(ۇلى اقىندى تانۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرى)

ابايدىڭ شىعىسىن، ياعني پالساپالىق مۇراسىن تەرەڭىنەن تانىپ-بىلدىك دەۋگە ەرتەرەك. بۇگىنگى كۇنگى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ كۇردەلى ماسەلەسى بۇل. ونى شەشۋگە تانىمدىق تىڭ تاسىلدەردى قولدانۋ كەرەك. بۇل – ۋاقىت تالابى. ءوز تاراپىمىزدان مىناداي ەكى جاڭاشا كوزقاراستى ۇسىنباقپىز. ءبىرىنشىسى – ابايدىڭ كۇللى شىعارماشىلىعىن ناقليا جانە عاقليا دەگەن ەكى ۇلكەن كەزەڭگە ءبولۋ. ەكىنشىسى – ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ قاراستىرۋ.

ناقليا جانە عاقليا جايلى تانىم-تۇسىنىك

  اباي شىعارماشىلىعىن ناقليا جانە عاقليا تەرميندەرى ارقىلى ەكى ۇلكەن كەزەڭگە ءبولۋ ۇتىمدى ءتاسىل. اتالمىش تەرميندەر ءتۇبىرى «اقىل» ءسوزى. ءارابتىلدى فالسافادا عاقليا – ىشكى عىلىم (عىلىم باتيني), ال ناقليا – سىرتقى عىلىم (عىلىم زاھيري). ەكىنشى تۇردە عاقليا – تەوريالىق، ناقليا – تاجىريبەلىك فالسافا.  دۇنيەنىڭ كورىنەتىن جانە كورىنبەيتىن سىرى بولعاندىقتان ەكەۋى قوسىلىپ ءبىر ءبۇتىندى قۇرايدى.

ناقليا – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات، اكسيوما. ونى اباي دا وسى ماعىنادا قولدانىپ، 38-ءشى سوزىندە: «بۇل سوزىمە ناقليا دالەلىم – جوعارىداعى جازىلمىش اللا تاعالانىڭ ەسىمدەرى» دەسە، ەندى ءبىر تۇستا: «دۇنيەدە عىلىم زاھيري بار، ولار ايتىلمىشتاردى ناقليا دەپ تە اتايدى، بۇل ناقلياعا جۇيرىكتەر عالىم اتانادى» – دەيدى. سونداي-اق: «(ءدىن) عالىمدارىنىڭ ناقلياسىمەنەن مۇسىلمان يمان تاقليدي كەسىپ قىلادى» دەپ تۇجىرادى.

قورىتا ايتقاندا، ناقليا مىندەتى – ءفاني ءومىردىڭ سىرىن جەتكىزۋ. ماسەلەن، باتىس الەمى «ەتيكا»، «مورال»، ال مۇسىلمان جۇرتى «احلاق» دەيتىن ادام مەن ادامنىڭ قارىم-قاتىناسىن رەتتەيتىن ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرى ناقليا ىلىمىنە جاتادى. سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلار قوردالانعان تاربيەلىك سوزدەرى، ماقال-ماتەلدەرى، سونىمەن قاتار، ايات-حاديستەر دە ناقليا بولىپ تابىلادى.

عاقليا ۇعىمى  وزگەرەك. ول – تەرەڭ وي ويلاۋ، سول ارقىلى تۇپكى سەبەپتى ىزدەۋ، اللانىڭ حيكمەتىن، ادامنىڭ بولمىسىن تانىپ-ءبىلۋ. مىسالعا اباي: «عاقليا دالەلىم – قۇداي تاعالا بۇل عالامدى اقىل جەتپەيتىن كەلىسىممەن جاراتقان» (38-ءسوز) دەيدى. دەمەك، عاقليا مىندەتى – باقيدىڭ سىرىن اشۋ ءھام ۇقتىرۋعا سايادى.

ەندى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن ىزەرلەيىك. 1891 جىلعا دەيىنگى پوەزياسىنىڭ وزەگىنە ۇڭىلسەك، ونى ناقليا مۇراسى دەۋگە ابدەن بولادى.  ويتكەنى، ءفاني ءومىر سىرلارى جىرلانعان. پوەزياسى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «بەس نارسەدەن قاشىق بول، بەس نارسەگە اسىق بول»، «پايدا ويلاما، ار ويلا»، «ەكى ءتۇرلى نارسە عوي سىر مەن سىمبات»، «ولەڭ-ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز»، «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى»، «ەل بۇزىلسا، تابادى شايتان ورمەك»، «ەڭبەك ەتسەڭ ەرىنبەي – تويادى قارنىڭ تىلەنبەي»، «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» دەگەن سەكىلدى ديداكتيكالىق ناقىلعا (اكسيولوگيا) تولى.

وسى ايتىلعان ابايدىڭ ون جىلدىق كولەمىندەگى ناقليا پوەزياسىن مۇحتار اۋەزوۆ بىلايشا سيپاتتايدى: «ءوزىنىڭ ەندىگى ءسوزى قوعامدى، حالىقتى تۇزەيتىن ۇلكەن كۇش دەپ تۇسىنەدى. وسيەت، ولەڭ حالىق دەرتىنىڭ، تاريح قايشىلىقتارىنىڭ ءبارىن ەمدەپ، تازارتاتىن وزگەشە قۇرال دەپ بىلەدى. ال ابايدىڭ ۇگىتتەيتىنى زور ادامگەرشىلىك پەن حالىقشىل، تازالىق جولدار بولعاندىقتان، ءوز زامانىنداعى بارلىق ءمىندى، سوراقىلىقتى سول تۋرا جولداعى جاقسى ولەڭ-وسيەتپەن تۇگەل جويىپ، جوعالتۋعا بولادى دەپ يلانادى. باسقاشا ايتقاندا، ادامگەرشىلىك، ار، اقتىق دەگەن سياقتى قاسيەتتەردى تاربيەمەن كوپكە جايسا، ءومىر دە، قوعام دا، حالىق تاعدىرى دا وزگەرىپ، تۇزەلىپ كەتەتىندەي كورىنەدى» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. –الماتى، 1995. -126-بەت).

كوردىڭىز بە، العاشقى كەزەڭ پوەزياسى – مادەني-اعارتۋشىلىققا ء(تالىم-تاربيە بەرۋ مەن جاقسى مەن جاماندى ايىرۋ) باعىتتالعان. اباي وسىناۋ مورال (احلاق) قالىبىمەن ۇلتتىڭ وي-ساناسىن وياتۋعا، ەستەتيكالىق سەزىمىن وسىرۋگە ۇمتىلعان.  بىراق نەلىكتەن جاقسى، يا جامان ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، ياعني تۇپكى سەبەپتى ىزدەستىرۋ ازىرگە جوق.

ال 1891 جىلدان اباي تۋىندىلارىنىڭ ىشكى مازمۇنى تۇبەگەيلى تۇردە وزگەرەدى. ويشىل ەندىگى شىعارماشىلىق جىگەرىن ءومىردى، قوعامدى يا زاماندى ەمەس، ادامنىڭ مىنەزىن تۇزەۋگە سالادى.  باقيدىڭ سىرىنا، ياعني اللانىڭ جانە ادامنىڭ بولمىسىن تانىتۋعا دەن قويادى. بۇل ىزدەنىستەردىڭ اتى – عاقليا ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. قولجازبا كىتابىنىڭ (قارا سوزدەرىنىڭ) اۋەلگىسىن «عاقليا»،  ەكىنشىسىن «عاقليات-تاسديقات» دەپ اتاعانى ابايدىڭ ادامنىڭ جان الەمىنە، دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرىن تانىپ-بىلۋگە كوشكەنىن بىلدىرەدى ەمەس پە. وسىعان تەرەڭ ويعا قۇرىلعان پالساپالىق پوەزياسىن قوسىڭىز.

سونىمەن، ابايدىڭ تۇتاستاي شىعارماشىلىعىن ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز: 1891 جىلعا دەيىنگى پوەزياسى ناقليا مۇراسى، ال وسى جىلدان بىلايعى شىعارماشىلىعى عاقليا مۇراسى بولىپ تابىلادى.

ەندى ماقالامىزدىڭ باستى تاقىرىبى – ابايدىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ انىقتاۋعا اۋىسايىق.

ادام بالاسى كامالاتىنىڭ ءتورت ساتىسى

كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ابايدى تانىپ-ءبىلۋ عىلىمىنا ساياسي-يدەولوگيالىق توسقاۋىل قويىلدى. الەمدىك تۇلعامىزدى «اقىن-اعارتۋشى» جانە «قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى كلاسسيك» دەپ دارىپتەۋگە عانا مۇرسات بەرىلدى.  ابايدىڭ حاكىمدىك شىڭعا ەۆوليۋتسيالىق ساتى-ساتىلار ارقىلى شىققانى استە قوزعالعان ەمەس. وي-ساناسى مەن تانىم-تۇسىنىگى ءاۋ باستان ۇلى ءومىردىڭ سوڭىنا شەيىن تاقتايداي تەگىس ءبىر دەڭگەيدەن اسپاعان سياقتاندى (گەني تۇگىلى، قاراپايىم ادامنىڭ وي-ساناسى دا ۇنەمى تولىسا بەرمەكشى). مىنە، وسى ايتىلعان ەسكىرگەن ستەرەوتيپتىڭ سەڭىن بۇزاتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن ويدامىن.

مۇسىلمان فالسافاسى بويىنشا ينسان (ادام بالاسى) كامالاتى، ياكي كەمەلدىككە جەتۋى ءتورت ساتىلى. ولار:  شاريعات ء(بىلىم جيناۋ ساتىسى), تاريقات (حاق جولىنا قادام باسۋ ساتىسى), ماعريفات (قۇدايدى تانۋ) جانە حاقيقات. قاي عۇلامانىڭ دەمەڭىز، رۋحاني شىڭعا شىعۋى اتالمىش ءتورت ساتىلى جۇيەدەن تىس بولماق ەمەس. ونىڭ شىنايىلىعىنا سان عاسىرلار تاجىريبەسى كۋا. ادام اقىلىنىڭ قۋاتى، ونىڭ تانىمدىق مۇمكىندىگى شەكسىز. اتالمىش جۇيە وسىنىڭ دا ايعاعى. قازاقتىڭ ابايىنىڭ كامالات جولىن قالاي انىقتاساق ەكەن؟ وسىنى كوپ ويلانىپ، تولعانا كەلە، ۋاقىت سىنىنان وتكەن مۇسىلماندىق جۇيەگە تابان تىرەگەن دۇرىستىق دەپ شەشتىم.

اباي شاريعات ساتىسىندا (1884 جىلعا شەكتى)

 مۇحتار اۋەزوۆ اباي ءنار العان رۋحاني ارنانىڭ اۋەلگىسى – قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى دەيدى. «ءوزىم دە باسقا شاۋىپ، توسكە ورلەدىم، قازاقتا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم» دەپ ءوزى ايتقانداي، 33 جاسقا دەيىن ابايدىڭ تۋعان حالقىنىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداعانىن بىلەمىز. بولىس اباي «ويدان جىراق» جۇرە بەرەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. بىراق جارالىستىڭ تاعدىرى زور وزگەرىس اكەلدى. 1878 جىلى 12 جالالى ءىس بويىنشا سوتتى بولدى. سەنسەڭىز، تەرگەۋ بەس جىلعا (1879-1883 جج.) سوزىلعان. كانە، وسى جىلدار قالاي ءوتتى؟ اباي سەمەيدىڭ قالالىق كىتاپحاناسى قورىنداعى باتىس، ورىس ادەبيەتىن ىندەتە وقىپ، تاۋىستى. وعان مەشىت-مەدرەسە سورەلەرىندە ءيىن تىرەسكەن قازان قالاسى باسپاسىنان شىققان مۇسىلمان ويشىلدارى كىتاپتارىن قوسىڭىز. ءسويتىپ، بالا كەزدەن ءنار العان ءتول ارناسىنا باتىس جانە شىعىس مادەنيەتى، ياعني ەكىنشى، ءۇشىنشى ارنالار قوسىلدى. وي-سانا كوكجيەگى كەڭەيگەنى سونشالىقتى البىرت وسكەن، ويسىز جۇرگەن اباي ساناسى توڭكەرىلىپ ءتۇستى. «قارتايىپ، قايعى ويلاعان» ويشىل وقىمىستى كەبىن كيدى. تىعىرىققا قامالعان حالقىنا «قايتسەم جول تابام» دەپ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولدى. اقىندىق ءھام اعارتۋشىلىق قىزمەتكە كىرىستى. ءسوزىمىزدىڭ ايداي انىق، كۇندەي جارىق ايعاعى وسى.

ءسويتىپ، ابايدىڭ 1883 جىلعا دەيىنگى ءومىرى شاريعات، زايىرلى لەكسيكامەن ايتساق، ءبىلىم جيناۋ كەزەڭى بولىپ تابىلادى. وسى ايتىلعان اۋەلگى ورلەۋ ساتىسىن اقىننىڭ ءوزى: «عىلىمدى ىزدەپ، دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەپ ەسىنە الادى.

ويشىل تاريقات ساتىسىندا (1884-1893)

 تاريقات – جيناعان ءبىلىمدى ىسكە اسىرۋ ۇعىمىن بىلدىرەدى (حاق جولىنا قادام باسۋ دەسەك تە بولادى). تاريقاتتىڭ ءمانىسىن شاكارىمنىڭ: «قۇرى بىلگەن نە كەرەك، بىلگەندى قىلعان سول كەرەك» دەگەن سوزىنەن  ۇعىپ، تۇسىنۋگە بولادى. شاريعات سياقتى تاريقات تا تانىمدىق جول. بىراق شاريعات –  كەڭ جول، ال تاريقات – تاجىريبەنى، جاڭا ايتقانداي، سوزدەن ىسكە كوشۋدى تالاپ ەتەتىن تار جول.  رۋحاني جەدەل دامۋ، شاپشاڭ جەتىلۋ تەك تاريقات ارقىلى مۇمكىن بولماق.

تۇراعۇلدىڭ سوزىنشە، اكەسى اباي اقىندىق قىزمەتىنە 1884-1885 جىلدارى شىنداپ كىرىسكەن (اقىندىعىنا عالىمدىعى قوسىلعانىن جوعارىدا ايتتىق). ويشىل ناقىل پوەزياسى ارقىلى ۇلتتىڭ سانا-سەزىمىن وياتىپ، تۇنەرگەن ناداندىق بۇلتىن سەيىلتتى. حالقىن عىلىم-بىلىمگە شاقىرىپ، وركەنيەت ورىنە ورلەۋگە ۇندەدى. جاستاردى ولەڭ سوزىمەن دە، انىمەن دە باۋلىدى. وتارلىقتى، ونىڭ 1868 جىلعى سويقاندى زاڭىن اشكەرەلەپ باقتى. وسى ايتىلعان اسۋلار –  تاريقات جولىنىڭ بەلگى، نىشاندارى. 1891 جىلعا دەيىن-اق ابايدىڭ قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كلاسسيك بيىگىنە شىعۋى تاريقات جولىنىڭ ارقاسى.

جىلما-جىل ابايدىڭ جان قۋاتى ارتىپ، رۋحى گۇلدەنە تۇسكەنى ءسوزسىز. اقىندى باتىستىڭ عىلىمى، شىعىستىڭ دانالىعى باۋرادى. باتىستا عىلىم كۇشتى، بىراق  فيلوسوفياسى ناقليا دەڭگەيىندە. سول سەبەپتەن اباي بۇل جاعالاۋدان قول ۇزەدى. «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» اتتى ماقالاسىندا (1934 ج.) مۇحتار اۋەزوۆ: «ابايدا باتىستان كىرگەن بەلگىدەن گورى شىعىس بەلگىسى باسىمىراق، نىعىراق» دەسە، مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە 40 جاستان اسقان اقىندى «وقىمىستى اباي» جانە «اقىن-دانىشپان بولۋعا اينالدى» دەپ مالىمدەيدى.

سونىمەن، 1884-1893 جىلدار اباي تاريقات ساتىسىنا شىققانى حاق (ونى ناقتىلى دالەلدەرمەن بەكىتۋ ءوز الدىنا بولەك ەڭبەك).  زايىرلى قوعام كوزقاراسىمەن ساناسىپ ايتقاندا، بۇل ون جىلدىقتى ابايدىڭ ويشىل-فيلوسوف ساتىسى دەۋگە بولادى.

عۇلاما ماعريفات ساتىسىندا (1894-1898)

 ماعريفات – ادامنىڭ اللانى جانە ءوزىن تانۋى. ونىڭ ءمانىسى – ىشكى تاجىريبە، رۋحاني ءحالدى كەشۋگە سايادى. اباي العاشقى قولجازبا كىتابىن «عاقليا»  اتاعان. نەگە؟ ويتكەنى، بۇل ەڭبەگى بۇرىننان بەلگىلى، داعدىلى ناقىلدار ەمەس، قازاقتا بۇرىن-سوڭدى ايتىلماعان سونى پايىمدار، تىڭ تانىمدار ەكەنىن اڭداتقانى. ويشىلدىڭ ماقساتى – ارنەنىڭ تۇپكى سەبەبىن، تىرشىلىكتىڭ سىرىن، ادامنىڭ مىنەزى مەن بولمىسىن ءتۇسىندىرۋ بولعانى وسىدان-اق ۇعىنىقتى.

ءاسىلى، احاڭنىڭ (ا. بايتۇرسىنوۆ): «ابايدىڭ كەي سوزدەرىن ويلانىپ، داعدىلانعان ادامدار بولماسا، مىڭ قايتارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانىن بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى»، – دەگەنى ابايدىڭ عاقليا مۇراسىنا قاتىستى (ناقليا تۇسىنىك بەرۋدى قاجەتسىنبەيدى).

توق ەتەرى، اباي 1893-1894 جىلدان انىق شىعىس ويشىلى. وعان پالساپالىق پوەزياسى، «ەسكەندىر» پوەماسى جانە جان قۇمارى، يمان، عيبادات، قۇدايدى تانۋ، پەندەشىلىك پەن كىسىلىك حاقىندا تولعاعان قارا سوزدەرى دالەل. «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم» ولەڭىندە اباي: «اقىل مەنەن بىلىمنەن، ابدەن ءۇمىت ءۇزىپپىن» دەپ  قامىعادى. عىلىمعا قايىرا اڭسارى اۋادى. قۇران باستاتقان كيەلى كىتاپتاردى، يسلام ويشىلدارى ەڭبەكتەرىن وقىپ-توقيدى. سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسى شاكىرتى كەزىندە جاتتالعان سوپىلىق ءىلىم سىرىنا جىگەر سالادى. مىسالعا 1895 جىلعى «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» ولەڭىنىڭ سوڭعى شۋماعىندا اباي:

دۇنيەگە دوس اقيرەتكە بىردەي بولماس،

ەكەۋى تاپ بىردەي بوپ ورنىعا الماس.

دۇنيەگە ىنتىق، ماحشارعا امالسىزدىڭ

يمانىن تۇگەل دەۋگە اۋزىم بارماس، –

دەيدى. يمان تۇگەل بولۋ ءمانىسى –  دۇنيەدەن سۋىنۋ. بۇل، ارينە، سوپىلىق شارتى. دەسەك تە، اباي مۇسىلماندىق شىعىستىڭ ءحال ءىلىمى مەن كامىل ادام ء(ال-ينسان ءال-كاميل) تەورياسىن سول قالپى قابىلداۋدان اۋلاق. ولاردى دامىتا جاڭعىرتادى. اسىرەسە،  اللا تاعالانى تانۋ – ادامدىقتىڭ تىرەگى، ءارى «كۇللى عىلىمنىڭ شىڭى» ء(ال-فارابي). وعان جەتۋ جاتپاي-تۇرماي وي ويلاۋدىڭ جەمىسى. التىن ۋاقىتىن كىتاپ وقۋ، جازۋمەن قاتار تەرەڭ ويعا جۇمساعان اباي قازاق تەولوگياسىنىڭ اتاسى ەسەپتى. «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» (1895) ولەڭىندە ويشىل:

كۇنى-ءتۇنى ويىمدا ءبىر-اق ءتاڭىرى،

وزىنە قۇمار قىلعان ونىڭ ءامىرى.

...اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن –

دەپ اسا قۇندى دەرەك بەرەدى.

سونىمەن، بەس جىل (1894-1898 جج.) بويى ابايدىڭ ماعريفات ورىسىندە بولعانى حاق. زايىرلىلىق تالابىمەن ايتقاندا، بۇل عۇلامانىڭ  ويشىل – تەولوگ بولعان ساتىسى.

وسى 1898 جىلى اباي: «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا!» دەپ سىر اشادى. ەگەر جۇرەگىڭە تەرەڭ بويلاساڭ، سوندا عانا جۇرەكتىڭ كوزى اشىلماق: ۇشكىل  بولمىس (اللا، ادام، الەم) تۇتاستىعىن، ياعني حاقيقاتتى كورە الماقسىڭ. بۇل حاق تاعالا سۇيگەن، سۇيەمەلدەگەن تولىق ادامنىڭ عانا ەنشىسى ەكەنىن ەسكەرتە وتىرايىق.

كەمەڭگەر حاقيقات ساتىسىندا (1899-1904)

حاقيقات – جاڭا ايتقان بولمىس تۇتاستىعىن، مۇسىلمانشا ايتقاندا، قۇداي ديدارىن، ونىڭ تۋرا جولىن بەينەلەيتىن تانىم. ارابتىڭ «حاق» سوزىنەن الىنىپ، «شىن»، «ءادىل»، «دۇرىس»، «راس»، «تۋرا» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ماسەلەن، اباي عىلىمدى دا، عۇمىردى دا حاقيقات دەيدى. حاقيقاتقا جەتۋدەن اسقان ماقسات بولا ما؟ ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، اسقار تاۋدىڭ ەتەگىنەن نە پايدا، تۇتاس پانوراما كورىنبەگەن سوڭ. كىمدە كىم تاۋدىڭ ەڭ ۇشار بيىگىنە شىعار بولسا، سول كىسىگە بۇكىل ايماق الاقانعا سالعانداي كورىنبەك. مىنە، رۋحانيات الەمى تۋرالى دا وسىنى ايتامىز.  اباي، شاكارىم رۋح شىڭىنا كوتەرىلە الدى. يمانى تۇگەل، وسيەت سوزدەرى ءمىنسىز، وي-تانىمدارى كەمەل بولۋى سودان. ەكەۋى دە تولىق ادام دەڭگەيىن، ءدالدىسى اباي دانىشپان حاكىم، شاكارىم اۋليە بيىگىن باعىندىردى. اسىل مۇرالارى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق ەكەنىن عۇلامالار وزدەرى دە جاقسى بىلگەن.

ماسەلەن، شاكارىم اۋليە بولعاندىعى تۋرالى:

شىن اسىقتىڭ ءاربىرى،

ءولىپ توپىراق بولدى دا،

جارالىستىڭ تاعدىرى

جاراتتى مەنى ورنىنا، -

دەسە، ۇستازى ءھام اعاسى ابايدىڭ باعاسىن بىلايشا بەردى: «ول مۇسىلمانشا ءھام ورىسشا عىلىمعا جۇيرىك، ءھام اللانىڭ بەرگەن اقىلى دا بۇل قازاقتان بولەك دانا كىسى ەدى. ... تۇراعى قازاق ءىشى بولعاندىقتان، قادىرى ازىراق ءبىلىندى. ولاي بولماعاندا، ول دانىشپان حاكىم فيلوسوف كىسى ەدى».

ابايدى وسى ايتىلعانداي دانىشپان حاكىم، الەمدىك ويدىڭ الىبى دەۋىمىزدىڭ انىق عىلىمي نەگىزى –«تاسديق» تراكتاتى مەن «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭى. ەكەۋى دە عايىپتان الىنعان، ياعني حاقيقاتقا جەتكەندىكتىڭ كۋاسى: اۋەلگىسىندە «تولىق ادام» ءىلىمى نەگىزدەلسە، ەكىنشىسىندە «ءۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى ورنەكتەلگەن.

سونىمەن، 1899-1904 جىلدار اباي حاقيقات ساتىسىنا شىققان دەپ تۇجىرامىز. بۇگىنگى لەكسيكامەن ايتقاندا، دانىشپان حاكىم، وي الىبى بولعان سوڭعى ساتىسى.

قورىتىندى ءسوز

 سونىمەن، اباي مۇراسىن تانىتۋعا قاتىستى ەكى جاڭالىق ءتاسىلدى ورتاعا سالدىق. ءبىرىنشىسى – ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن ناقليا جانە عاقليا دەگەن ەكى ۇلكەن كەزەڭگە ءبولۋ، ەكىنشىسى – ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسىن ساتى-ساتىلاپ قاراستىرۋ. ءتاسىلدىڭ ەكەۋى دە  – زامان تالابى. وعان سەنىمىز كامىل. بۇل جاعدايدا اباي ويىنىڭ ماعىناسىن ۇعىنىپ قابىلداۋ دا، قازاقتىڭ وي-سانا بيىگىن وزگە حالىقتارعا تانىتۋ جۇمىسى دا جەڭىلدەي تۇسپەكشى.

قيلى زاماننىڭ ساياسي قىسپاعى تۇسىندا مۇحاڭ: «اباي ويىنىڭ، ىزدەنۋلەرىنىڭ... ساتى-ساتىلارىن انىقتاپ ەسكەرەتىن بولامىز. وسىلايشا شولۋ ابايدىڭ اقىندىق جولىنداعى سان الۋان ەۆوليۋتسياسىن تولىعىراق تانىتاتىن بولادى» دەپ كەلەشەككە سىلتەگەن ەدى («اباي قۇنانبايۇلى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگى).

مىنە، ءبىز عۇلامانىڭ وسى اماناتىن ءحال-قادىرىمىز جەتكەنشە ورىنداۋعا تالپىندىق. ايتا وتەرى، ءاربىر ساتىنى راستاپ، بەكىتۋگە كەرەكتى دالەل، دايەكتەر شاش-ەتەكتەن. بىراق ءبىز ولاردى تۇگەندەپ كەلتىرۋدى ماقسات تۇتپادىق (ماقالا كولەمى كوتەرمەيدى، ءارى ول ءوز الدىنا بولەك عىلىمي جۇمىس). ءبىزدىڭ مۇراتىمىز – ابايدىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسى ەجەلگى سوپىلىق ءىلىمنىڭ ينسانيات كامالاتى دەلىنەتىن ءتورت ساتىسىنا سايكەس كەلەتىنىن انىقتاۋ بولدى. مىنە، وسى ماقساتقا قول جەتكىزدىك دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ،ابايتانۋشى.

Abai.kz