قازىرگى تاياۋ شىعىستا بولىپ جاتقان شيەلەنىسكەن جاعدايدىڭ ءتۇپ-توركىنى نەدەن باستالعانىن، سونداي-اق، وعان كەڭىرەك توقتالىپ، شاما-شارقىم كەلگەنشە تولىق قاندى مالىمەت بەرۋ ءۇشىن، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى، الەمدىك اقپارات جۇيەسىنەن، سوڭىمەن قاتار، كەيبىر عىلىمي ادەبيەتتەردەن جيناعان دەرەكتەرىمدى وزدەرىڭىزگە ۇسىنىپ وتىرمىن.

سونىمەن سىزدەر ماقالاما نازار اۋدارىڭىزدار، مەن باياندايىن!

تاريحتىڭ تەرەڭ قاتپارلارىنا كوز جۇگىرتسەك، حالىقتار مەن مەملەكەتتەر اراسىنداعى جاۋلاستىقتىڭ ءتۇپ-توركىنى ءارتۇرلى سەبەپتەرگە تىرەلەدى: جەرگە تالاس، ءدىن ايىرماشىلىعى، ساياسي ۇستەمدىككە ۇمتىلۋ، مادەني ايىرماشىلىقتار نەمەسە تاريحي وشپەندىلىك. وسىنداي كۇردەلى تاريحي قارىم-قاتىناستاردىڭ ءبىرى – ءجويىت (ەۆرەي) پەن پارسى (يران) حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس پەن جاۋلاستىق ماسەلەسى. بۇل ماقالامدا وسى تارتىستىڭ باستاۋىن ىزدەپ كورمەكپىز.

پارسى جانە ءجويىت بايلانىستارىنىڭ العاشقى كەزەڭى

ءجويىت حالقى مەن پارسىلاردىڭ العاشقى تىكەلەي بايلانىسى شامامەن ب.ز.د. VI عاسىردا، احەمەن اۋلەتى بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزەڭدە باستالعان. سول كەزەڭدە ۆاۆيلون پاتشالىعى ءجويىت حالقىن يەرۋساليمنەن كۇشتەپ كوشىرىپ، ۆاۆيلونعا ايداعان بولاتىن (ب.ز.د. 586 جىل). بۇل وقيعا ءجويىت تاريحىندا "ۆاۆيلوندىق سۇرگىن" دەپ اتالادى.

ءدال وسى كەزەڭدە پارسى پاتشاسى كير ءىى (كير ۇلى) ۆاۆيلوندى جاۋلاپ الىپ، جويىتتەرگە ءوز وتانىنا قايتا ورالۋعا جانە يەرۋساليمدەگى كيەلى حرامدى قايتا تۇرعىزۋعا رۇقسات بەردى. وسى ارەكەت، جويىتتەر تاراپىنان ۇلكەن العىس پەن قۇرمەتكە يە بولدى. كيەلى كىتاپتا كير "قۇدايدىڭ تاڭداۋلىسى" دەپ سيپاتتالعان. بۇل جاعداي جويىتتەر مەن پارسىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ باستاپقىدا دوستىق نەگىزدە بولعانىن كورسەتەدى.

جاعىمسىز بۇرىلىس: ءدىن مەن بيلىك مۇددەسىنىڭ قاقتىعىسى

الايدا ۋاقىت وتە كەلە بۇل قاتىناستار وزگەردى. جويىتتەردىڭ ءدىنى – مونوتەيستىك، ياعني ءبىر قۇدايعا سەنۋگە نەگىزدەلگەن، ال ەجەلگى پارسىلاردىڭ زورواستريزم ءدىنى دۋاليستىك سيپاتقا يە ەدى: جارىق پەن تۇنەك، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى. ءدىني تۇسىنىكتەگى بۇل ايىرماشىلىق ۇزاق مەرزىمدى يدەولوگيالىق كيكىلجىڭدەرگە الىپ كەلدى.

سونىمەن قاتار، پارسى يمپەرياسىنىڭ ىشكى ساياساتىندا جويىتتەر اۆتونوميالىق قۇقىق الۋعا تىرىستى. بۇل كەيدە پارسى بيلەۋشىلەرىنىڭ سەنىمسىزدىگىن تۋعىزىپ وتىردى. جويىتتەردىڭ كەيبىر ءدىني كوشباسشىلارى مەن اۋلەتتىك وكىلدەرى يمپەرياداعى ىشكى ساياسي ويىندارعا ارالاسىپ، ءوز مۇددەسىن قورعاعان كەزدەر دە بولعان. مۇنداي جاعدايلار سەنىمسىزدىك پەن ىشكى شيەلەنىستەردىڭ ۇلعايۋىنا سەبەپ بولدى.

ەستىر كىتابى (كىتابي ەستەر) جانە "پۋريم" وقيعاسى

ءجويىت پەن پارسى اراسىنداعى تاريحي شيەلەنىستىڭ ماڭىزدى ەپيزودى – كيەلى كىتاپتاعى "ەستىر كىتابىندا" باياندالعان وقيعا. بۇل كىتاپتا پارسى پاتشاسى احاشۆەروش (بولجاعانىمىشا كسەركس ءى) كەزەڭىندەگى جويىتتەرگە تونگەن قاۋىپ تۋرالى ايتىلادى. پاتشانىڭ ءۋازىرى حامان جويىتتەرگە قارسى قاستاندىق جاساپ، ولاردى جويۋ جوسپارىن ۇسىنادى. الايدا پاتشايىم ەستەردىڭ ء(جويىت قىزى) اقىلى مەن ەرلىگى ارقاسىندا بۇل جوسپاردىڭ الدىن الىنادى. بۇل وقيعا ءجويىت حالقىنىڭ پۋريم مەيرامىنىڭ نەگىزىنە اينالعان.

بۇل تاريحي بايانداۋ كەيبىر عالىمدار اراسىندا اڭىزعا نەگىزدەلگەن ادەبي شىعارما رەتىندە قاراستىرىلسا دا، ءجويىت ساناسىندا پارسىعا دەگەن ساقتىق پەن تاريحي جارانىڭ سيمۆولى رەتىندە ساقتالىپ قالدى.

ساياسي مۇددە مەن قازىرگى كەزەڭدەگى كورىنىستەر

بۇگىنگى تاڭدا ءجويىت حالقى نەگىزىنەن يزرايل مەملەكەتىندە ءومىر سۇرسە، پارسىلار يران يسلام رەسپۋبليكاسىن قۇرايدى. بۇل ەكى مەملەكەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قازىرگى كۇندەرى شيەلەنىستى جاعدايدا. يزرايل مەن يران اراسىنداعى ساياسي، اسكەري، ءدىني جانە يدەولوگيالىق قاراما-قايشىلىقتار كونە داۋىردەگى حالىقتار اراسىنداعى تارتىستىڭ بۇگىنگى جاڭعىرىعى رەتىندە كورىنەدى.

يران بيلىگى يزرايل مەملەكەتىنىڭ لەگيتيمدىگىن مويىنداماي، ونى تاياۋ شىعىستاعى تۇراقسىزدىق نەگىزى رەتىندە باعالايدى. ال يزرايل يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسىنان قاۋىپتەنىپ، وعان قارسى حالىقارالىق دەڭگەيدە ارەكەتتەر جۇرگىزىپ وتىر. بۇل جاعداي تاريحي-مادەني جاۋلاستىقتىڭ بۇگىنگى گەوساياسي كەڭىستىكتەگى جالعاسى دەسە دە بولادى.

ءجويىت پەن پارسى حالىقتارىنىڭ جاۋلاستىعى ءدىني ايىرماشىلىقتاردان باستالىپ، تاريحي، ساياسي وقيعالارمەن ۋشىعىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان كۇردەلى قاتىناس. بۇل جاۋلىقتىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر: ول تەك ءدىني تۇرعىدا عانا، دەپ ايتۋعا بولمايدى، سونىمەن قاتار تاريحي ەستەلىك پەن مادەني سايكەسسىزدىكتە جاتىر. الايدا تاريح بىزگە تاعى ءبىر نارسەنى ۇيرەتەدى – حالىقتار اراسىنداعى جاۋلىق، تۇراقتى قۇبىلىسقا جاتپايدى. ايتارىمىز، دوستىق تا، بەيبىتشىلىك تە – ساياسي ەرىك پەن وعان كۇش-قاجىردى جۇمىلدىرۋدان، جۇمساۋدان تۋادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz