زاڭنامالىق نەگىز جانە مەملەكەتتىك رەفورمالار

قازاقستاندا مەديا سالاسى سوڭعى جىلدارى تۇبەگەيلى وزگەرىستەر مەن رەفورمالار كەزەڭىنە قادام باستى. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك، تسيفرلىق ورتاداعى دەرەك اعىنى، فەيك اقپاراتپەن كۇرەس سياقتى ماسەلەلەر قوعامدى الاڭداتا باستاعان شاقتا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن دامىتۋعا باعىتتالعان ناقتى ساياسي شەشىمدەر قابىلدانۋدا. بۇل رەفورمالاردىڭ تۇپكى ماقساتى – مەديا سالاسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ساپاسىن ارتتىرا وتىرىپ، ونى دەموكراتيالىق قوعامداعى جاۋاپتى ينستيتۋت دەڭگەيىنە كوتەرۋ.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اقپارات سالاسىنداعى ساياساتتى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2024 جىلى قابىلدانعان «ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭ سالانى جۇيەلى رەفورمالاۋعا نەگىز بولدى. زاڭ العاش رەت ينتەرنەت-رەسۋرستاردى قامتيتىن «ماسس-مەديا» ۇعىمىن ەنگىزىپ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى. جۋرناليستەرگە «ەرەكشە مارتەبە» بەرىلىپ، ولاردىڭ اقپارات الۋ مەن تاراتۋ قۇقىقتارىنا قوسىمشا كەپىلدىكتەر بەكىتىلدى. اقپارات سۇراتۋ مەرزىمى 7 كۇننەن 5 جۇمىس كۇنىنە قىسقارىپ، رەداكتسيا جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگى ارتتى.

2025 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك تىلدەگى تەلە-راديو ونىمدەر ۇلەسىن 55%-عا، 2027 جىلدان 60%-عا جەتكىزۋ مىندەتى قويىلدى. ال شەتەلدىك باعدارلامالار ۇلەسى 20%-دان 10%-عا دەيىن قىسقارتىلاتىن بولدى. سونىمەن قاتار، قوعامدىق-كاسىپتىك كەڭەستەر قۇرۋ، گرانتتىق قارجىلاندىرۋ مەن ءوزىن-ءوزى رەتتەۋ تەتىكتەرى ەنگىزىلىپ، سالانىڭ ساپالى دامۋىنا نەگىز قالاندى. وسىلايشا، قازاقستان العاش رەت مەديانى تسيفرلىق ترانسفورماتسيا جاعدايىندا رەتتەۋگە بەيىمدەلگەن زاڭنامالىق نەگىز قالىپتاستىردى.

حالىقارالىق ۇردىستەر جانە مەديا كەڭىستىكتەگى ترانسفورماتسيا

مەملەكەت باسشىسى تاياۋدا جۋرناليستەرمەن كەزدەسۋدە مەدياداعى جاڭاشىلدىقتارعا، جاڭا وزگەرىستەرگە ەرەكشە توقتالىپ ءوتتى.

«جاساندى ينتەللەكتىنىڭ كەڭىنەن تارالۋى كەز كەلگەن ماماندىققا، سونىڭ ىشىندە سىزدەردىڭ كاسىپتەرىڭىزگە دە مۇلدەم جاڭا تالاپتار قويادى. كوپتەگەن ساراپشىلار كەلەشەكتە ادام ەڭبەگىن الگوريتمدەر الماستىراتىنىن ايتىپ ءجۇر. الايدا بۇل وزگەرىستەر جۋرناليستيكانىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرىن، شىن مانىندە ەكىنشى تىنىسىن اشۋى ابدەن مۇمكىن»، – دەدى پرەزيدەنت.

بۇگىنگى مەديا نارىعى – تەك ىشكى رەتتەۋمەن شەكتەلمەيتىن، جاھاندىق ترەندتەر مەن تەحنولوگيالارمەن بىتە قايناسقان اۋقىمدى كەڭىستىك. الەمدىك مەدياسالادا سوڭعى ونجىلدىقتا ورىن العان باستى بەتبۇرىس – جۋرناليستيكانىڭ تسيفرلانۋى مەن اقپارات وندىرۋشىلەردىڭ كاسىبي ستاتۋسىنىڭ السىرەۋى. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن جەكە بلوگ پلاتفورمالار ارقىلى كەز كەلگەن ادام «كونتەنت جاساۋشىعا» اينالدى. بۇل – ءبىر جاعىنان، پىكىر ءپليۋراليزمى مەن اقپارات قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرسا، ەكىنشى جاعىنان، فەيك جاڭالىقتاردىڭ، ءمانيپۋلياتيۆتى كونتەنتتىڭ تارالۋىنا كەڭ جول اشتى.

حالىقارالىق تاجىريبەدە جۋرناليستيكانىڭ قازىرگى باعىتى دەرەكتەر جۋرناليستيكاسى (data journalism), مۋلتيمەديالىق فورماتتار، پودكاستينگ پەن ستوريتەللينگ، جاساندى ينتەللەكتتى قولدانۋ سياقتى جاڭا فورمالارمەن سيپاتتالادى. ماسەلەن، BBC, The New York Times نەمەسە Al Jazeera سياقتى الپاۋىت مەديا ۇيىمدار AI قۇرالدارىن جاڭالىقتار جيناۋ، تالداۋ، ءماتىن گەنەراتسياسى ماقساتىندا قولدانۋدا. 2023 جىلعى Reuters Institute بايانداماسىنا سايكەس، الەمدەگى جەتەكشى مەديالاردىڭ 60%-ى كونتەنت وندىرىسىندە جاساندى ينتەللەكت ەلەمەنتتەرىن تۇراقتى پايدالانادى.

دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسى مەديا سالاسىن تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەن كاسىبي ءوزىن-ءوزى رەتتەۋدىڭ ءتيىمدى تەپە-تەڭدىگىن تابۋعا تىرىسىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. گەرمانيادا 2021 جىلدان بەرى Digital Services Act اياسىندا جالعان اقپارات تاراتقان الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ايىپپۇل سالۋ تاجىريبەسى ەنگىزىلگەن. سكانديناۆيا ەلدەرىندە جۋرناليستىك ءوزىن-ءوزى رەتتەۋ جۇيەلەرى ارقىلى رەداكتسيالىق ەتيكا مەن فاكتچەكينگ جوعارى دەڭگەيدە جولعا قويىلعان.

قازاقستان ءۇشىن دە بۇل تاجىريبە ماڭىزدى. ويتكەنى فەيك اقپاراتپەن كۇرەس ءبىر عانا مەملەكەتتىك شارالارمەن شەشىلمەيدى. Internews-ءتىڭ 2023 جىلعى زەرتتەۋىنە سايكەس، قازاقستاندا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ باسىمدىلىعى بايقالسا دا، مەدياساۋاتتىلىق ورتا دەڭگەيدە قالىپ وتىر. تەلەارناعا سەنىم جوعالماعان، الايدا فاكتچەكينگ داعدىلارى كوڭىل كونشىتپەيدى. رەسپوندەنتتەردىڭ كوپشىلىگى مەديادا سىني تۇرعىدا قاراي الاتىنىن ايتسا دا، فەيك اقپاراتقا سانالى قارسى تۇرۋ مۇمكىندىگى ءالسىز ەكەنى بەلگىلى بولىپ وتىر.

زەرتتەۋ قازاقستانداعى ازاماتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى قاراما-قايشى اقپاراتتى ءجيى كەزدەستىرەتىنىن كورسەتكەن: رەسپوندەنتتەردىڭ 46 %-ى ساياسي وقيعالاردى ءارتۇرلى باق تۇرلىشە بەرەتىنىن اتاپ وتكەن. بىراق ولاردىڭ 42 %-ى مۇنداي جاعدايدا ەشقانداي ارەكەت جاسامايتىنىن ايتقان. بۇل – اقپاراتتى سىني قابىلداۋ مەن تەكسەرۋ داعدىلارىنىڭ ءالى دە ءالسىز ەكەنىن اڭعارتادى.

زەرتتەۋشە سۇەنسەك، وزبەكستان مەن تاجىكستاندا مەدياساۋاتتىلىق دەڭگەيى قازاقستانمەن سالىستىرعاندا تومەن. وزبەكستاندا حالىقتىڭ جارتىسىنا جۋىعى (46 %) وزدەرىن تومەن دەڭگەيلى مەدياساۋاتتى دەپ باعالاسا، تاجىكستاندا بۇل كورسەتكىش 54 %-دى قۇرايدى. دەگەنمەن، بۇل ەلدەردە قازىرگى كەزدە وڭ وزگەرىستەر بايقالادى.

اقپاراتتى تۇتىناتىن اۋديتوريانىڭ مەديا ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تومەن بولسا، جالعان دەرەكتەرگە سەنۋ، ەموتسيالىق مانيپۋلياتسياعا بوي الدىرۋ، تەرىس اقپاراتتى تاراتۋ قاۋپى ۇلعايا بەرەدى. وسى ورايدا ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى مەديا ساۋاتتىلىققا ءمان بەرەتىن باستامالار – مەكتەپتەر مەن جوو-لاردا ەنگىزىلىپ جاتقان پاندەر، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ترەنينگتەرى، تسيفرلىق گيگيەناعا ارنالعان جوبالار – ماڭىزدى قادام سانالادى.

كاسىبي ستاندارتتار جانە جۋرناليست كادرلارىن دامىتۋ

قازاقستاندا مەديا سالاسىنىڭ ساپالى دامۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن جۋرناليست كادرلارىن جاڭاشا دايارلاۋ مەن قايتا دايارلاۋ جۇيەسىن جولعا قويۋ قاجەت. قازىرگى كەزدە وتاندىق جۋرناليستيكا ماماندارى مۋلتيمەديالىق قۇرالدارمەن جۇمىس، دەرەكتەردى ۆيزۋاليزاتسيالاۋ، تسيفرلىق قاۋىپسىزدىك، اۋديتوريا اناليتيكاسى سەكىلدى جاڭا داعدىلارعا ءجىتى كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، وتكەن جىلى ونلاين-پلاتفورمالاردا زاڭنامانى بۇزعان 67 مىڭنان استام فاكتى انىقتالىپ، 18 مىڭنان استام ماتەريال جويىلعان ەكەن.

قازىردىڭ وزىندە TikTok, YouTube, Telegram سياقتى ترانسشەكارالىق پلاتفورمالار وتاندىق اۋديتوريانىڭ نەگىزگى اقپارات كوزىنە اينالعان. Datareportal ەسەبىنە سۇيەنسەك، 2024 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 77%-ى اقپاراتتى الدىمەن الەۋمەتتىك جەلىدەن الادى. بۇل – كونتەنت ءوندىرۋ عانا ەمەس، اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى.

اقپارات سالاسىنداعى رەفورمالار تەك كاسىبي ورتا ءۇشىن ەمەس، تۇتاس قوعام ءۇشىن قاجەت. ويتكەنى مەديا – قوعامدىق ساناعا اسەر ەتەتىن نەگىزگى قۇرالداردىڭ ءبىرى. ول مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ وزەگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوعامدىق پىكىر مەن ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ ايناسى. مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى ديالوگتى ورنىقتىرۋ ءۇشىن سەنىمدى، ساپالى، كاسىبي جۋرناليستيكانىڭ بولۋى – ماڭىزدى شارت. بۇل مىندەتتى تەك زاڭ ارقىلى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن مەديا ەكوجۇيەسى تۇتاس جاڭعىرۋى قاجەت – كاسىبي ستاندارتتار مەن ەتيكا كۇشەيىپ، تسيفرلىق قاۋىپسىزدىك مادەنيەتى قالىپتاسۋعا ءتيىس.

مەملەكەت تاراپىنان جۋرناليستەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا ارنالعان ارنايى باعدارلامالار، مەديا سالاسىنا باعىتتالعان گرانتتار مەن ستيپەنديالىق جۇيەلەر، سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتۋ جوبالارى ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى.

اۋىل شارۋاشىلىعى، مەديتسينا، ەكولوگيا، قۇقىق، ەكونوميكا سياقتى تاقىرىپتاردا تەرەڭ ساراپتامالىق ماتەريالدار دايارلايتىن سالالىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋى – قوعامنىڭ اقپاراتتىق سۇرانىسىنا ساپالى جاۋاپ بەرۋدىڭ ءبىر جولى. بۇل باعىتتا ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى مەن كاسىبي قاۋىمداستىقتاردىڭ بەلسەندىلىگى ەرەكشە ءرول اتقارادى.

ءتۇيىن

پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، بۇگىنگى اقپاراتتار تاسقىنىندا سەنىمدى دەرەك، دايەكتى تالداۋ ۇسىنۋدىڭ ءمانى مەن ماڭىزى ارتا ءتۇستى. جۋرناليستيكاعا قويىلاتىن تالاپ تا، سەنىم دە ۇدايى جوعارى. سول سەنىم ۇدەسىنەن شىعۋ – كاسىبي ورتا مەن مەملەكەتتىڭ ورتاق مىندەتى.

مەديا – جاي عانا جاڭالىق جەتكىزۋشى ەمەس، قوعامدىق پىكىردىڭ باعىت-باعدارىن قالىپتاستىراتىن ستراتەگيالىق قۇرال. سوندىقتان قازاقستانداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بولاشاعى كاسىبي بىلىكتىلىككە، دەربەس رەداكتسيالىق ساياساتقا، تەحنولوگيالىق بەيىمدىلىككە جانە قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىككە تىكەلەي بايلانىستى.

ساپالى مەديا – تەك جۋرناليستەردىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ ۇستانىمى مەن تالعامىنا تاۋەلدى. سوندىقتان مەملەكەت، كاسىبي ورتا جانە ازاماتتىق قوعام ءوزارا سەنىم مەن جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ورتاق مەديا ەكوجۇيە قالىپتاستىرۋى قاجەت. ۋاقىت تالابىنا ساي بەيىمدەلە الاتىن، ءادىل ءارى سەنىمدى اقپارات ۇسىناتىن مەديانىڭ كۇشەيۋى – ەلىمىزدىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنىڭ دا العىشارتى.

Abai.kz