قازىر كسرو-نى ەلجىرەي ءھام ەڭىرەي اڭساۋشىلار ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، «ول كەزدە دارىگەرگە قارالۋ ءام ەمدەلۋ تەگىن بولدى» دەپ اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەي وزەۋرەي كەتەدى.

شىندىعىندا اركىم ءۇشىن دە ءوز دەنساۋلىعىنا قامقورلىق جاساۋ اسا ماڭىزدى. كسرو-دا سولاي بولدى، قازىردە سولاي. بىراق كسرو اڭساۋشىلار ءبىر نارسەنى ەستەن شىعارىپ الاتىنى وكىنىشتى. ويتكەنى، كسرو باس حاتشىسىنىڭ قالاي ەمدەلگەنى تۋرالى ماسەلە ول كەزدە دە، ءدال قازىردە تابۋ سالىنعان تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ قلا بەرەگەنىمەن، وسى ماسەلەنى اقىل تارازىسىنا سالعان زەرتتەك ماقالارا بوي كورسەتە باستادى. ولاردىڭ بويىنداعى وزەكتى وي كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارىنىڭ بارلىعى شەتەلدىك دارىگەرلەرگە ارتىقشىلىق بەرىپ، ءوز دارىگەرلەرىنە ەمدەلۋدى ۇناتپايدى. حالىققا جەر ۇستىندەگى جۇماقتى ورناتۋعا ۋادە ەتكەن لەنيننىڭ ءوز باسى باسقا دارىگەرلەرگە، سونىڭ ىشىندە بولشەۆيكتەرگە سەنبەۋگە كەڭەس بەردى. ەۋروپانىڭ ءدامىن تاتقان بالشەبەك باسشىلار ەمدەلۋ ءۇشىن شەتەلگە بارعاندى حوش كوردى. شەتەلگە ساپارلار ءستاليننىڭ تۇسىندا اياقتالعانىمەن، بىراق شەتەلدىك دارىگەرلەرمەن كەڭەسۋ ءھام ولاردى ەلگە شاقتىرۋ ءۇردىسى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن سوزىلدى.

كسرو تاريحىن زەرتتەۋشى بۇل تۋراسىندا حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى توراعاسى لەنيننىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىن ۇزاق ۋاقىت شەتەلدە تۇرىپ، سول ومىرگە بەيىمدەلۋى ونىڭ جەرلەس دارىگەرلەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىگىنە اسەر ەتكەن بولسا كەرەك دەگەن پىكىردى العا تارتادى. ال كاپيتاليستەر قانشا جەردەن قانى قاس بولعانىمەن، دەنساۋلىق ماسەلەسىنە كەلگەندە، ول جولداس دارىگەرلەرگە، ونىڭ ىشىندە بولشەۆيكتەرگە دە سەنبەيتىنىن ايتا كەلە، كەڭەس ادەبيەتىنىڭ اتاسى اتانعان گوركيگە تەك شەتەلدە دەنساۋلىعىن جاقسارتۋ كەرەك دەپ جازدى، ويتكەنى سابەتتىك دارىگەرلەرىنىڭ 99 پايىزى اق حالات كيگەن مەديتسيناداعى ەسەكتەر دەپ سانادى.

وسىنداي سابەتتىك دارىگەرلەرىنىڭ 99 پايىزى اق حالات كيگەن مەديتسيناداعى ەسەكتەرىنەن قورىققان ماسكەۋ 1921 جىلى لەنيننىڭ دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاعان كەزدە وتفريد فوەرستەردى شەتەلدەن شاقىرتتى. ول 1930-ءشى جىلدارى ۇلى كوريفەي سانالعان جانە بۇكىل الەمگە تانىمال گەرمانيالىق كەلگەن نەيروحيرۋرگ بولدى. كونسۋلتاتسياعا شاقىرىلعان اراسىندا ودان باسقا نەمىس پسيحياترى وسۆالد بۋمكە، نەۆروپاتولوگ ماكس نوننە، لەيپتسيگتىك پروفەسسور ادولف شتريۋمپەل جانە باسقا دا شەتەلدىك ماماندار بولدى. بىراق ولار قانشا جەردەن بارىن سالسا دا، لەنيننىڭ دەنەسىنە نە بولىپ جاتقانىن انىقتاي الماي، بۇل قاستاندىق ارەكەتتىڭ سالدارى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. كۇن كوسەمگە وپەراتسيانى لاتۆيالىق حيرۋرگ ۆلاديمير مينتس جاسادى.

ساقتاپ قالعان قۇجاتتاردىڭ ارقاسىندا ءبىر بىلگەنىمىز ساياسي بيۋرونىڭ ەڭ كورنەكتى مۇشەلەرىنىڭ شەتەلدە ەمدەلۋگە وتە مۇقتاج بولعاندىقتان كەڭەس حالقى ەمدەلۋ قۇنىن ءوز قالتالارىنان تولەيتىنى بەلگىلى بولدى. 1921 جىلى سىرقات جولداستارىن شەتەلدە ەمدەۋگە 100 000 التىن رۋبل ءبولۋ تۋرالى بۇيرىق شىقتى. ورتالىق كوميتەت قاراجاتتىڭ تەك وسى ماقساتقا عانا جۇمسالۋىن باقىلاۋى كەرەك بولدى جانە ونىڭ بۇيرىعىنسىز ەشكىمگە اقشا بولۋگە تىيىم سالىندى. 1931 جىلى بولىنەتىن قاراجاتقا دەگەن ۇستانىم تىم قاتالدانىپ، ادامدار تەك اسا قاجەتتىلىك جاعدايىندا جانە مەديتسينالىق كومەككە ءزارۋ  بولعان شاقتا عانا شەتەلگە ەمدەلۋگە بارا الاتىن بولدى.

سونداي-اق، ەگەر قاپاپايىم كەڭەس ادامى مۇنداي ءوتىنىش بىلدىرسە، شەتەلدەگى سىرتقى ساۋدا حالىق كوميسسارياتى ورگاندارىنىڭ قوسىمشا قاراجات بولۋگە قۇقىعى جوق ەكەندىگى ارنايى قابىلدانعان قۇجاتتاردا باسا ايتىلدى. جىل سايىن تالاپتار كۇشەيتىلە ءتۇستى. 1933 جىلى كرەمل مەديتسينالىق-سانيتارلىق باسقارماسىنىڭ حاتتاماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، شەتەلدە ەمدەلۋگە كەتەتىن شىعىنداردىڭ جالپى سوماسىن بەلگىلەمەۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلدى. ءار ءىس جەكە-جەكە قارالىپ بولعان سوڭ عانا، ورتالىق كوميتەتتە بەكىتۋگە بەرىلىپ وتىردى.

كەلەسى جىلى، ياعني، 1934 جىلى ساياسي بيۋرونىڭ № 8 حاتتاماسىندا كرەملدىڭ ەمدەۋ مەكەمەلەرىنەن قاراجات بولۋگە جول بەرىلمەيتىنى جانە بارلىعى ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمىمەن عانا جاسالۋى كەرەكتىگى تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلدى. ەمدەۋگە ارنالعان سوما 800 رۋبلمەن شەكتەلىپ، ودان ارتىق ءبىر تيىندا تولەنبەيتىن بولىپ، ەڭ جوعارعى شەك بەلگىلەندى دە، ەندىگى جەردە  شەتەلدىك ۇيىم ناۋقاستىڭ دەرتىنە شيپا بولۋ ءۇشىن كومەكتەسە المايتىن بولدى. ەگەر سومانى كوبەيتۋ كەرەك بولسا، وندا ورتالىق كوميتەتكە قايتادان ءوتىنىش بەرۋ كەرەكتىگى العا تارتىلدى. ەلدەن كەتكەندەرگە كۇدىكتەنۋ كۇشەيىپ، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالعاندا شەتەلگە شىعۋعا مۇلدە تىيىم سالىندى. ەل باسشىلارىنىڭ جەرگىلىكتى پروفەسسورلاردان اۋرۋىنا داۋا بولار ەم ىزدەگەننەن باسقا امالدارى قالمادى.

ءستاليننىڭ جەكە باسى دەنساۋلىعىنا قاتىستى پروبلەمالاردى ەشكىمگە ءتىس جارىپ ايتپادى. ەگەر دىمكاستىگى سەزىلە قالسا، دۇشپاندارىمنىڭ قۇرعان تورىنان ءتىرى شىقپايمىن دەپ قاۋىپتەنەدى. ونىڭ دەنساۋلىعىن ساناۋلى ادامدار عانا بىلسە دە، ساياسي بيۋرونىڭ بارلىق مۇشەلەرى مەن مينيسترلەردىڭ حال-جاعدايىنان ۇنەمى حاباردار بولدى. ونىڭ بيلىك تىزگىنىن تولىقتاي ءبىر قولىنا جيناقتاعان شاقتاعى العاشقى دارىگەرى يۆان الەكساندروۆيچ ۆالەدينسكي بولدى. يۆان الەكساندروۆيچ جەزمۇرتتىڭ دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە جانە ەمدىك ۆاننالاردىڭ كومەگىمەن اۋىرسىنۋدان قۇتىلۋعا قول ۇشىن بەرىپ وتىردى.

بۇل ەم-دومنىڭ ستالينگە قاتتى ۇناعانى سونشا، ول ەكى ايلىق دەمالىسقا شىعىپ، كاۆكازداعى ساناتوريدە دەمالدى. ۆالەدينسكيدىڭ كەڭەسى بويىنشا ستالين ۆينوگرادوۆتى ءوزىنىڭ جەكە دارىگەرى ەتىپ الدى. كەيىن ول وسى دارىگەردەن قاۋىپتەنۋدى شىعاردى.

ستالين دارىگەرلەر جولاپ كەتكەن جەردە قاستاندىق بار دەپ كۇدىكتەنە باستادى دا، اقىرى مۇنىڭ اياعى 8 ۇزدىك پروفەسسوردىڭ تۇتقىنعا الىنۋمەن تىندى. ولاردىڭ قاتارىندا ۆينوگرادوۆ بولدى. بۇدان بىلاي ءستاليندى ەمدەيتىن دارىگەردە قالمادى دەسە دە بولادى. ال، قالعان جانى تاتتىلەر جەزمۇرتتىڭ ميىن جايلاعان پارانوياعا بايلانىستى ونىڭ جانىنا دارىگەرلەردى جولاتۋدان قورىقتى. سوندىقتان وعان شىنىمەن دارىگەرلىك كومەك قاجەت بولعاندا، ونى بەرەتىن ەشكىم بولمادى. ۆينوگرادوۆتىڭ تاعدىرى قايعىلى بولسا دا، تراگەديالىق ەمەستىن. دارىگەرلەر قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلعانىمەن، ولاردى ءتونىپ تۇرعان اجالدان ءستاليننىڭ ءولىمى قۇتقاردى.

كوپ جىلدار بويى ءاربىر كوكپ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ، اتاپ ايتساق، برەجنەۆتىڭ، اندروپوۆتىڭ، چەرنەنكونىڭ دەنساۋلىعىن باقىلاعان، اۋرۋ-سىرقاۋلىقتارىنىڭ جاعدايىن جاقسى بىلگەن كرەملدىڭ باس دارىگەرى ەۆگەني چازوۆ بولدى. ول كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ 4-ءشى باس باسقارماسىن باسقارعاندىقتان، ونى شەتەلدە كگب وكىلى رەتىندە قابىلداپ، سوندىقتان كەڭەسكە جاۋ قۇپيا قىزمەتتەر ونى قاداعالاپ، ءجىتى نازارلارىندا ۇستاپ وتىردى. ەۆگەني چازوۆ ءوزىن ۇنەمى قاداعالاپ جۇرگەنىن سەزەتەتىن جانە ءتىپتى كگب-لىق دارىگەرلەردى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ باسقارعان كەزدە كەڭسەسىندەگى تەلەفون تىڭداۋلارىن تەكسەرۋ ءۇشىن اندروپوۆتىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلگەنىن كەيىن ەستەلىكتەرىندە جازدى.

دارىگەردىڭ جاسىراتىن ەشتەڭەسى جوق سياقتى كورىنگەنىمەن، بىراق 4-ءشى باسقارما جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى اقپارات قويماسى بولعاندىقتان، ءبىر ەلى اۋىزعا، ەكى ەلى قاقپاق قويىلماسا، باسشىلاردىڭ دەنساۋلىعى تۋرالى دەرەكتەر جاعادان العان جاۋدىڭ قولىنداعى سەنىمدى قارۋعا اينالىپ شىعا كەلەدى. چازوۆ ەلدىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارىن كەڭەستىك دارىگەرلەر قال-قادىرىنشە وزدەرىندە ەمدەپ كەلگەنىن، ولار كەيدە بەلگىلى ءبىر دەرتتىڭ بەتىن الۋعا قاتىستى ارنايى كەڭەستەر قۇرىپ، تالقىلاۋ ءۇشىن جيناعانىن دا اتاپ ءوتتى. كگب جاقىن دارىگەرلەر اراسىندا ەشكىم شەتەلگە شىقپايتىن، بىراق كەيدە شەتەلدىك مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ، ولاردان كەڭەس سۇرايتىن ەدى. مۇنداي كونسۋلتاتسيالار وتە قاجەت بولدى، ويتكەنى ءبىزدىڭ ءوز ماماندارىمىز ءالى دە جەتكىلىكتى بىلىكتىلىككە يە بولمادى دەيدى چازوۆ.

گورباچەۆ تۇسىندا كسرو-نىڭ ىدىراۋى ەلدەگى مەديتسيناعا دەگەن ەكىۇشتى كوزقاراسقا نۇكتە قويدى. بۇرىنعىداي تەك تۋريستىك جولدامامەن ەمەس، ەندى كەز كەلگەن سەبەپپەن شەتەلگە ساياحاتتاۋ مۇمكىن بولا باستادى. الايدا شەتەلدەن ەم الۋ بارلىق ازاماتتارعا قولجەتىمدى بولا قويعان جوق، ويتكەنى ول كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتتى. كوپ قاراجاتتى ەتكەن ەمدەۋدىڭ مىسالى رەتىندە قايتا قۇرۋ كەزىندە گەرمانياعا جىبەرىلگەن رايسا ماكسيموۆنا گورباچەۆا بولدى. ول كسرو-ءنىڭ ءبىرىنشى ادامى كۇيەۋىنىڭ بەدەلىن پايدالانىپ، سابەتتىك حانىمدار ىشىندە تۇڭعىش رەت شەەلدە دەنساۋلىعىن تۇزەي الدى.

كەڭەس ازاماتتارى ءۇشىن ەگەر ەم-دوم قاراجاتىن تابا السا شەتەلگە ەمدەلۋگە مۇمكىندىك الۋ ءۇش ۇيىقتاسا تۇستەرىنە كىرەمەگەن وقيعا بولدى. كەڭەستىك مەديتسينا عانا ەڭ جاقسى دەگەن اڭىزدىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، تەك باسشىلار عانا ەمەس، مۇمكىندگى بار جاندار جاپپاي شەتەلدە ەمدەلەتىن زامان تۋدى. بۇرىن تەك قولىندا بيلىگى بارلار عانا شەتەلدە ەمدەلۋدىڭ قىزىعىن كورگەن داۋرەننىڭ كۇلى كوككە ۇشىپ، ارتىنان جارتى الەمدى تىتىرتكەنتكەن قىزىل يمپەريادا تاريح ساحاناسىنان ءوشتى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz