قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە ءاربىر قوعام ءوزىنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن سىرتتان كەلەتىن يدەولوگيالار مەن اعىمدارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋى قاجەت.

ءدىني راديكاليزم مەن تەرىس يدەولوگيالار قوعامدى تەك بولشەكتەپ قانا قويماي، ونىڭ ىشكى تىنىشتىعىنا دا قاۋىپ توندىرەدى. قازاقستان قوعامى ءۇشىن ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالار سياقتى اعىمداردىڭ تارالۋى ۇلكەن قاۋىپكە اينالىپ وتىر. بۇل اعىمدار ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ءدىني تانىمىنا، مادەنيەتىنە جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىنا قارسى كەلەدى. سوندىقتان دا، ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالار ماسەلەسىن ءتۇسىنۋ، ونىڭ زياندى اسەرلەرىن ايقىنداۋ جانە وعان قارسى تۇرۋ شارالارىن قابىلداۋ وتە ماڭىزدى.

ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىم – مۇسىلمان الەمىندە پايدا بولعان راديكالدى ءدىني اعىم. ونىڭ نەگىزى – يسلامنىڭ باستاپقى كەزەڭىنىڭ تازا ءارى شىنايى ءتۇرىن ساقتاۋ جانە ونى بۇگىنگى زامانعا ەنگىزۋ. بۇل اعىمنىڭ ۇستانۋشىلارى «ءسالاف» دەپ اتالعان العاشقى ءۇش ۇرپاقتىڭ ءداستۇرىن ۇستانامىز دەپ سانايدى. دەگەنمەن، ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمنىڭ قازىرگى بەينەسى ەشقانداي تاريحي نەگىزدەرگە سۇيەنبەيدى جانە بۇل اعىم كوپتەگەن ءداستۇرلى يسلامدىق تۇسىنىكتەردى جوققا شىعارادى. ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمنىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى – «كۇمانسىز ءارى وزگەرمەيتىن يسلام شاريعاتىن» ۇستانۋ، ياعني بارلىق جاڭالىقتار مەن قوعامدا پايدا بولعان جاڭاشىلدىقتاردى قابىلداماۋ. بۇل كوزقاراس كوپتەگەن عىلىمي جانە مادەني جەتىستىكتەردى، قوعامنىڭ دامۋ جولدارىن جوققا شىعارىپ، قوعامدى تۇيىق شەڭبەرگە قامايدى. ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمنىڭ ەكسترەميستىك باعىتتارى جەكە تۇلعانى عانا ەمەس، تۇتاس قوعامدى دا وزگەرتۋگە ۇمتىلادى، ال ونىڭ اسەرىنەن ءدىني توزىمدىلىك، تۇسىنىستىك جانە سابىرلىلىق سىندى باستى قۇندىلىقتار بۇزىلىپ كەتەدى. قازاقستان قوعامىندا ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمنىڭ تارالۋى، اسىرەسە جاس بۋىن اراسىندا، ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىني كوزقاراسىنا قاۋىپ توندىرەدى. ءداستۇرلى قازاق يسلامىن ۇستانعان قوعامنىڭ تىنىشتىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن بۇل اعىمنىڭ تۇپكى ماقساتى – ەل ىشىندەگى ءدىني الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ، ۇلتتىق بىرلىكتى السىرەتۋ. وسىلايشا، ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىم قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن ۇيلەسپەيدى جانە ونى تەرىس يدەولوگيا رەتىندە قاراستىرۋ قاجەت.

راديكالدى ءدىني سەكتالار – يسلام تاريحىندا پايدا بولعان ەڭ العاشقى راديكالدى اعىمداردىڭ ءبىرى. ول مۋاۆيا مەن ءاليدىڭ اراسىنداعى تاريحي تارتىستاردان كەيىن پايدا بولدى، جانە وزدەرىنىڭ دىندارلىعىن وتە قاتاڭ ۇستاناتىن توپتاردان قۇرالدى. راديكالدى ءدىني سەكتالار اعىمى نەگىزىنەن وزگە مۇسىلمانداردى «شىنايى» ەمەس دەپ، ولارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدى ماقسات ەتكەن. راديكالدى ءدىني سەكتالاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى دا ءوز ۋاقىتىندا قوعامدا ۇلكەن داۋ تۋدىرعان ەدى. ولار تەك وزدەرىنىڭ ءدىني ۇستانىمدارىن دۇرىس دەپ ەسەپتەپ، وزگەلەردى بۇزىق دەپ جاريالاپ، قارسى شىعاتىنداردى ەكسترەميستىك ارەكەتتەرگە يتەرمەلەيدى. راديكالدى ءدىني سەكتالار اعىمدارىنىڭ ۇستانۋشىلارى كوپ جاعدايدا ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مۇسىلمان باۋىرلارىنا قارسى كۇش قولدانۋدى اقتايدى، بۇل بولسا قوعامدا زورلىق-زومبىلىقتىڭ كەڭ تاراۋىنا سەبەپ بولادى.

قازاقستاندا راديكالدى ءدىني سەكتالاردىڭ يدەولوگياسىنىڭ تارالۋى دا، اسىرەسە جاستار اراسىندا، ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋعىزۋدا. بۇل اعىمنىڭ تارالۋى ۇلتتىق بىرلىكتى بۇزىپ، ءدىندى بۇرمالاۋعا اكەلىپ، مۇسىلماندار اراسىنداعى كەلىسىمدى تومەندەتۋى مۇمكىن. تاريحتا راديكالدى ءدىني سەكتالار سياقتى اعىمدار كوبىنەسە بەيبىت قوعامدار مەن ءدىني تۇتاستىقتى بۇزىپ، الەۋمەتتىك تارتىپكە قاۋىپ توندىرگەن. قازاقستانعا ءتان ءدىني تانىم مەن رۋحاني قۇندىلىقتار دا بۇل اعىمعا قارسى تۇرا المايدى.

قازاق حالقىنىڭ ءدىني ءداستۇرى عاسىرلار بويى يسلامنىڭ ءسۇنني باعىتىنىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرىن ۇستاندى، بىراق ونى ءارتۇرلى تاريحي جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرمەن ۇيلەستىرىپ، ۇلتتىق بولمىسقا ساي بەيىمدەپ الدى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني سەنىمى تەك ءدىني ىلىمدەرمەن عانا ەمەس، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتار مەن مادەني قۇندىلىقتارمەن، باۋىرمالدىق پەن شىدامدىلىق سياقتى ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرىمەن دە تىعىز بايلانىستى. ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالار سياقتى اعىمدار قازاق قوعامىنىڭ ءدىني سالت-داستۇرىنە، ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا جات. بۇل اعىمدار قازاق حالقىنىڭ يسلامعا دەگەن كوزقاراسىن بۇرمالاپ، ءداستۇرلى يسلامدى تۇسىنبەۋشىلىككە اكەلەدى. ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالار ءوزىنىڭ قاتاڭ ۇستانىمدارىمەن، قوعامدا ۇستەمدىككە جەتۋدى ماقسات ەتەدى جانە وزگە پىكىرلەر مەن كوزقاراستاردى جوققا شىعارادى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا ءدىني تولەرانتتىلىقتىڭ جوعالۋى، ەكسترەميزمنىڭ ءورشۋى مۇمكىن.

قازاق قوعامىنىڭ ءدىني مادەنيەتى مەن قۇندىلىقتارى كەڭدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، بىراق وسىعان قاراماستان، جات اعىمدار جاستاردى وزىنە تارتۋعا تىرىسادى. بۇل جاعداي اسىرەسە جاستاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن، ءدىني ساۋاتتىلىعى از جانە ومىرلىك باعىت-باعدارى انىق ەمەس توپتار اراسىندا كەڭ تارالعان. بۇل توپتار راديكالدى يدەولوگيالاردى قابىلداپ، ءدىني توزىمدىلىكتى جانە ۇلتتىق بىرلىكتى جوققا شىعاراتىن شەشىمدەر قابىلدايدى.

ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالارعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن قوعامدىق تۇسىنىك پەن اقپاراتتىق جۇمىستىڭ ماڭىزى زور. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرى قاجەت. بۇل باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ ىشىندە ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، جاستار اراسىندا ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ شىنايى ءبىلىمىن تاراتۋ، راديكالدىق توپتاردىڭ يدەولوگياسىنا قارسى ناقتى دالەلدەرمەن كۇرەس جۇرگىزۋ اسا ماڭىزدى. سونداي-اق، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ارنايى باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ، جاستارعا جات اعىمداردىڭ قاۋىپتىلىگىن تۇسىندىرەتىن جۇمىستار جۇرگىزىلۋى كەرەك.

ءداستۇرلى يسلامعا قارسى اعىمدار مەن راديكالدى ءدىني سەكتالار سياقتى اعىمدار قازاق قوعامىندا ورشۋىنە جول بەرمەيتىن ەڭ باستى فاكتور – ءداستۇرلى يسلامدى ناسيحاتتاۋ مەن مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ. بالا تاربيەسىنەن باستاپ، جاستارعا دۇرىس ءدىني باعىت بەرۋ قاجەت. وتباسى مەن قوعامداعى رۋحاني قۇندىلىقتار ادامنىڭ جەكە باسىن قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

قازاقستاننىڭ ۇلت رەتىندە قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، ءداستۇرلى يسلام جولىن ۇستانۋى وتە ماڭىزدى. تەك وسىلاي عانا ءبىز جات اعىمداردان قورعاي الامىز جانە قوعامداعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتايمىز.

Abai.kz