«يتجەيدە» ولەڭى تۋراسىندا

وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى – تانىمال بالالار اقىنى. تاقپاق، ولەڭ، مازاقتاما، الىپتەمە، سۋرەتتەمە، جۇمباق، ساناماق ت.س.س. بالالار ادەبيەتى جانرىندا ايرىقشا ءىز قالدىرعان تۇلعا. ونىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەرى كوبىنەسە ءالىپبي تاقىرىبىندا (ارىپتەرگە بايلانىستى), تابيعات، كۇندەلىكتى تۇرمىس، تاربيەلىك ويلار توڭىرەگىندە ءوربيدى. ونىڭ شىعارماشىلىعى – ءارتۇرلى جانرلاردى قامتىعان، ادەبيەت پەن تاربيە قاعيدالارىن ۇيلەستىرگەن، ۇلتتىق پوەتيكانى بالا تىلىندە شەبەر جەتكىزگەن ەرەكشە ۇلگى رەتىندە تانىمال.

ەتنوپەداگوگيكا الىپپەسىن جازعان اقىننىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىندە بالا كوزقاراسى مەن سەزىمى شىنايى بەرىلەدى. مىسالى، «يتجەيدە» دەگەن ولەڭىن وقيىق:

«قوي، بوپەشiم، بۇلقىنبا» –
كوندiردi əجەم ىرقىنا.
Əيبəت جەيدە كيگiزدi,
تiگiسi تەك سىرتىندا.
عۇمىر تiلەپ،
جول تiلەپ،
ايتۋدا جۇرت وڭ تiلەك:
«جاسىڭ ۇزاق بولسىن!..» – دەپ،
«يتجەيدەڭ تەز توزسىن!..» – دەپ…
Iستi كورiپ بۇگiنگi,
قاباعىم سəل ءتۇيiلدi:
يتجەيدە دەپ نەلiكتەن،
اتادى ەكەن كيiمدi?!

اقىن وسى ولەڭىندە نارەستەنىڭ ەموتسياسى، اڭعالدىعى مەن سۇراۋىشتىق سيپاتى كوركەم تىلمەن اشىلادى. بۇل – بالا ىشىندە جاسىرىن تۇرعان سۇراقتار مەن تۇسىنىكسىز مىنەز-قۇلىقتاردى اقىندىق تۇرعىدا كوركەمدەيتىن ءتاسىل.

بۇل ولەڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى عۇرپىنا بايلانىستى جازىلعان. مۇندا نارەستەگە يتجەيدە كيگىزۋ سالتى ءسوز بولادى. يتجەيدە – جاڭا تۋعان نارەستەگە ارناپ دايىندالعان العاشقى كويلەك. ول بالانىڭ عۇمىرلى بولۋىنا تىلەكتەستىكتى بىلدىرەدى. اقىن وسى سالتتى بالا كوزىمەن كورسەتىپ، ونىڭ ويىنا ورىن العان يتجەيدە نەگە اتالعان؟ دەگەن سۇراقتى كوتەرەدى.

اقىن ديالوگ ەلەمەنتىن كەلىستىرە قولدانادى. ماسەلەن، «قوي، بوپەشىم، بۇلقىنبا» – اجە مەن ءسابيدىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ادەمى بەرىلەدى. مەيىرىم مەن نازىكتىك سەزىلەدى. كوركەمدەگىش قۇرالدارى دا قاراپايىم، بىراق ماعىناسى تەرەڭ. «ءايبات جەيدە» – كويلەكتىڭ قاراپايىمدىلىعىن ەمەس، ەرەكشە ءارى ىستىق ىقىلاسپەن تىگىلگەنىن بىلدىرەدى. «تىگiسi تەك سىرتىندا» – بالانىڭ نازىك دەنەسىنە تيگەن تىگىس اۋىرتپاسىن دەپ جاسالعان انالىق قامقورلىق كورىنىسى. «عۇمىر تىلەپ، جول تىلەپ...» قايتالاما ارقىلى تىلەك پەن نيەت كۇشەيىپ، وي مەن سەزىمنىڭ اۋەزدىلىگى ارتادى. تۇسپالداۋ ءماندى ءسوز ارقىلى «يتجەيدەڭ تەز توزسىن!..» دەپ بالانىڭ جىلدام ءوسىپ، مىقتى ازامات بولىپ كەتۋىن قالاي ادەمى جەتكىزەدى. يتجەيدەنىڭ تەز توزۋى – جاقسى ىرىم.  ال ريتوريكالىق سۇراقپەن «يتجەيدە دەپ نەلىكتەن، اتايدى ەكەن كيىمدى؟» دەپ بالاعا ءتان اڭعالدىق، اقىندىق ىزدەنىس ارقىلى سالتتىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتىپ تۇر.

شاعىن ولەڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا قىزمەت ەتەدى.  قازاق حالقىنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ىرىم-تىيىمدارى جاقسى تىلەك ارقىلى ۇلتتىق تانىم مەن فولكلورلىق ءداستۇر شەڭبەرىندە شەبەر ورىلگەن. ەتنوپەداگوگيكا الىپپەسىن اقىن بالا سەزىمىمەن بەرىپ، وقيعانى توسىن وربىتكەن. بالانىڭ يتجەيدەنىڭ اتاۋىنا تۇسىنبەي تاڭىرقاۋى، بالا ءۇشىن بۇل ەرەكشە وقيعا (جاڭا كيىم كيۋ، جۇرتتىڭ تىلەك ايتۋى) بارىسىنان جاس وسكىنگە ءتان اڭعالدىعى مەن سۇراۋىش ويلاۋ جۇيەسى سەزىلەدى. ءبىر سوزبەن قايىرعاندا، بۇل ولەڭ قازاق حالقىنىڭ عۇرپىن، ىرىم-تىيىمدارىن بالا ساناسىنا لايىقتاپ جەتكىزگەن ءارى قاراپايىمدىلىق پەن نازىكتىك ۇيلەسكەن، ءتىلى جەڭىل، قۇرىلىمى ىقشام، بالالارعا تەز جاتتالاتىنداي ەتىپ جازىلعان تۋىندى.

وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى شىعارمالارىنىڭ پوەتيكاسى – كوركەمدىك، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ ۇيلەسىمدى پوەتيكالىق فورماسى. بۇل بالالار ادەبيەتىندەگى بىرەگەي ۇلگىنىڭ ءبىرى ءارى بۇگىنگى ساۋاتتىق مادەنيەتتى دامىتۋداعى ماڭىزدى رەسۋرس دەپ ايتۋعا بولادى.

ال بۇگىنگى بالالار جاتتاپ جۇرگەن تاقپاق پەن ولەڭنىڭ ءمانى بار ما؟ نە ۇيقاسى جوق، نە ءتالىمى جوق شالاجانسار قويىرتپاقتى جاتتاتىپ، بالانىڭ دۇنيەتانىمىنا سوققى جاساعانشا، وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىنىڭ «قۇپيا وقۋلىق»، «كەرەك كىتاپ»، «قىزىقتى الىپپەلەرىن» وقىتساق، جاتتاتساق ەش ۇتىلمايتىنىمىز انىق ەمەس پە!

ەلدوس توقتارباي

Abai.kz