تىرىدەي كومىلگەن تۇلعا
قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادۆوكات رايىمجان مارسەكوۆتىڭ جۇمباق ءولىمى جايلى وسىنداي بولجام بار
اعىنان قاراسى مول وسىناۋ تانىم-تۇسىنىگىمىزدەگى اشىلماعان ارالداردىڭ ءبىرى - الاش قامى ءۇشىن اجالمەن مىڭ جۇزدەسكەن العاشقى ۇركەردەي وقىعانداردىڭ ءبىرى، زاڭ قىزمەتكەرى، الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلدى مۇشەسى – رايىمجان مارسەكۇلى. بۇدان ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن «قازاق قايدا بارا جاتىر؟»، «قازاق قايتسە جەرگە يە بولادى؟» دەپ ۇلت مۇددەسىنە شىن جانى اۋىرعان قايراتكەر جايلى بۇگىنگى ۇرپاق - ءبىز نە بىلەمىز؟
رايىمجان ادۆوكات بولىپ كەلدى دەگەندە،
كۇللى قازاق قۋانعان
1922 جىلى الاش ارداقتىلارىنىڭ باسىنا الساپىران زامان تۋعاندا كوپكە بەيمالىم، ازعا ماعلۇم ماقساتپەن شەكارا اسىپ، قىتايعا قونىس اۋدارعان، ءومىرىنىڭ سوڭى ءدۇدامال، تاعدىرى تالايلى تۇلعانىڭ ۇرپاعى بۇگىندە ەلىمىزگە ورالىپ، سەمەي جانە الماتى قالالارىندا تۇرىپ جاتىر ەكەن. ءبىز رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ءىنىسى شەريازداننان تۋعان قىز تۇردىحان اپايدى تاۋىپ، اڭگىمە وربىتكەن ەدىك:
قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادۆوكات رايىمجان مارسەكوۆتىڭ جۇمباق ءولىمى جايلى وسىنداي بولجام بار
اعىنان قاراسى مول وسىناۋ تانىم-تۇسىنىگىمىزدەگى اشىلماعان ارالداردىڭ ءبىرى - الاش قامى ءۇشىن اجالمەن مىڭ جۇزدەسكەن العاشقى ۇركەردەي وقىعانداردىڭ ءبىرى، زاڭ قىزمەتكەرى، الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلدى مۇشەسى – رايىمجان مارسەكۇلى. بۇدان ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن «قازاق قايدا بارا جاتىر؟»، «قازاق قايتسە جەرگە يە بولادى؟» دەپ ۇلت مۇددەسىنە شىن جانى اۋىرعان قايراتكەر جايلى بۇگىنگى ۇرپاق - ءبىز نە بىلەمىز؟
رايىمجان ادۆوكات بولىپ كەلدى دەگەندە،
كۇللى قازاق قۋانعان
1922 جىلى الاش ارداقتىلارىنىڭ باسىنا الساپىران زامان تۋعاندا كوپكە بەيمالىم، ازعا ماعلۇم ماقساتپەن شەكارا اسىپ، قىتايعا قونىس اۋدارعان، ءومىرىنىڭ سوڭى ءدۇدامال، تاعدىرى تالايلى تۇلعانىڭ ۇرپاعى بۇگىندە ەلىمىزگە ورالىپ، سەمەي جانە الماتى قالالارىندا تۇرىپ جاتىر ەكەن. ءبىز رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ءىنىسى شەريازداننان تۋعان قىز تۇردىحان اپايدى تاۋىپ، اڭگىمە وربىتكەن ەدىك:
- رايىمجان اتامىزدى بۇگىندە جۇرت قازاقتان شىققان تۇڭعىش ادۆوكات، الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە بىلەدى. راسىندا، ول كىسى سوناۋ قازاق بالالارىنىڭ كوپشىلىگى ءالىپتى تاياق دەپ تانىعاندارىنا شۇكىرشىلىك دەيتىن، وقۋ-ءبىلىمنىڭ قول جەتىمسىز زامانىندا، 1896 جىلى رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. سوندىقتان بولار سول تۇستاعى قازاق گازەتتەرىندە رايىمجاننىڭ ادۆوكات بولىپ قازاق دالاسىنا كەلۋى وتە قۋانىشتى جاعداي رەتىندە باياندالىپ، ەندى قانشاما جىلدار بويىنا شەشىلمەي جاتقان جەر داۋى، جەسىر داۋى دەگەن ماسەلەلەر وڭ شەشىمىن تاباتىن بولدى دەپ قۋانا جازعان. رايىمجان اتام وقۋدى ءبىتىرىپ ەلگە كەلگەننەن كەيىن، الاش پارتياسىن قۇرۋعا بەلسەنە ارالاسىپ، ءتىپتى الاشوردانىڭ شىعىس بولىگىن باسقارادى. الاشوردانىڭ اتتى اسكەرلەر پولكىن قۇرعان. سول جولدا قىزىلدار مەن اقتارعا قارسى سوعىسقا قاتىناسىپ، قايراتكەرلىك تانىتقانى جايلى تاريحي دەرەكتەر دە دالەلدەيدى. بىراق اقىر سوڭىندا نە بولعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، سانى جاعىنان كوپ، كۇشى باسىم كەڭەس ۇكىمەتى جەڭىسكە جەتىپ، الاشتىقتاردىڭ باسىنا قارا قوبىز ويناتتى ەمەس پە؟
«...جەر بىزدىكى!..
جالپى ۇلتىن ءسۇيۋ، ءوز ءومىرىن ۇلتىنىڭ تاعدىرىنسىز ءتىپتى ەلەستەتە الماۋ - ادام بالاسىنا تەك قان ارقىلى عانا بەرىلەتىن اسىل قاسيەت. بايلاردى تەك توعىشار، نادان، قاناۋشى دەپ سۋرەتتەيتىن بۇرىنعىنىڭ كوزقاراسىنا سۇيەنەر بولساق، وندا سەمەي وبلىسى، وسكەمەن ۋەزىنىڭ ايىرتاۋ بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن رايىمجان دا سولاردىڭ ساپىندا كەتەرى ءسوزسىز. الايدا، رايىمجان، تەك رايىمجان عانا ەمەس، سول كەزدە وقىپ، جوعارى ءبىلىم الۋعا شاماسى جەتكەن قازاق بايلارىنىڭ بالالارى كەيىن ۇلتى ءۇشىن قانداي قۇرباندىققا بارعانىن كوزىمىز كورگەننەن كەيىن، ءبىز بايلارعا تاعىلعان ونداي كىنانىڭ قازاقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسات ەكەنىن تۇسىندىك. ماسەلەن، مارسەكوۆتىڭ ارعى اتاسى ساسىقباي تەرىستاڭبالى نايماننىڭ ىشىندەگى سەمەي، وسكەمەن وڭىرىنە تانىمال شەشەن، ۇشقىر ويلى، دانالىعىمەن بەلگىلى بولعان ەكەن. رايىمجان سول ساسىقبايدىڭ ءسۇت كەنجەسى مارسەكتەن تۋعان. ونىڭ ايىرتاۋ بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ اكە ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ۇلدارى رايىمجان مەن شەريازداندى ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتە الارلىقتاي ازامات رەتىندە تاربيەلەگىسى كەلىپ، ۋەزدىك ورىس-قازاق مەكتەبىندە، ودان ءارى ومبىنىڭ كلاسسيكالىق گيمنازياسىندا وقىتادى. رايىمجاننىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىعى پەتەربورداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە باس كوتەرگەن بولاتىن. ول پاتشا قانشا جەردەن تىيىم سالعانىنا قاراماستان، جاقىپ اقباەۆپەن بىرىگىپ جەرلەستەر ۇيىمىن قۇرادى. بۇل ۇيىم جاعدايى ناشار قازاق ستۋدەنتتەرىنە قارجىلاي كومەك بەرۋمەن اينالىساتىن. ولاي ەتكەن سەبەبى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلاۋ ساياساتىنا باعىنىپ، قازاق جەرىن قولدان بەرىپ قاراپ وتىرا بەرمەي، قانداي دا ءبىر قارسى ارەكەتتەر جاساۋ ءۇشىن كۇش جاساقتاۋ ەدى. ونداي كۇش بىرىنشىدەن، بىلىمدە، ياعني قازاقتىڭ وقىعان بالالارىنىڭ سانىن ارتتىرىپ، ساناسىن ساۋلەلەندىرۋ كەرەك دەپ ءتۇسىندى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى ارەكەتتىڭ باسى 1899 جىلى باستالادى. سول جىلى رايىمجان مارسەكوۆ باستاعان ستۋدەنتتەر پوليتسيالىق وقۋ تارتىبىنە قارسى شىعىپ، اكادەميالىق بوستاندىقتى تالاپ ەتەدى. وسىنداي «انتيرەجيمدىك» كوزقاراسى ءۇشىن رايىمجان مارسەكوۆ وقۋدان شىعارىلىپ، پوليتسيالىق قۇپيا باقىلاۋعا الىنادى. بىراق ءوزىنىڭ قۇقىقتىق ساۋاتىنىڭ جوعارىلىعىنىڭ ارقاسىندا ول كوپ كەشىكپەي وقۋىن قايتا جالعاستىرىپ، ونى ويداعىداي اياقتايدى.
رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ساياسي-پۋبليتسيستيكالىق، سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى قىزمەتكە ارالاسۋى 1902-1918 جىلدار ارالىعىنا سايكەس كەلەدى. «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىنىڭ بەتىندە قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي-قۇقىقتىق، سەزد شاقىرۋ، جەر ماسەلەسى سىندى تاقىرىپتاردا ۇزدىكسىز ماقالالار جاريالاپ وتىرادى. سونىڭ ءبىرى «قازاق قايتسە، جەرگە يە بولادى؟» ماقالاسىندا رايىمجان مارسەكوۆ: «...جەر بىزدىكى، بىزگە مۋجيك جىبەرمە دەۋ، جالعىز-اق ءبىزدىڭ ايتۋىمىزعا سىيادى: «ءبىز داعى پاتشاعا باعىنعان حالىق. ءبىز باياعىدا ءبىر جاعىنان قىتاي پاتشاسىنىڭ، ءبىر جاعىنان اق پاتشادان ەلشىلەر كەلىپ، بىزگە قاراڭدار دەپ قول سالعاندا، ءبىز اق پاتشاعا قارايمىز، ادىلەتى كوپ، حالىقتى تىنىشتىقپەن بيلەيدى، كەڭشىلگە مول دەپ قاراعان جۇرت ەدىك وق اتىپ، قىلىش سۋىرماي بار جەر-سۋىمىزبەنەن. ەندى ءبىزدى ىسكە العىسىز قىلىپ كوز جاسىمىزعا قالۋعا لايىق پا» ؟ – دەگەن.
ەل مۇددەسىن قورعايتىن زاڭگەر بولا ءجۇرىپ رايىمجان الاشتىڭ ورگانى بولعان «سارىارقا» گازەتىن ۇيىمداستىرادى. بۇل جونىندە س.سەيفۋللين: «سەمەيدە شىققان «سارىارقا» گازەتى – الاشتىڭ ءتىلى بولدى» - دەپ جازعان ەدى.
ارعى بەتتەگى جۇمباق اجال...
- 1922 جىلى الاش پارتياسى تاپتالعان كەزدە اتام دا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردىڭ قاتارىندا ولىمگە ۇكىم ەتىلىپ، سىبىرگە ايدالعان، - دەپ جالعاستىردى ءسوزىن تۇردىحان اپا، - اتامىز جانساۋعالاپ شەكارا اسىپ، قىتايعا قاشادى. ايەلى مەن التى بىردەي بالا-شاعاسىن تۇگەل سوڭىنان ەرتە الماي، سولاردىڭ ىشىنەن قىزى گۇلعاسىلدى عانا ەرتەدى. العاشىندا التاي ءوڭىرىنىڭ قازاقتارىنان پانا سۇرايدى. رايىمجانعا سول ءوڭىردىڭ قازاق باي-بيلەرى تۇراقتاپ قالۋى ءۇشىن قىزىن ءبىر بايعا ايەلدىككە بەرۋگە كەڭەس بەرەدى. وعان كەلىسپەي، قىتايدى ءبىر تۇندە تاستاپ كەتىپ بارا جاتقان رايىمجان اڭدۋشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سىبىرگە ايدالادى دا، سودان قاشىپ قايتادان شاۋەشەكتە قىزىر تورەنى پانالايدى. وندا جۇرگەندە دە رايىمجان اتام بايعا ماسىل بولىپ جاتا بەرمەي، سونداعى قازاق بالالارىن وقىتۋ ىسىمەن اينالىسىپتى. سول جەردە قىزىر تورە ونى نۇرجامال اتتى جاس قىزعا ۇيلەندىرەدى. سول قىز اتامىزدان ءتورت پەرزەنتتى بولادى. وكىنىشكە وراي، مۇنداعى مامىراجاي ءومىر دە كوپكە ۇزامايدى. 1932 جىلى قازاقستاندا الاش مۇشەلەرى مەن تۋعان-تۋىستارىن تۇتقىنداي باستايدى. سول كەزدە اكەم شەريازدان تۋعان اعاسى رايىمجاننىڭ ارتىنان شاۋەشەككە بارادى. ءبىر-ەكى جىل تۇرعاننان كەيىن ول جاققا دا تىقىر تايانعانعا ۇقسايدى. قىزىر تورە اكەم مەن اعاسىنا ەندى ول جەردە قالۋلارىنا دا بولمايتىنىن، قىزىل ۇكىمەتتەن ولاردى تۇتقىنداۋعا حابار كەلگەنىن ايتادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قايدا بارىپ جانساۋعالاۋعا بولادى؟ وسى تۇستا باۋىرلار قوش اماندىق ايتىسىپ، ەكىتاراۋ جولعا تۇسەدى. مەنىڭ اكەم شەريازدان قايىن جۇرتىن پانالاپ جىڭ اۋدانىنا كەتسە، رايىمجان اتام جالعىز ءوزى قۇلجانىڭ باي تاتارلارىنا بويتاسالايدى. بالالارىن ورىسشا وقۋعا ۇيرەتكەن رايىمجان اتاما ريزا بولعان باي تاتارلار وعان ءۇي بەرىپ، بالالارىن جانىنا كوشىرىپ اكەلۋگە جاردەمدەسەدى. بىراق 1938 جىلى مەنىڭ اكەمدى دە، رايىمجان اتامدى دا اياق استىنان قىتاي ۇكىمەتى تۇتقىنداپ، تۇرمەگە قامايدى. العاشقى كەزدە اكەم اعاسىنا تاماق تاسۋشىلاردان ونىڭ اماندىق-ساۋلىعىن ءبىلىپ وتىرعان. سودان كەيىن حابار كىلت ۇزىلگەن. قايدا كەتكەنىن، نە بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى. اتۋ جازاسىنا كەسىلدى مە، الدە باسقا جاققا جەر اۋدارىلدى ما - بۇل جاعى جۇمباق. قىل اياعى قۇران وقۋعا قابىرى دە جوق.
وسىلاي دەگەن تۇردىحان شەريازدانقىزىنىڭ سوزىنەن تۇيگەنىمىز قازاعىم دەپ وتكەن قادىرلى ازاماتتىڭ قابىرى تۇگىلى، اقىرعى دەمى قاشان، قاي جەردە ۇزىلگەنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. ءبىر بولجام سول جىلى-اق كوپ ۇزاتپاي ءۇرىمجىنىڭ ءساياپىل دەگەن جەرىندە كوپتەگەن الاش ارىستارىمەن بىرگە ءولتىرىلدى دەسە، ءبىر بولجام ول جىلى ەمەس، ەكى جىلدان كەيىن سول ءساياپىل دالاسىنا اپارىپ تىرىدەي كومگەن دەيدى.
كۇڭگىرت سۋرەت، ماڭگۇرت ۇرپاق...
رايىمجاننىڭ ارتىندا قالعان جەتىم بالالارىن اسىراي الماي قينالىپ كەتكەن جەسىر ايەلى باسقا بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ، زامان ءبىرشاما تىنىشتالعان تۇستا 1962 جىلى ەلگە ورالادى. جاھانحان اتتى رايىمجاننىڭ جالعىز ۇلى دا بۇگىندە و دۇنيەلىك بولعان. ول دا، ودان قالعان التى ۇلدىڭ بىردە-ءبىرى جوعارى ءبىلىم الا الماپتى. مارسەكوۆتەر اۋلەتى اراسىنان باس كوتەرىپ، اتالارىنىڭ اتىن تىرىلتۋگە، مۇراسىن جيناقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرۋ ىسىنە دەن قويعان قىتايدا تۇراتىن قىزى گۇلراۋزا مەن نەمەرە قارىنداسى تۇردىحان عانا. وسى تۇردىحان اپامىز ەلگە ەندى عانا ورالىپ، اتاسى جايلى مالىمەتتى قايدان تابارىن بىلمەي قاتتى قينالعان تۇسىندا، رايىمجاننىڭ مۇراعاتتا قالعان ەڭبەكتەرىن تاۋىپ، ونىڭ ەسىمىنىڭ ەلىنە قايتا ورالۋىنا كوپ يگى ىقپالىن تيگىزگەن تاريحشى، مارقۇم ماناش قوزىباەۆ پەن قالداربەك نايمانباەۆتار بولىپتى. سودان كەيىن سول كىسىلەردىڭ باعىت بەرۋى بويىنشا كونە باسىلىمداردان، ارحيۆتەردەن جيناقتاپ رايىمجان مارسەكوۆتىڭ «قازاق قايدا بارا جاتىر؟» اتتى كىتابىن قۇراستىرعان سۆەتلانا سماعۇلوۆا. سولاردىڭ ارقاسىندا بۇگىندە سەمەيدە رايىمجان مارسەكوۆتىڭ اتىنا كوشە بەرىلىپ، وسىنداي ءبىر تۇلعانىڭ بولعانىن ەل-جۇرتى ءبىلىپ جاتىر. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى، رايىمجاننىڭ ءوز كىندىگىنەن قالعان ۇرپاقتىڭ تەگىنەن قول ءۇزىپ قالعاندىعى. سەمەيدىڭ بورودۋليحا دەگەن اۋدانىندا تۇرادى دەپ ەستىگەن بىزدەر ۇلىنىڭ ۇرپاعىن كورىپ، تىلدەسۋگە جول تارتتىق. قازاعى ساۋساقپەن سانارلىق ورىس پوسەلكەسىندە «مارسەكوۆتىڭ ءۇيى قايدا؟» دەپ سۇراساق، ەشكىم بىلمەيدى. «سۇراي-سۇراي مەككەگە دە جەتەرسىڭ» دەگەندەي، ايتەۋىر ازەر دەگەندە اۋىلدىڭ شەتىندەگى قيراعالى تۇرعان لاشىق ءۇيدى تاۋىپ الدىق. الاش ءۇشىن ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن، 1920 جىلدارداعى اشتىقتا سوناۋ قيىر شىعىستان ازىق-تۇلىك الىپ كەلىپ، قازاقتى اجال اۋزىنان الىپ قالعان قايراتكەر تۇلعانىڭ ۇرپاعى وسىنداي قايىرشىلىق حالدە تۇرادى دەگەنگە كوڭىل سەنەر ەمەس. ۇيدە رايىمجاننىڭ قايتىس بولعان جالعىز ۇلى جاھانحاننىڭ جارى زەينەلحان اپامىزدىڭ ءوزى عانا بار ەكەن. بىزگە ءبىرتۇرلى «سەندەر كىمسىڭدەر؟» دەگەن سۇراۋلى جۇزبەن ۇركە قارادى. اجەمىزدەن قايىن اتاسى جايلى سۇراعانىمىزدا، ەنەسىنەن ەستىگەن نارسەلەرىنىڭ ەمىس-ەمىس ەستە قالعاندارىن ءۇزىپ-جۇلىپ جەتكىزدى. ال، وقۋ وقي الماعان، قولدارى قىسقا، بىلىمدەرى تاياز نەمەرەلەرى اتانىڭ قادىرىن قايدان ارتتىرسىن؟ ءبىزدىڭ سول ساتتەگى ىشكى جاندۇنيەمىز سەكىلدى قۇلازىعان بولمە ىشىندە رايىمجاننىڭ كۇڭگىرت تارتقان جالعىز سۋرەتى عانا بۇل ۇيدە ونىڭ ۇرپاعى تۇراتىنىن ايعاقتاپ تۇردى...
ءماريام ءابساتتار
