقىن قۋاتپەن بۇرق ەتە تۇسكەن، جەردى سىلكىلەپ، اسپاندى تىتىركەنتكەن، كىسى كوزى قاراي المايتىنداي قىپ-قىزىل دوڭگەلەك وت شىعارىپ، ول ساڭىراۋقۇلاق بولىپ كوككە كوتەرىلىپ، قورىققان، زارەسى ۇشقان تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ جاندارىن قويارعا ورىن تاپتىرماي، قۇت-بەرەكەلەرىن الىپ، زارەلەرىن ۇشىرىپ، ءبىرىن-ءبىرىنىڭ باۋىرىنا تىعىپ، ءبۇرىستىرىپ، جۇرەكتەرىن اۋىزدارىنا كەلتىرىپ، قول-اياقتارىن دىرىلدەتكەن زۇلماتتى قۇدىرەتتىڭ اتى، وسى اتىراپتىڭ قازىرگى بۋىن، كەلەر ۇرپاعىنىڭ قاسىرەتىنىڭ اتى – سۋتەگى بومباسى ەدى.

بۇل جارىلىس 1953 جىلى 5 اۆگۋست كۇنى بولدى.

ءبىر جۇمادان كەيىن حالىق بۇرىنعى قونىستارىنا قايتىپ ورالدى: اۋىلدا قالىپ قويعان بىرەن-ساران يت، مىسىق، مالداردىڭ ءجۇنى ءجيدىپ تۇسكەن، تەرىلەرى قىزىل شاقالانىپ سىدىرىلعان، جول سوقپاقتى، ءتىپتى ءۇيدىڭ توبەسىنە شەيىن سورايىپ وسكەن رابايسىز ۇزىن ءشوپ باسىپ كەتكەن. العاش بۇل قۇبىلىسقا تاڭىرقاعان ەل بىرتە-بىرتە ۇيرەنىپ كەتتى، كوڭىل ءبولىپ نازار اۋدارۋدى دا قويدى، كەيىن كەلەتىن كوپ كەسەپاتتىڭ العاشقى حابارشى بەلگىسىن ۇققان جوق.

ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەر شىقتى. بۇكىل اۋداننىڭ جەرىن اسكەر الادى ەكەن دە، حالىقتى جان-جاققا ءبولىپ-ءبولىپ كوشىرەتىن بولىپتى دەگەن ءسوز تاراعاندا، اسىرەسە ۇلكەندەر كوزدەرى سۋلانىپ، اتا-مەكەن، بابالار زيراتى، وسكەن-ونگەن توپىراق – بۇلاردان ايرىلىپ قالاي كۇن كورۋگە بولادى دەپ تورىقسا، جاستار تاماشا ءبىر جەر ۇيىق تاۋىپ، سوندا جاڭا ءومىر باستايتىنداي ەلەگىزىپ، قۋانعانداي بولدى، اسا قينالا قويعان جوق.

ءبىر-اق كۇندە، 1954 جىلدىڭ كۇزىندە اۋداننىڭ تارايتىنى، ونىڭ بۇرىنعى تەرريتورياسىنىڭ جارتىسى پوليگونعا اينالىپ، دەگەلەڭ، مىرجىق، تايلان سەكىلدى اتاقتى، شۇرايلى جەرلەردىڭ بارىنەن ەلدىڭ كوشەتىنى بەلگىلى بولدى. قالعان جەرلەردىڭ وزىنە بۇرىنعى اۋدان حالقىن سىيدىرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى ەشكىم تىڭداعان جوق، ءسويتىپ ءبىرتالاي ەل اتامەكەن، تۋعان جەرلەرىمەن جىلاي-جىلاي قوشتاسىپ، جان-جاققا كوشىپ كەتە باردى، تورعايداي توزىپ كەتتى.

بۇرىنعى كولحوزدار نەگىزىندە سوۆحوزدار قۇرىلعاندا، قاينار سوۆحوز ورتالىعى بولىپ قالدى دا، ابىرالى اۋدانىنىڭ جۇرناعىنان «قاينار»، «ابىرالى»، «قىزىل تۋ»، «اقبۇلاق»، «سارجال»، «دوعالاڭ» تاعى باسقا بىرنەشە سوۆحوز جاسالدى. اۋداننىڭ ءبىراز جەرى قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەگىندىبۇلاق، قارقارالى اۋداندارىنا كەتتى دە، نەگىزگى بولىگى اباي اۋدانىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ەل ءار جەرگە كوشىرىلدى. بىرتە-بىرتە ابىرالى دەگەن ات ۇمتىلىپ، ونىڭ كەزىندە باي، ىرگەلى، بەرەكەلى ەلدى مەكەن بولعانىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيتىن كۇيگە ءتۇستى.

جۇرتتى كوشىرىپ، سۋتەگى بومباسىن سىناعاننان كەيىن، تاعى ءبىر جاڭالىق شىقتى. جان-جاقتان دارىگەرلەر قاپتادى، نەشە ءتۇرلى تۇتىكشە، شولمەك، ينە، سان-الۋان ءدارى-دارمەك، جارق-جۇرق ەتكەن قۇرال، اپپارات دەگەندى جەرگىلىكتى حالىق سوندا كورگەن. قىسىم ولشەتكەن، قان، ءزار، ءناجىس تاپسىرعان، رەنتگەن ساۋلەسىمەن تەكسەرىلگەن، شاش، تەرى قاباتىن كەستىرگەن، سىنعان ءتىستى تاپسىرعان دەگەندى كىم ءبىلىپتى. سەمەيدەن، الماتىدان، موسكۆادان ماماندار قاپتادى. تاۋ-تاستى، مال-جاندى، وزەن-كولدى تۇگەل زەرتتەدى. اۋرۋ-سىرقاۋ ادامدارعا ءدارى-دارمەك بەردى. سەمەيگە، الماتىعا، ءتىپتى موسكۆاعا الىپ كەتىپ، ەمدەگەن اۋرۋلار شىقتى.

العاشقىدا حالىق اسكەري ادامداردىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىندادى; شىنىندا دا، دالاعا شىعىپ، قالقاعا جاسىرىنىپ، جەرگە جاتىپ، بومبا جارىلعان جاققا قاراماي، ايتقان ۋاقىتقا دەيىن جۇمىستى قويىپ، نە ىستە دەسە، سونى ىستەپ ءجۇردى. بىرتە-بىرتە جارىلىسقا ەت ۇيرەندى، تارس-تۇرس بويعا ءسىڭدى. اسپانداعى قىزىل وت – تاجال ساۋلە ەمەس، كۇننىڭ كىشكەنتاي ءسىڭىلىسى، اتوم ساڭىراۋقۇلاعى – اجال اپاتى ەمەس، كەمپىرقوساق كولەڭكەسى سەكىلدەنىپ كەتتى. كىشكەنتاي بالالار عانا «زانياتيە!»، «زانياتيە!» دەپ، بەينەبىر جاقسىلىق قۋانىشقا ءسۇيىنىشى سۇراعانداي شاپقىلاپ جۇرەتىن. ۇلكەندەر جاعى: «ە، قايتەيىك، اللانىڭ ءبىر اجالى تۇرعان شىعار. قايدا كوشىپ كەتەمىز؟ قۇداي سالدى – ءبىز كوندىك. ولسەك، بۇرىنعى ولگەندەردەن ارتىقپىز با؟» – دەپ، كەيدە ەكپىندى اۋا تولقىنى اسەرىنەن پەشتەن شىققان جالىن-تۇتىننەن شەگىنىپ قالىپ، وتىرا بەرەر ەدى. كەزىندە دارىگەرلەر قالاي اياق استىنان كەلسە، سولاي اياق استىنان كەلۋلەرىن توقتاتتى. اسىرەسە سىناۋلار جەر استىنا تۇسكەننەن كەيىن بۇل ەل نازاردان مۇلدە ۇمىتىلدى. بىراق اۋرۋ-سىرقاۋ، ءولىم-ءجىتىم ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. بۇرىن ەستىمەگەن، ەل-جۇرت كورمەگەن، كەزدەسپەگەن اۋرۋلار پايدا بولدى. تۇسىك كوبەيدى، جارىمەستەر كوبەيدى، ەڭ جامانى اق قان، راك دەگەن پالەكەتتەر قاۋلادى، ءولىم قاپتادى.

ون بەس جىل جەر بەتىندە، جيىرما بەس جىل جەر استىندا جارىلعان اتوم، سۋتەگى بومبالارىنىڭ كەساپاتى ما، باسقا دا قىرسىق بار ما، ونى ءدال ايىرۋ قيىن شىعار، الاقانداي ءبىر قاينار سەلوسىندا سوڭعى جىلدارى راكتان ولگەندەردىڭ، اق قان اۋرۋىنان وپات بولعانداردىڭ، ىشتەن ەسالاڭ بوپ تۋعانداردىڭ، ءوزىن-ءوزى ولتىرگەندەردىڭ سانى قاپتاپ كەتتى.

Abai.kz