وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي، بالالار گازەتىنىڭ باستاپقى قادامدارىن زەرتتەۋ ماقساتىمەن ەسكى تىگىندىلەردى قاراپ ءجۇرىپ، وزىمە بىرەر قىزىق جاڭالىق اشقان ەدىم... بىرىنشىدەن، 1934 جىلعى ماۋسىم ايىندا، ياعني قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ 12–18 ماۋسىم ارالىعىندا وتكەن ءبىرىنشى سەزى قارساڭىندا، بالالار مەن جاستار ءباسپاسوزى قازاق رەسپۋبليكاسىندا قازاق بالالار ادەبيەتىن جاساۋ قاجەتتىگى حاقىندا ماسەلە كوتەرگەنىن ءبىلدىم. اۋەلى 5 ماۋسىمدا «پيونەر» (قازىرگى «ۇلان»),  ىزىنشە «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتتەرى «بالالار ادەبيەتىن جاسايىق» دەگەن باس ماقالا بەردى. ايگىلى ادەبيەتشى-عالىم اعامىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆ بەرتىندە، 50-ءشى جىلدارى، بۇل باس ماقالانىڭ ساتتار ەلۋباەۆ قالامىنان شىققانىن انىقتاپ، ونى جاستاردىڭ سۇيىكتى جازۋشىسىنىڭ شىعارمالار جنناعىنا قوسقان-دى. مىنە سول تۋىندىسىندا ساتتار سوۆەتتىك تىنىس-تىرشىلىكتى بەينەلەيتىن قازاق بالالارىنا ارنالعان اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەردىڭ، جاس وقىرمانىن «شىن كوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەي الاتىن» كىتاپتاردىڭ جوقتىڭ قاسىندا ەكەنىن ايتقان جانە ونى دۇرىستاۋ جولدارىن كورسەتكەن-ءتىن. ءارى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى اشىلار تۇستا قازاق  بالالار ادەبيەتىن جاساۋشىلارعا جۇكتەلەر مىندەتتەردى تۇجىرىمداعان ەدى. 

زامان تالابىنا سايكەس كەلەتىن بالالار ادەبيەتىن جاساۋ ماسەلەسىن وسىلايشا تۇڭعىش كوتەرگەن ساتتاردىڭ 1933 جىلى لەنينگرادتان جوعارى مەكتەپتى ءبىتىرىپ ورالعان سوڭ الدىمەن «لەنينسكايا سمەنا» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، ودان كەيىن «لەنينشىل جاس» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعانى بارشاعا بەلگىلى-ءتىن، الايدا ونىڭ «پيونەر» گازەتىندە دە ىستەگەنى بەيمالىم بولاتىن، ايتەۋىر بۇل جايىندا ءوز باسىم ەشتەڭە بىلمەيتىن ەدىم. قاراپ وتىرسام – زاماناۋي وزگەرىستەردى كورسەتۋگە كىرىسە الماي كەلە جاتقان بالالار ادەبيەتى جايىندا دابىل قاققان «پيونەردىڭ» اتالعان سانىنا ول – جاۋاپتى رەداكتور، ال وسى وزەكتى ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعىنا ايرىقشا نازار اۋدارعان «لەنينشىل جاسقا» جاۋاپتى رەداكتوردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىمەن قول قويىپتى... دەمەك 1934 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا ەرۋباەۆ باسپاسوزدە وسى ەكى جاۋاپتى لاۋازىمدى قاتار اتقارعان. ونىڭ بالالار گازەتىندە دە رەداكتور بولعانىن ءبىلۋىم مەن ءۇشىن قۋانىشتى جاڭالىق ەدى...

قازاق اۋىز ادەبيەتىندە بالالاردىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىراتىن قيال-عاجايىپ اڭگىمە-ەرتەگىلەر، قيلى باتىرلىق جىرلار جەتكىلىكتى ەكەنى بارشاعا ايان. دەگەنمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كۇرت وزگەرىس زامانى ءبىزدىڭ ولكەمىزدە دە ورنىققاندىقتان، سول رەۆوليۋتسياشىل عالامات جاڭا ءداۋىر تالابىنا ساي جاڭا ادەبيەتتى ءورىمتال وقىرمان ءۇشىن دە جاساۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە سۇرانىپ تۇرعان-دى. مۇنى «كىشى قازان» داۋىلىن سوقتىرىپ، قازاق اۋىلدارىن «تازالاۋدى» كوزدەگەن سولاقاي ساياساتتىڭ اپاتتى سالدارلارىن جويۋ ناۋقانىنا اتسالىسۋعا شاقىرىلعان ازاماتتار قاتارىنا ءباسپاسوز مايدانىندا ەڭبەك ەتۋ جولىمەن قوسىلعان جيىرما جاسار ساتتار ەرۋباەۆ ايقىن ۇعىنعان-تۇعىن. سوندىقتان دا ول گازەتتىڭ ناسيحاتشىلىق، ۇگىتشىلىك ءام ۇيىمداستىرۋشىلىق  قاسيەتىن ارقا تۇتىپ، وسىناۋ وزەكتى ماسەلەگە جوعارىدا كورسەتىلگەن رەتپەن جەدەل دە سەرگەك ءۇن قاتتى.  باس ماقالا جازۋمەن قاتار ساتتار ارنايى ۇيىمداستىرىپ، گازەتتىڭ ىشكى قوس بەتىنە ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن ناقتىلاي تۇسەتىن ماتەريالداردى توپتاپ باستى. اتاپ ايتقاندا، «جولداس جازۋشىلار! توڭكەرىستىڭ ءۇشىنشى بۋىنى تالاپ ەتەدى!» دەگەن ۇلكەن قاراتپا-تاقىرىپپەن پيونەر-جەتكىنشەكتەردىڭ ءوتىنىش-تىلەگىن، «جازۋشىلار دايىنبىز» دەگەن تاقىرىپپەن «جولداس جازۋشىلاردىڭ» بالالار تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋ حاقىنداعى ويلارىن جاريا ەتتى.

تىلەك بىلدىرگەندەر اۋليەاتا (قازىرگى تاراز) قالاسىنداعى كارل ماركس ەسىمىمەن اتالاتىن مەكتەپ وقۋشىلارى-تۇعىن. ولار اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆ پەن ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قايسار تاشتيتوۆكە جانە «لەنينشىل جاس» پەن «پيونەر» گازەتتەرىنىڭ باسقارمالارىنا اشىق حات جازعان بولاتىن. اشىق حاتتا شاكىرتتەر وزدەرىنىڭ مەكتەپ قابىرعاسىنداعى تىنىس-تىرشىلىگىن، وقۋ جايىن، وقۋدان تىس ۋاقىتتارداعى قوعامدىق جۇمىستارىن، قالا تۇبىندەگى ۇجىمدىق شارۋاشىلىققا بارىپ، «اسىراندى قوياندارعا، بۇزاۋلارعا» قامقورلىق جاساپ جۇرگەندەرىن، جالپى پيونەرلىك ىستەرىنىڭ قىزىق تا مازمۇندى ەكەندىگىن بايانداعان. سوسىن  وتريادتارىندا ءبىر كوڭىلسىزدىك بار ەكەنىن ايتىپتى، ويتكەنى قازاق تىلىندە كوركەم جازىلعان قىزىقتى ءبىر كىتاپ تا جوق دەپتى. «بىزگە جاقسى بالالار كىتابى، ويىن، ولەڭ، اڭگىمەلەر، پەسالار كەرەك» دەپتى. «جازۋشى اعايلار، بىزگە رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇرمىسىن، وتانىمىزدىڭ ۇلى قۇرىلىستارىن، ەرلەرىن، ءبىز سياقتى بالالاردىڭ ەڭبەكتەگى ەرلىكتەرىن جازىپ بەرىڭىزدەرشى» دەپ سۇراپتى. ءبىزدىڭ جاققا كەلىپ، مەكتەبىمىزدى، باعىپ جۇرگەن جاس تولدەرىمىزدى كورسەڭىزدەر – سىرلاسىپ، اڭگىمەلەسەر ەدىك دەپتى...  ال جاس وسكىندەردىڭ اشىق حاتى سوڭىنا جازۋشىلار وداعىن قۇرۋ شارۋاسىن تياناقتايتىن تۇڭعىش سەزدى دايىنداپ، وتكىزۋ جونىندەگى  ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىن باسقارىپ جۇرگەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جاۋابى، سونداي-اق عابيت مۇسىرەپوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، تايىر جاروكوۆ پەن باسقا دا اقىن-جازۋشىلاردىڭ  وزىندىك وي-پىكىرلەرى، ۋادەلەرى  جاريالانعان ەكەن...

بالالار مەن جاستار باسىلىمدارىنىڭ 1934 جىلعى بۇل جاريالانىمى، ءسوز جوق، وسكەلەڭ ۇرپاققا ارنالاتىن كوركەم ادەبيەتتى ماقساتتى تۇردە دامىتۋعا بەلگىلى دارەجەدە سەرپىن بەردى. تيىسىنشە، بارشاعا ءمالىم، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق بالالار ادەبيەتى   تاماشا جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى: بالالار، جەتكىنشەكتەر، جاسوسپىرىمدەر ومىرىنەن جازاتىن قالامگەرلەر قاتارى كوبەيدى، ولاردىڭ جەكەلەگەن تۋىندىلارى الەم وقىرماندارىنا تانىلدى، ءوز ەلىمىزدە مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى...

مەن 70-ءشى جىلداردىڭ اياعىندا ءبىراز ۋاقىت جازۋشىلار وداعىندا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى جونىندەگى شىعارماشىلىق كەڭەستىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولعان ەدىم. كەڭەس وتىرىستارىندا قالامداستارىمىزدىڭ شىعارماشىلىقتارىن، جاڭا كىتاپتارىن تالقىلايتىنبىز. بىردە ادەبي جىل قورىتىندىسىندا كەڭەستىڭ ارنايى بايانداماسىن دا جاسادىم، ال 80-ءشى جىلدار باسىندا سسرو جازۋشىلار وداعىنداعى  بالالار ادەبيەتىنە ارنالعان جانرلىق كەڭەس وتىرىسىندا قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيى جايىنداعى ويىمدى ورتاعا سالىپ، پروبلەمالى ءسوز سويلەدىم. قىسقاسى، بەلگىلى دارەجەدە قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ اعىمداعى تىرشىلىگىنە ارالاسىپ ءجۇردىم. تەك ساراپتاۋ، تالداۋ جاعىنان عانا ەمەس، ارينە، ءوز شىعارماشىلىعىممەن دە. ال بالالار تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارماشىلىق جۇمىستارىم نەگىزىنەن ءوزىمنىڭ شاكىرت شاعىمداعى مەكتەپ ومىرىندە باستان كەشكەن بالاڭ تاجىريبەلەردەن تامىر تارتاتىن. بۇل كەزەڭ ساتتار اۋليەاتالىق پيونەرلەردىڭ اشىق حاتىن جاريالاعان ۋاقىتتان شيرەك عاسىر وتكەن، ۇلكەن سوعىس ارتتا قالعان، ەل ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان،  زامان جاقسارىپ، مەكتەپ تۇرمىسى ەرەكشە جاندانا باستاعان  شاققا ساي كەلگەن-ءتىن. الۋان تاقىرىپتى قوزعايتىن بالالار كىتابى دا كوبەيگەن: ءوز جازۋشىلارىمىزدىڭ جازعاندارى بار، الەم ادەبيەتىنەن جاسالعان نەبىر تاماشا اۋدارمالار بار، نە كەرەك، ءبارىن تىنىم تاپپاي قۋىپ ءجۇرىپ، تاپقان كىتاپتارىمىزدى بىتىرگەنشە باس الماي وقۋشى ەدىك. ۇستازدارىمىزدىڭ اقىلىمەن ولار جونىندە تۇيگەندەرىمىزدى ارناۋلى داپتەرىمىزگە جازىپ جۇرەتىنبىز. پيونەرلەر ۇيىندە جۇمىس ىستەيتىن قىزىقتى ۇيىرمەلەرگە، مەكتەپتەگى ءارتۇرلى قوعامدىق جۇمىستارعا قاتىساتىنبىز. قويان فەرماسىن ۇيىمداستىردىق، وندىرىستىك بريگادا بولدىق، ءسويتىپ قوعامي-پايدالى ىستەرگە دە اتسالىستىق. وسىنداي جولدارعا باعىتتاعان مۇعالىمدەرىمىزدىڭ قيلى تالىمدەرى كەيىن شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانعان شاقتا سانادا جاڭعىرىپ،  جازىلماق تۋىندىنىڭ سيۋجەتتىك جەلىسىن ناقتىلاۋعا كومەكتەسىپ جاتاتىن.

ساتتاردىڭ جۋرناليستىك جۇمىسىنىڭ كەيىپكەرلەرى جازۋشىلاردان وتانىمىزدىڭ ۇلى قۇرىلىستارىنداعى ەرلەر، وزدەرى سياقتى بالالاردىڭ ەرلىكتەرى جونىندە جازىپ بەرۋدى سۇراعان ەدى عوي.  بۇل سۇرانىس ودان كەيىنگى جىلداردا دا، قازىرگى تاڭدا دا ەسكىرگەن جوق. تەك بالالاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ مازمۇنى بايىپ، كۇردەلەلىلەنە ءتۇستى. پارتيا مەن كومسومولدىڭ قامقورلىعىمەن قارىشتاپ ارتاراپتانعان پيونەر قوزعالىسى قىزىقتى، تارتىمدى مازمۇندا دامىپ جاتتى. بالالار ادەبيەتىنىڭ تانىمدى بولۋىنا زور ءمان بەرگەندىكتەن گوركي «ەكىنشى تابيعات» جايىن جاس وسكىنگە تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋگە جازۋشىلار نازارىن اۋدارعان، ەڭبەك تاربيەسىنە «ناعىز كوممۋنيست»، ياعني شىنايى ازامات بوپ قالىپتاسۋدىڭ باستى شارتى رەتىندە لەنين اسا زور ءمار بەرگەن. ۋاقىت وتە كەلە، سومدالماق بالعىن كەيىپكەرلەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى وتەتىن ورتا دا، ولاردىڭ وزدەرى دە ساتتار العاش ماسەلە كوتەرگەن زاماننان الدەقايدا وزگەردى. بەرتىنگى  قالامگەرلەر «كەمەلدەنگەن سوتسياليزم» وسكىندەرى جايىندا سول كەزگى تالاپقا ساي كەلەتىندەي كىتاپ جازۋعا تىرىستى. مەن دە ءوز شامامشا بالالاردىڭ مەكتەپ قابىرعاسىنداعى تۇرمىسىنان، ۇستازدارىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءتۇرلى عىلىمي ىزدەنىستەرگە بەت بۇرۋى، مەكتەپتىڭ كوكونىس تانابىندا ءتۇرلى تاجىريبە جاساۋى، اۋىل سىرتىندا مينيشارۋاشىلىق قۇرۋى، ۇلكەندەرگە ەلىكتەپ ەڭبەكتى جاڭاشا ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسۋى سياقتى تاقىرىپتارعا اڭگىمە، حيكاياتتار جازدىم. وقۋ-تاربيە ىستەرىندەگى ستاندارتتارعا قاراماستان قالىپتاسىپ جاتقان ءارتۇرلى مىنەز-قۇلىقتار، ءبارىبىر ويلى بالالاردى تابىستىراتىن ورتاق جايتتەر جايىندا اڭگىمەلەدىم. بالاۋسا وركەندەردىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانىنا ساي ۇشقىر قيالدارىن سامعاتاتىن فانتاستيكالىق تۋىندىلار دا جازدىم، جەتكىنشەكتەرگە عارىشتى يگەرۋ زامانىنا لايىق قيال-عاجايىپ شىعارمالار دا بەرگەندى دۇرىس كورگەندىكتەن، تاۋلى ايماقتاعى لاگەردە تىنىعىپ جۇرگەن پيونەرلەردىڭ وزگە گالاكتيكادان كەلگەن عارىشكەرلەرگە ۇشىراسۋى، وزات وقۋشىلاردىڭ كوسموس ليفتىمەن استروقالاشىققا كوتەرىلىپ، كوك تۇڭعيىعىنداعى ەرەكشە لاگەردە  شىتىرمان وقيعالاردى باستان كەشۋلەرى، سونداي-اق بالالاردىڭ ومىردەن ءوز ورىندارىن تابۋدى ماقسات ەتۋ، ەل ارالاۋ، ءبىلىم قۋ سىندى  وقيعالارىن اڭگىمەلەيتىن حيكاياتتار دا بەردىم. نە كەرەك، بالالىق داۋرەندەرى كەڭەس داۋىرىندە وتكەن بۇگىنگى اعا ۇرپاق عاجايىپ شاق رەتىندە ەسكە الاتىن زامان جايىنان تاعىلىمدى كىتاپ ۇسىندىم دەپ ەسەپتەدىم ءوزىمدى. بىراق زامانىمىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى سول – كىتاپ تارالىمى كۇرت ءتۇسىپ كەتكەن، بۇگىندە كىتاپ قالىڭ وقىرمانعا جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتانىڭ كوڭىل قۇلازىتارلىقتاي ازايعانى دا بار. دەمەك بالالار ادەبيەتىنىڭ قازىرگى تاڭداعى اسا ماڭىزدى مىندەتى – جاس وقىرمان جۇرەگىنە توتە جول تابۋ بولسا كەرەك. بۇل ماسەلەنى شەشۋ جولىن جازۋشىلار وداعى دا، ونىڭ بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى كەڭەسى دە ويلاستىرىپ جاتقانى قۋانتادى.

ارينە، تىڭ ىزدەنىستەر كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ۇلكەن ادەبيەت الەمىندە دجەك لوندون جارىق كورۋىن ءوزى كورمەي كەتكەن «ۇشەۋدىڭ جۇرەكتەرى» تۋىندىسى ارقىلى  شىعارمانى مۇلدەم جاڭاشا جازۋ تاجىريبەسىن كورسەتكەن ەدى، ال عاسىر سوڭىنا قاراي ايەل جازۋشى دجوان روۋلينگ جەتكىنشەك بىتكەن سۇيسىنە وقيتىن گارري پوتتەر دەگەن بالا تۋرالى ايگىلى سەرياسىن باستاپ، ون شاقتى جىل ىشىندە جەتى رومانىن جاريا ەتتى. سەريانىڭ تۇپنۇسقاداعى كولەمى  4195 بەت ەكەن، سەريا تولىقتاي نەمەسە ونىڭ جەكەلەگەن روماندارى 65 تىلگە اۋدارىلىپتى. قىزىعى، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر كىتاپتاردان باستارتىپ، جاپپاي ەلەكتروندى قۇرىلعىلارعا قۇلاعان قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە گارري پوتتەر جايىنداعى روماندار ولاردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتاسىن وياتىپ، قىزىعۋشىلىعىن كۇرت ارتتىرعان كورىنەدى. شاماسى، مۇنداي كەيىپكەر ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە دە تۋى كەرەك شىعار. تەك، مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ قالامگەرلەر جاسايتىن جاس وقىرمانىن ەلىتەتىن تۇلعا ەلىن قاتتى سۇيەتىن وتانشىلدىق سەزىمىمەن ەرەكشەلەنەتىن بولۋعا ءتيىس. مۇنداي ويدى كەزىندە بالالار ءباسپاسوزىن باسقارعان، قالامگەرلەردى جاڭا زامانعا لايىق بالالار ادەبيەتىن جاساۋعا شاقىرعان، ءوزى دە «قاندى قىزدىرىپ، جۇرەكتى تۋلاتاتىن» شىعارمالار جازا بىلگەن ساتتار ەرۋباەۆ ءبىرىنشى كەزەكتە قولداعان بولار ەدى. قازىرگى جاس جازۋشىلارىمىزدىڭ بۇل ماسەلەنى شەشۋ جولىن باتىل ىزدەستىرەتىنىنە كۇمان جوق، بۇدان جانرلىق كەڭەستىڭ بۇگىندەرى قولعا الىپ جاتقان  ۇلان-عايىر ىستەرى ۇمىتتەندىرەدى.  حالقىمىز تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا شىنداپ قاۋىشىپ جاتقان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تاعدىرى دا ىزدەنىس اياسىندا بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن. بۇل رەتتە كەڭەستى باسقارۋعا ەندى عانا سايلانعان تالانتتى بالالار جازۋشىسى، ءوزىن قايتالانباس الاششىل تۇلعا، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قايراتكەرلەرىنىڭ تانىمال ناسيحاتشىسى رەتىندە كورسەتىپ كەلە جاتقان ەلدوس توقتارباي قالامداستارىنا ءتيىستى باعدار بەرىپ، جەكە شىعارماشىلىعىمەن دە ۇلگى كورسەتەر دەگەن سەنىم بىلدىرگىم كەلەدى. وتار تاۋەلدىلىگى احۋالىنان ءبىرجولا ازات بولىپ، ەركىن دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلىمىزدىڭ كەلەشەكتەگى تاۋەلسىزدىك تۋىن ۇستاۋشىلارىن تاربيەلەۋگە بالالار ادەبيەتى قوسار ۇلەستىڭ ارتا تۇسۋىنە بارشامىز اتسالىسايىق.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz