ءسوز جوق، كەشەگى پرەزيدەنت جولداۋىنىڭ ەڭ باستى ساياسي جاڭالىعى – پارلامەنتتىڭ جوعارعى پالاتاسى – سەناتتى تارقاتىپ، ءبىر پالاتالى پارلامەنت قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى بولدى.

پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقانداي، «ەلىمىزدە پارلامەنتتىك رەفورما ماسەلەسى كەمىندە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى ايتىلىپ كەلەدى. وسى ماسەلە اشىق تا، جابىق تا تالقىلانىپ جۇرگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. بۇل تاقىرىپ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى بولىپ وتىر».

مەنىڭشە، سەناتتىڭ ءوزى دە كىنالى: قولىندا سونشاما وكىلەتتىك (رەسمي جانە بەيرەسمي!) بولا تۇرىپ، ول جاڭا قازاقستان تۇسىندا ەسكى ستيل، ەسكى قارقىنمەن جۇمىس ىستەدى. قوعام مەن مەملەكەت ومىرىندە قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزەر، جۇرەكتى ءدىر ەتكىزەر، قوعامدى سەلت ەتكىزەر باستاما كوتەرە المادى. ىلعي دا  وقيعا سوڭىندا ءىلبىپ ءجۇرىپ كەلدى.

جانە دە سەناتتىڭ 1995 جىلى دۇنيەگە كەلۋىنىڭ سەبەبىن كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق اعايىن و باستان-اق ءبىلىپ قويعان. بىزدە 1995 جىلعا دەيىن مىنەزدى، تاۋەلسىز دەپۋتاتتارى بار مىقتى جوعارى كەڭەس بولعان. «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەمەكشى، سول كەزدەگى پرەزيدەنت نازارباەۆ زاڭ شىعارۋ مەن زاڭنىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ ىسىنە وسى جاڭالىقتى ەنگىزىپ، ءماجىلىس قابىلداعان زاڭ جوبالارىن كەيىن قايتارا الاتىن ورگان – سەناتتى قۇرىپ الدى. ياعني، ول ەل ىشىندە، سونىڭ ىشىندە ءماجىلىس ارقىلى كەلۋى مۇمكىن «ىڭعايسىز» زاڭ جوبالارىنىڭ «ساياسي سۇزگىسى» بولدى. ول فۋنكتسيانى سەنات ءمىنسىز اتقارىپ، ەكس-ەلباسى قۇرعان ءبىر ادامعا باعىنعان ساياسي رەجيمنىڭ قولبالاسى رەتىندە تاريحتا قالدى.

سول سەبەپتى قوعامنىڭ دا بۇرىننان وعان دەگەن كوزقاراسى تەرىس بوپ كەلدى: كەشە پرەزيدەنت سەناتتى تارقاتۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەندە، ءبىر دە ءبىر پارتيا، ءبىر دە ءبىر بەلگىلى تۇلعا سەناتتى قورعاپ شىعا قويمادى.

ونى ايتپاعاندا: «جوق، پرەزيدەنت مىرزا! سەنات - مەملەكەتىمىزدى باسقارۋ ىسىندە ءالى دە كەرەك ينستيتۋت دەپ سانايمىن! 50 ادامدى قىسقارتقاننان بيۋدجەت تولىپ كەتپەيدى. سەناتور رەتىندە مەن سولاي ويلايمىن!» – دەپ، نەمەسە: «سەنات ساياسي ءرولىن اتقارىپ بولسا، وندا نەگە ءبىر جىل تاعى كۇتەمىز؟ ءوزىمىز-اق تارايىق، جو-جوق، جويىلايىق! رەفەرەندۋمعا دا قارجى شىعىنداۋدىڭ كەرەگى جوق! سەناتور رەتىندە مەن سولاي ويلايمىن!» – دەپ ەكى سەناتور ەكى جاقتان شىققاندا عوي، شىركىن! نەسى بار، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كوتەرگەن «ءارتۇرلى پىكىر – ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتى تۇسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي...

ولاي بولمادى...

سول سەبەپتى ءوز باسىم سەنات تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم سياقتى وراسان زور قارجىنى قاجەت ەتەتىن شارانى وتكىزۋدى ارتىق دەپ سانايمىن. قوعامدا ءبىر پالاتالى پارلامەنتكە قاتىستى جالپىۇلتتىق كەلىسىم، ورتاق پايىم بار. سونىڭ نەگىزىندە پلەبيستسيتسىز-اق ماسەلەنى شەشىپ تاستاۋعا بولار ەدى. ماسەلەن، سەنات ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشىپ، ءوز ەركىمەن تارقاسا، نۇر ۇستىنە نۇر عوي!

ەگەر دە الداعى جالپىۇلتتىق تالقىلاۋ تەك سەنات تاعدىرىنا عانا ەمەس، توقاەۆ پرەزيدەنت بولعالى التى جىلدىڭ ىشىندە قوردالانىپ قالعان ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق،  قۇقىقتىق-ساياسي ماسەلەلەرگە قاتىستى بولسا، وندا اڭگىمە بولەك، ونداي پىكىرتالاس اۋاداي قاجەت! ايتپەسە، ءبىر جىلدى ءبىر عانا ماسەلەگە – شەشىمى بەسەنەدەن بەلگىلى تاقىرىپتى تالقىلاۋعا ارناۋ دۇرىس بولماس ەدى.

ءبىر پالاتالى پارلامەنتتى سايلاۋدىڭ «پوستسەناتتىق» ەرەكشەلىگى بولايىن دەپ تۇر. پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىنا ساي، ەندى ماجوريتارلىق جۇيە بولماي، دەپۋتاتتار تەك قانا پارتيالىق تىزىمدەر بويىنشا سايلاناتىن سىقىلدى. سەناتتا نە دەگەنمەن، دەپۋتاتتاردىڭ پارلامەنتتەگى وڭىرلىك وكىلدىگى ساقتالاتىن، ياعني ءار وبلىستان ەكى سەناتور سايلاناتىن. ەندى ول مەحانيزم جويىلعالى تۇر. سول سەبەپتى نە پارتيالىق تىزىمدەردە سول وكىلدىكتىڭ ساقتالۋىن زاڭمەن بەكىتۋ كەرەك، نە ماجوريتارلىق جۇيەنى، ياعني پارتيالىق تىزىممەن قوسا دەپۋتاتتاردىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ وكرۋگتەردەن سايلانۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

سوندا ءار ءوڭىردىڭ وكىلى پارلامەنتتى وتىرادى. بالكىم، ول ءۇشىن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن دا ارتتىرۋ كەرەك بولار...

ەندى پارتيالىق ءومىردىڭ جانداناتىنى ءسوزسىز. پرەزيدەنت ۇسىنعان «ءارۇرلى پىكىر – ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتى پارتيالىق تۇعىرنامالار جاعىنان جاڭاشا ءمان-مازمۇنعا يە بولسا، قۇبا قۇپ. ول ءۇشىن بيلىك ولاردى تىركەۋ ءراسىمىن جەڭىلدەتكەنى ابزال.

الايدا، بۇل جولدا دا بارشامىز – قوعام دا، بيلىك تە ەسكەرەر ءبىر قاۋىپ بار. ونىڭ اتى – ساياسي ءومىردىڭ، قالا بەردى پارلامەنتتىڭ وليگارحتانۋ مۇمكىندىگى. ويتكەنى، پارتيا سەكىلدى ۇيىم قۇرۋ وراسان زور قارجىنى قاجەت ەتەدى. وركەنيەتتى ەلدەرگە كراۋدفاندينگ مەحانيزمىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ، حالقىنىڭ كوپشىلىگى ازىپ-توزعان ءبىزدىڭ قوعامدا قيىن بولار. وسى بۇلىڭعىر (پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا) كەزدى پايدالانىپ، حالىققا جاعىمدى ۇرانداردى جالاۋ ەتىپ، قارجىلى كلاندار ءوز ويىنىن ويناپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. «ەسكىقازاقستاندىقتاردىڭ» رەۆانش الىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس. قازاقستانعا كوز الارتقان سىرتقى كۇشتەر دە قاراپ وتىرماسى حاق.

ازىرشە ايتارىم – وسى.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz