25 قازان - رەسپۋبليكا كۇنى!

جازۋشىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جانە ۇلت بولاشاعى تۋرالى وي- تولعانىستارى

ءابىش كەكىلبايۇلى «تاۋەلسىزدىك تولعاۋى» اتتى ەڭبەگىندە: «ءبىز ازاتتىقتى ءبىر كەزدەگى جوعالتقان داۋرەنىمىزگە قايتا ورالۋ ءۇشىن العان جوقپىز. ول داۋىردەن بۇگىنگى ادامزات تۇگىلى، ءبىزدىڭ وزىمىزگە دە ىلەسە الماي تاريحتىڭ قيان تۇكپىرلەرىندە قالىپ قويدى. ءبىز ول كەزدەن ميراسقا جەتكەن مۇرالارىمىزدى مۇقيات مەڭگەرىپ، جوعالتا باستاعان دارالىق سيپاتتارىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ، بىراق سوعان قاناعاتتانىپ قالماي، وزىپ كەتكەن زامانا كوشىن قۋىپ جەتىپ، سول كەزدەن بەرگى كەتىپ كەلە جاتقان قاپىلارىمىزدى تۇگەندەپ، ورنىنا كەلتىرىپ، ەرتەڭ دە، بۇرسىگۇنى دە، الىس بولاشاقتا دا ۇلت رەتىندە، ەل رەتىندە جەر بەتىندە قالا الۋىمىز ءۇشىن جان اياماي كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدى ءوزىمىز شىڭداپ، وزگەدەن ەسەمىز كەتپەيتىندەي بوپ ار-نامىسقا تىرىسۋىمىز قاجەت. تاۋەلسىزدىكتىڭ باعى سوندا عانا جانادى. تاۋەلسىزدىك جولىندا قان دا توگىلگەن، جاس تا توگىلگەن، تەر دە توگىلگەن. بىراق، ار توگىلمەۋى كەرەك»، - دەپ ۇلتتىڭ كەلەشەك دامۋىنىڭ ماقساتتارىن وسىلاي انىقتايدى.

«ۇلت» - «حالىق» ۇعىمىنىڭ ءسينونيمى ءارى «مەملەكەت» ۇعىمىن دا بىلدىرەدى، ۇلت ءوزىنىڭ تاريحى بارىسىندا قالىپتاسادى، ۇلتتىڭ مەملەكەت بولۋى ءۇشىن ورتاق تەرريتورياسى، ورتاق ءتىلى مەن ورتاق مادەنيەتى، وتكەن ورتاق تاريحى مەن ورتاق بولاشاعى بولۋى كەرەك، قازاق حالقى وتكەن عاسىرلار تاريحىندا  ەلدىگى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن، ءوزىنىڭ جاھانداعى ورنى مەن بولاشاعى ءۇشىن قىزىل قانىن توكتى، جانىن ايامادى، قۇندىلىقتارىن قاراشىعىنداي ساقتادى.

ەڭ باستىسى، قازاق حالقى XXI عاسىر مەن جاڭا مىڭجىلدىققا ازات ۇلت، تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ ءوزىنىڭ بولاشاعىنا باتىل اتتادى، بۇل ۇلتتىڭ كوپ عاسىرلار بويىنداعى قالىپتاسۋىنىڭ جەمىسى دە ءارى جەڭىسى.

ءابىش كەكىلبايۇلى كوركەم تۋىندىلارىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ۇلت ءومىرىن، بولمىسى مەن سالت-سانا داستۇرلەرىن فيلوسوفيالىق - پسيحولوگيالىق تەرەڭدىلىكپەن بەينەلەدى، ادەبي كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشكى الەمىن، ولاردىڭ  تاعدىرلارىن، سەزىمدەرى مەن ومىرلىك ساتتەرىن ادەبي-كوركەم شەبەرلىكپەن سۋرەتتەدى.

اكادەميك سەرىك قيراباەۆ: «حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الەمدىك ادەبيەت ۇردىسىنەن ۇلگى الىپ، ءومىر­دى تانۋ مەن سۋرەتتەۋدىڭ  جاڭا جو­لىن­­داعى ىزدەنىستەرگە شىققان جازۋ­شى­نىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى»، «ۇركەر»، «ەلەڭ-ال­اڭ»، «ابىلاي»، «شىڭىراۋ»، ت.ب. شىعار­ما­لا­رى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا كىردى. بۇلارداعى كوركەمدىك ىزدەنىستەر – ءومىردى سۋرەتپەن تانۋ، پسيحولوگيا، ادام­­دى ويى مەن سەزىمى ارقىلى اشۋ، شىن­دىقتىڭ سىرى مەن شىنى جايى ويلى تولعانىستار جالپى ۇلتتىق ادە­بيەت­تىڭ بەدەلىن كوتەردى» دەپ باعا بەرەدى.

جازۋشى ەلدىڭ كەڭەستەر وداعىنان شىعىپ، ەگەمەن ەل بولۋى ءۇشىن، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋى ءۇشىن اتسالىستى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعى ءۇشىن ايانبادى.

1996-2002 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك حاتشىسى ءا.كەكىلباەۆتىڭ كەڭەسشىسى بولعان، قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جاپسارباي قۋانىشەۆ: «تۋمىسىنان تەرەڭ ويشىل ءابىش كەكىلباەۆ جان-جاقتى بىلىمگە سۇيەنگەن كەمەڭگەر سۋرەتكەر رەتىندە ادام مەن قوعام، تابيعات پەن وركەنيەت، تاريح پەن بولاشاق تۇجىرىمدامالارىنا مۇلدە جاڭاشا قاراۋ كەرەكتىگىن ەرتە ءتۇسىندى. ابەكەڭ ەل جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن سەزەتىن، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورتانىڭ قىر-سىرى مەن جاي-جاپسارىن، مۇددەسىن، ءوز قوعامى مەن ەلىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى ورنى مەن ونىڭ دامۋ ۇردىستەرىن ادەبيەتشى -  تۇلعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرگەن كەزىنەن-اق بىلگەن. سوندىقتان، ەركىن ويلى قالامگەر جانە گۋمانيست تۇلعا ءوزىن ساياساتتا دا ەركىن سەزىندى، پىكىر دەربەستىگىن دە جوعالتپادى»، - دەيدى.

«ار» گازەتىنىڭ سۇراقتارىنا بەرگەن جاۋابىندا ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ ءوزى: «تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قىزمەت جولىم - جۇرتشىلىقتىڭ كوز الدىندا. بىراق ءولىمىمدى ساتىپ، مانساپ قۋعان ەشتەڭەم جوق. شاقىرعان قىزمەتتەرىن وزىمە قول كورسەم – باردىم. سايلاعان قىزمەتتەرىنە – كورسەتىلگەن سەنىمدى جەرگە تاستاماي، قابىل الدىم. بىراق،  قاي – قايسىسى دا تاريحي قيىن سىناقتار كەزەڭىندە قيىن مىندەتتەر ارقالايتىن كۇردەلى قىزمەتتەر ەدى. مەن ولارعا باق، دارەجە، ارتىقشىلىق دەپ ەمەس، ەڭ الدىمەن، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ ءتۇسىندىم»، - دەپ قايىرادى، بۇگىندە  ءبىر انىعى،  وسىناۋ جاۋاپتى تاريحي تۇستا كيەلى تاۋەلسىزدىك  مۇراتتارىن الدامشى مۇددەلەرگە، تۇككە تۇرمايتىن تىرشىلىك قاراكەتتەرىنە ايىرباستامادى، ۇلتىنا، ەلىنە ادال قالدى، ءوزىنىڭ پاراسات پايىمىنا بەرىك بولدى.

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاگەلدى كەمەل ءابىش كەكىلباەۆتىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستاۋ جىلدارىندا ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ساياسي ءورىسىنىڭ  كەمەلدەنۋىنە سىڭىرگەن زور ەڭبەگى مەن كىسىلىك كەلبەتىنە ارنالعان جازبالارىندا: «ول قۇلشىنىس پەن تاۋبەنى تەڭ ۇستاپ، ءوزى عانا جەتىلىپ قويماي، وزگەلەرگە دە ۇلگى بولۋمەن عۇمىر كەشىپ كەلەدى، قاشاندا بولمىسى بايسالدىلىقپەن بايىپ، مىنەزى قاراپايىمدىلىقپەن كوركەيىپ تۇرادى. ۋاقىتتا ءىز قالدىرۋ اركىمنىڭ ءوز ەنشىسىندە. ابەكەڭ ۋايىمسىز ءجۇرىپ، ۋاقىتىن تەككە وتكىزەتىندەردەن ەمەس. تىرشىلىك – كولدىڭ بەتىندە، زامانا جەلدىڭ  وتىندە، ەسكەكسىز قايىقتاي قالتىلداۋمەن عۇمىر كەشكەندەرگە، قاشان كورسەڭ جاۋسىراپ، وشتىك ىزدەپ وتىراتىن وشپەندىگە،  قاناعاتتى ۇمىتقان تويىمسىز جەبىرگە، مەن  بىرەۋدەن نەگە قالىپ بارامىن دەپ ەمەس، وزىنەن ەشكىم وزباسا دەپ  تىلەيتىن كورە الماسقا، تاعى سونداي تومەندەرگە باعىت بەرەر، تاۋفيق –تاۋبەسىنە كەلتىرەر ءسوزدى  ابەكەڭنەن تابامىن» -  دەپ تۇلعالىق دارا بولمىسىن سيپاتتايدى.

ءابىش كەكىلبايۇلى ۇلتتىڭ قازىرگى دامۋ ساتىسىندا جاۋاپكەرشىلىك، ۇلتتىق نامىس جانە  ۇلتتىق سانا كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى، حالىقتىڭ  جاڭا تاريحي ساناسى، جاڭا ويلاۋ جۇيەسى، قازاق ەلى قانداي بولۋى كەرەك دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەدى، ەل مۇراتتارىن تارك ەتپەۋگە، ۇلتتى جاسامپازدىق تاۋەكەلگە، گۋمانيستىك سيپاتتا جانە يننوۆاتسيالىق – جاڭارۋشىلىق باعىتتا دامۋعا،  وتكەن ادامزاتتىق تاجىريبەگە سۇيەنۋگە، وتانشىلدىققا، ۋاقىتشا جوقشىلىق پەن قىسىلتاياڭدىققا شىداۋعا، ۇلتتىڭ ءوزى شىعار بيىگىن ءوزى بەلگىلەۋگە، ءوزىنىڭ الدىنا ءوزى ماقسات قويا بىلۋگە، ىنساپتىلىق تۇرعىسىنان ونەگەلى بولۋعا، ىجداھاتتى ەڭبەك پەن پاراساتتى ىزدەنىستەرگە، ۇزدىكسىز  وزگەرىستەرگە، باياندى بولاشاققا، كەمەل ادامگەرشىلىك پەن ۇلتتىق ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىككە ۇندەدى.

ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ  ادەبي – كوركەم تۋىندىلارى، قوعامدىق – ساياسي جانە فيلوسوفيالىق مۇراسى ينتەللەكتۋالدىق قازىناعا اينالۋدا، قازىر دە تاۋەلسىزدىك تۋرالى، ەل  تاريحى، ۇلت  تۋرالى وي- تولعانىستارى ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزدەرىن قۇرايدى، كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ  ءىرى تاريحي ساياسي قايراتكەرلىك تۇلعاسىن دا كورسەتەدى.

ۇلتتى ۇلى مۇراتتار عانا العا جەتەلەيدى!

ءبىزدىڭ بولاشاققا ۇلكەن سەنىممەن قاراۋعا بارلىق نەگىز بار. تەك ونى دەر كەزىندە ورنىمەن بىلسەك لازىم. ول ءۇشىن الەۋمەتتىك بىرلىك پەن ۇلتتىق نامىس كەرەك. ولار تەك گۋمانيستىك سيپاتتا، يننوۆاتسيالىق – جاڭارۋشىلىق باعىتتا بوي كورسەتكەنى دۇرىس. ويتكەنى ۇلتتى ۇلى مۇراتتار عانا العا جەتەلەيدى.

ءبىزدىڭ قولىمىزعا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ءدال وسىنداي سىن كەزەڭدە قايتا ورالدى. قايتقان مالدا قايىر بار دەگەندەي، قايتا ورالعان مۇمكىندىكتى قايىرلى ەتۋ – حالىقتىق تۇرلاۋ مەن پاتۋاعا بايلانىستى. ول – ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ الەۋمەتتىك الەۋمەتىمىز بەن ازاماتتىق سانامىزعا تاۋەلدى.  

***

تاۋەلسىزدىكتى  كوگەرتىپ – كوركەيتىپ، بارشا مۇراتىنا جەتكىزەتىن – عىلىمي دامۋعا نەگىزدەلگەن جاسامپازدىق تاۋەكەل. ول وتكەندەگى ءوزىمىزدىڭ دە، وزگەلەردىڭ دە اششى – تۇششى تاجىريبەلەرىن ءجىتى ءۇڭىلىپ، ۋاقىتىندا دۇرىس قورىتىندى جاساي بىلۋگە مىندەتتەيدى. ودان ەڭ الدىمەن  اڭعارعانىمىز  - ۇلت بولۋعا جەتىلۋ ەشقاشاندا  ەشكىمگە دە  وڭاي تۇسپەگەن. تاريح سىناعىنا تەك ۋاقىت تالابىنا ۋاقىتىلى بەيىمدىلە الاتىن اسا سەرگەكتەر مەن العان دۇرىس باعىتىنان قايتپايتىن اسقان تاباندىلار  عانا توتەپ بەرە العان. ارتتا قالعان تاۋقىمەتتەردەن الار تاعىلىمىز – وسى. ال ارتىمىزدا  ءبىز بايقاماي  وتكەن جۇماق پەن پەيىش جوق. نە جاقسىلىق كۇتسەك تە، تەك الدان كۇتەمىز.      

***

قازاق قانداي  جولمەن ىلگەرى باسۋى كەرەك؟  قانداي باعىت ۇستانساق،  تەزىرەك ەل بولىپ كەتە الامىز؟   بۇل ماسەلەدە دە ەشكىمگە  ۇقسامايتىن اتىمەن جاڭا ءۇردىس تابۋ وتە قيىن. ويتكەنى، تاريحي دامۋدىڭ داعدىلارىن كۇللى ادامزات قالىپتاستىرادى.  ال ۇلت – ونىڭ ءبىر بولشەگى عانا. دەمەك، كەز­ كەلگەن حالىق ءوزىن ­وزى امان ساقتاپ قالۋى جانە ىلگەرى دامي  ءبىلۋى ءۇشىن  بۇكىل ادامزاتتىق تاجىريبەگە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. وسى رەتتەن كەلگەندە، ادامزاتتىڭ دامۋ جولدارىن مەيلىنشە زەردەلەپ، جەتە ءبىلۋىمىز قاجەت.

***

مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى - بۇل بارىنشا ۇزاق ءارى تىم كۇردەلى پروتسەسس. ويتكەنى، تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن وتكەن ۇلى كوش ارقيلى جىمىسقى ساياساتتىڭ ىقپالىندا قالىپ قويعاندىقتان، ءتول تاريحىمىزدى تەرەڭىنەن تاني الماي كەلدىك. ال تاريح حالقىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى، اتا-بابالارىمىزدىڭ ءومىر جولى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دەمەك، ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ  رۋحىمەن قالىپتاسقان تاريحتى ەشقاشان وشىرۋگە بولمايدى.

***

تاريح - تاعىلىم. سوندىقتان، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋى كەزەڭىندەگى حاندارىمىزدىڭ ءداۋىرىن، سول تۇستاعى جىراۋلار مەن ابىزداردى، بيلەر مەن باتىرلاردى بار بولمىسىمەن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. ۋاعىندا: «ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز، دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز»، دەپ تولعاعان قازىبەك بي بابامىز سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ قادىر-قاسيەتىن، ۇلتتىق سيپاتىن ءدوپ باسىپ بەينەلەگەن ەشكىم بولماعان شىعار، ءسىرا. الاش بالاسى ارعى-بەرگى تاعدىرىندا تالاي بۇرالاڭ-بۇرالاڭ بەلەستەردەن ءوتىپ، بوستاندىققا جەتىپ، جەر بەتىنەن قازاق اتىن جوعالتپاي، ماڭگىلىك ەل بولۋعا، باياندى بولاشاققا بەتبۇرىس جاساپ كەلەدى.

***

ءوز مەملەكەتىڭنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قاستەرلەۋ، ءوزىڭ تۇراتىن ەلدىڭ ەگەمەندىگىن قۇرمەتتەۋ – تەك پاتريوتتىق پارىز عانا ەمەس، ۇلكەن گۋمانيستىك جاۋاپكەرشىلىك. ءوزى جۇرگەن ورتانىڭ الدىندا عانا ەمەس، ءوز تاعدىرى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. ءوزى جۇرگەن ورتانىڭ جاراستىعىن ويلاعان ادام عانا جاراستىقتى دۇنيەدە ءومىر سۇرە الادى. تەك ازات ادامدار مەن تاۋەلسىز حالىقتار عانا دۇنيەدە ونداي شىنايى جاراستىق ورناتا الادى. ويتكەنى، حالىق بوستاندىققا جەتپەي تۇرىپ، قوعام بوستاندىققا  جەتە المايدى. قوعام بوستاندىققا جەتە الماي تۇرىپ، ادام بوستاندىققا جەتە المايدى. تاۋەلسىزدىك قازىرگى ادامزاتتىڭ ەڭ باستى مۇراسى، ەڭ اسىل يگىلىگى. سوندىقتان، ۋاقىتشا قيىندىقتارعا بولا ماڭگىلىك مۇراتتاردى تارك ەتۋگە بولمايدى.

***

ەندەشە ادامزات قوعامىندا بولىپ جاتقان الگىندەي قۇبىلىستارعا بايلانىستى ءبىزدىڭ ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزدا، ۇلتتىق سانامىزدا قانداي وزگەرىستەر بولۋى  ىقتيمال؟  بۇل سۇراقتىڭ  كەز­ كەلگەن ەستيار ازاماتتى ەنجار قالدىرمايتىنى ابدەن تۇسىنىكتى. وعان دۇرىس جاۋاپ تابۋ ءۇشىن جالپى ادامزات قوعامىنىڭ وتكەن جولىنا تاعى دا كوز جۇگىرتۋگە ءماجبۇر بولامىز. ويتپەيىنشە، ءبىز العا باسىپ  بارامىز با، نە كەيىن شەگىنىپ كەلەمىز بە، العان باعىتىمىز  دۇرىس پا، بۇرىس پا دەيتىن كۇدىك­ كۇماننان ارىلا الماس  ەدىك.

ال، ۇلتتىق سانا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە، ءار ادامنىڭ  جەكە ازاماتتىق ساناسى سياقتى، ءار ۇلتتىڭ ءوز تىرشىلىگىن ءوزى باعدارلاۋى، ءوزىنىڭ بارار جەرىن، شىعار بيىگىن ءوزى بەلگىلەۋى، ءوزىنىڭ الدىنا ءوزى ماقسات قويا ءبىلۋى.

ءبارىن ايتتا ءبىرىن ايت: ۇزاق جىل بوداندىق كورگەن حالىقتى بوستاندىققا ۇيرەتەتىن – تاۋەلسىز مەملەكەت. ۇلت – مەملەكەتتىڭ كوسەگەسىن كوتەرەتىن – ۇلتتىق دامۋ.

***

ۇلتتىق دامۋدىڭ ەڭ باستى تەتىگى – ۇزدىكسىز وزگەرىس ۇستىندەگى قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلە ءبىلۋ.  بىراق، بۇل عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مەنتاليتەتىڭدى تابان استىندا  بۇگىن  بىلاي، ەرتەڭ ولاي وڭاي قۇبىلتىپ وتىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس، ءار الۋان دۇنيەدە وزىندىك بەت بەدەرىڭدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءوز مەنتاليتەتىڭە مەيلىنشە ۇقىپتى قاراۋ دەگەن ءسوز. مەنتاليتەت، جالپى، وزگەرىس ۇستىندەگى ۇدەرىستەن اتىمەن بەيتاراپ قالۋ دەگەن دەگەن ءسوز ەمەس. ول ءوزىن – ءوزى وركەندەۋگە  ەمەس، ءوزىن-  ءوزى  قۇرتۋعا الىپ باراتىن  جول. مەنتاليتەتتىڭ كۇردەلى قۇرىلىمىن ءجىتى زەردەلەپ، ونى وزگەرمەلى  دۇنيەگە سايكەستەندىرە ءبىلۋ ارقىلى عانا تىرشىلىك  يەسى ءوز تىرشىلىگىن ساقتاي الادى. سول ارقىلى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن قورعاپ قانا قويماي، ودان ءىرى دامىتا الادى.

***

ءبىز تاڭعاجايىپ قيال دۇنيەسىندە ەمەس، كەدىر­ بۇدىر شىندىق دۇنيەسىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزدى ءبىر ءسات تە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ەشكىمنىڭ قىزىلىنا قىزىق­پايتىنىمىز بەلگىلى. بىراق، ەشتەڭەدەن دە قاپى سوعىپ قالماۋىمىز كەرەك.

***

ۇلان­ بايتاق ولكەمىزدىڭ قاي پۇشپاعىن دا ءوز ۇيىمىزدەي كورىپ، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي بىرگە كوگەرتىپ،  بىرگە قۇلپىرتۋعا بىلەك سىبانىپ، بىرگە كىرىسپەگەن جەردە، بىرلىك­ بەرەكە جايىنداعى اڭگىمەنىڭ  دە تۇزى جەڭىلدەي  بەرمەكشى. ەتەك­ جەڭى  ەۋروپا مەن ازيانى بىردەي قامتىپ جاتقان ەن بايتاق وتانىمىزدى جاڭاشا قورعاپ ۇيرەنبەي تۇرىپ، زامانامەن قاتار ادىمداپ، قاتار دامۋىمىز دا  كۇماندى.

***

نارىق جاعدايىندا ينتتەلەكت – ءارى كاپيتال، ءارى بۇيىم، ءارى بيلىك. وسى تۇرعىدان  كەلگەندە، ينتەللەكت يەسى  بيلىكتە ءجۇرسىن، بيزنەستە ءجۇرسىن، زيالىلىققا ءتان ساليقالىلىقتان  ايىرىلماعانى دۇرىس. ساياسي قۇشتارلىقتار جەتەگىندە كەتە بەرۋ شىن زيالىلىققا جات. اسىرەسە رۋحاني ەكولوگيامىزدىڭ نەگىزى بولىپ وتىرعان ورنىقتىلىق احۋالدى تەڭسەلتىپ الماۋعا مۇقياتتىلىق ورىندى بولار ەدى. ول ءۇشىن بارلىق ماسەلەگە ەلدىك تۇرعىسىنان كەلگەن ءجون. ءبىزدىڭ حالقىمىز ەل ىشىندەگى جاراستىقتى ۇققان. سول جاراستىقتىڭ ۇلىگىسى ەڭ الدىمەن ەليتامىز، ماڭدايىنا بىتكەن زيالى قاۋىمىمىز كورسەتكەنى ابزال. ەلدىك – ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى بارشامىزعا بىردەي ورتاق، بىردەي قىمبات بىردەن ء–بىر جەتىستىگىمىز. ەلدىكتى ساقتاي ءبىلۋ  - ەڭ اسىل مۇراتىمىز. ەلدىكسىز ەشتەڭەدە بىتپەيدى. ەلدىكسىز ەشكىمنىڭ دە كوسەگەسى كوگەرمەيدى.    

***

ءبىز قازىر ساياسي تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتىپ جاتىرمىز.  ول جولدا تابىسسىز دا ەمەسپىز. بىراق ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىز تۋراسىندا تاپ بۇلاي باتىل ايتا المايمىز. ويتەتىنى – بىزدەردىڭ كۇنكورىس ايىرۋ ءۇردىسىمىز قالعان ادامزات جەتكەن بيىكتەن ءالى دە بولسا تومەن تۇر. مۇنى اشىق  مويىنداماساق، ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدارقاتىپ، ءالى دە تالاي  ۋاقىت جولدان قالامىز.

مۇنى ايتقاندا مەن وتاندىق بيلىك ورىندارىن سۇتتەن اق، سۋدان تازا قىلىپ كورسەتپەك ويىم جوق. سىبايلاس جەمقورلىق، پاراقورلىق، ارام داۋلەتكە ماستانۋشىلىق – بىزدە دە از ورىن الىپ  وتىرماعانى راس. الەۋمەتتىك سالا اياۋسىز كۇزەلدى. داۋلەت الشاقتىعى كۇرت كۇشەيىپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە،  جۇرتشىلىقتىڭ زاڭدى رەنىشىن تۋعىزادى.

ەگەمەندىگىمىزدى نىعايتۋ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ – ءبىزدىڭ حالقىمىز بەن قوعامىمىز الدىنداعى وتانشىلدىق، قالعان ادامزات الدىنداعى ادامگەرشىلىك پارىزىمىز. ارتىمىزداعى ۇرپاققا از كۇندىك ىرزىق ەمەس،  باياندى بولاشاق تاستاپ كەتە الساق قانا، بۇل دۇنيەگە بوسقا  كەلىپ، بوسقا كەتپەگەندىگىمىز.

***

ازىرگە ەل ەكونوميكاسى  اياعىنان تىك باسىپ كەتە الماي تۇرعاندا، ونىڭ ازاماتتارى، اسىرەسە، ءوز مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋ تاپسىرىلعاندارعا، ەڭ الدىمەن، ىنساپتىلىق تۇرعىسىنان ونەگەلى بولۋعا، ءالى قابىرعاسى قاتپاعان  مەملەكەتتىگىمىزدىڭ  ۋاقىتشا كەدەيلىگى مەن السىزدىگىنە، ءوز وتانداستارى تاراپىنان ورىن الۋى  مۇمكىن ادىلەتسىزدىككە، ورىندى ­ورىنسىز وكپە ­بوپساعا، كەيدە ءتىپتى شەكتەن شىققان دورەكىلىك پەن كەكشىلدىك  كورىنىستەرىنە دە شىداس بەرە تۇرۋعا تۋرا كەلمەكشى.

ءدال كۇنى بۇگىنگى وتانشىلدىق – اشۋ­ ارازدىقتىڭ شىلاۋىمەن  كەتپەيتىن ۇستامدىلىق پەن شىدامدىلىق.  ءبىزدى قازىرگى  قيىندىقتار شىرماۋىنان داۋلەت پەن مانساپقورلىق تاي تالاسى ەمەس، ىجداھاتتى ەڭبەك پەن پاراساتتى ىزدەنىستەر عانا تەزدەتىپ شىعارا الادى.

***

ۇكىمەت مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىڭ تۋىنداي قاستەرلەپ، مەملەكەتتىك شەكاراداي قىراعى قورعاي ءبىلۋى شارت. مەملەكەتتىك شەكاراسىنا نەمقۇرايلى قارايتىن ەل مەملەكەتتىلىكتى قالاي ءتارى ەتىپ الاتىن بولسا، مەملەكەتتىك تىلىنە ءجۇردىم - باردىم  قارايتىن قاۋىم دا ءدال سونداي كەلەڭسىزدىكتىڭ كەبىن كيەدى. سوندىقتان  مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋدى ەڭ الدىمەن بيلىك ورىندارى كورسەتۋگە ءتيىس. مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى  مەملەكەتكە ادالدىعىن، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتىن ىزەت – ىنتاسىمەن دالەلدەيتىن بولسىن!  شەكارانىڭ ەڭ سەنىمدى  ساقشىسى – وتانشىلدىق. مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت – وتانشىلدىقتىڭ ەڭ باستى قاسيەتى. 

***

بۇگىندە مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ ادامىن اشتىرماي تۇرعان - وسى زامانعى اقىل - ويدىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ العان ورەلى ەليتانىڭ ءوز دەڭگەيىنەن  قاراعاندا كەندە جاتقان بايىرعى ءتىلدى قومسىنعاندىعى ەمەس، كەشەگى بوداندىق سانا،  بۇگىن ءار نارسەگە  ءبىر قۇمارتقان  اۋەنى سيپاتقا اۋىسىپ، ۋليتارلىق پايداكۇنەمدىكتىڭ تىعىرىعىنا تىرەلىپ، وزدەرىمەن قوسا  بۇكىل ۇلتتىق سانانى سول تۇيىققا قاماپ، شىعارعىسى كەلمەيتىن سالبوكسە سامارقاۋلىقتان. توعىشارلىق ءينديۆيدۋاليزمنىڭ ۇلتتىق دامۋدىڭ مۇددەلەرى  مەن  رۋحاني ەلجاندىلىق  مۇراتتارىنا دەس بەرگىسى كەلمەيتىن كەرتارتپالىعى «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسى اۋىرماس» دەيتىن بەزبۇيرەكتىككە  مويىنسىنۋشىلىقتان.

ولاي دەيتىنىمىز تاريحتىڭ تالاي قاراڭ سۋ العان جىلدارىندا  دا الەمدىك ساياسات پەن فيلوسوفيانىڭ، كوسەم  وي مەن كوركەم ءسوزدىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ  مەملەكەتتىك ءىس پەن  قۇقىقتىڭ تالاي ساڭلاعىن  ۇلتتىق وقىرماننىڭ الدىندا ساندۋعاشتاي سايراتا العان  قازاق ءتىلى تاۋەلسىز زامانىمىزدا  مەملەكەتتىك ءتىل اتقارار  قاي مىندەتتى دە  ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ اكەتە الارىنا ەش كۇماندانباۋعا بولادى.   

***

ەجەلگى مايقى مەن سىپىرادان اسقار تاۋداي ات قالعانمەن، الاقانداي حات قالماپتى. ولار پالەن جىلى پالەن  جەردە پالەن كەپتىڭ ۇستىندە پالەن دەپتى دەيتىندەي دەرەك  جوق. الايدا، اتام قازاقتىڭ وزىنە قاراپ ءوزى وسقىرىنعان، وزىنە قاراپ ءوزى مۇڭايعان تالاي-تالاي تاۋسىندى سوزدەرىنىڭ اراسىندا ولاردىڭ دا اۋزىنان شىققان تالاي ءسوز، تالاي تىركەس بۇگىندە ماقال-ماتەلگە اينالىپ، كۇنىنە تىلىمىزگە قىرىق ءۇيىرىلىپ ءجۇرۋى عاجاپ ەمەس.

***

كىم بولساڭ دا بىرەۋگە قياناتىڭ ءتيىپ كەتۋدەن ارتىق قاتەر جوق. اركىمنىڭ دە سونداي قاۋىپكە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن. ال ويشىلدىق ونداي قاتەردەن ساقتاندىرادى.

***

اتاقتى التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ قويساڭ دا توت باسۋى ىقتيمال. ال ادالدىق پەن ابزالدىقتى توت كومە المايدى، ءولىم جەڭە المايدى. سوندىقتان اتاعىڭ بار بولعاننان گورى ۇياتىڭ بار بولعانى دۇرىسىراق. بىراق، پەندە شىركىن داقپىرتتى دا داڭق دەپ ءتۇسىنىپ قالادى.

ءتۇبىنىڭ قايىرىن بەرسە، قاي-قايسىمىزدىڭ دا قازىرگى قينالعانىمىزدىڭ زەينەتى ءوزىمىزدىڭ الدىمىزدان شىقپاعانمەن، ۇرپاعىمىزدىڭ الدىنان شىعارى ءسوزسىز.

ەندەشە، ەشتەڭەدەن تاۋىمىز شاعىلماسىن. ەل كەلەشەگى جولىندا ۋاقىتشا بەينەتتىڭ، ۋاقىتشا جوقشىلىق پەن قىسىلتاياڭدىقتىڭ بارىنە دە شىداعان ءجون.

***

سارى ۋايىم ساپىراتىن ۋاقىت كەتتى. سارقىلماس سابىر، ۇتىمدى ارەكەت، تىڭعىلىقتى ىجداھاتتى كۇيتتەيتىن ۋاقىت جەتتى. ويتكەنى، اركىم ءوز تالايىن وزىنەن كورەتىن تاۋەكەل مەن جاۋاپكەرشىلىك كەزەڭى كەلدى.

***

ەندى قاۋىرت اقپاراتتانۋ ءداۋىرى تۋىپ، جاپپاي زەردەلەنۋدىڭ كەزەڭى كەلدى. تاعى دا سول بوي ۇيرەندى ەنجارلىق پەن كەرەناۋلىقتىڭ ىڭعايىنا كەتسەك، تاعدىرىمىزدى تۇپكىلىكتى ايقىنداپ بەرەتىن تالاي مۇمكىندىكتى قۇر بەكەرگە تارىك ەتىپ الامىز. بۇل جولى، بىراق وزىمىزدەن باسقا ەشكىمگە  دە يەك سىلتەي المايمىز.

ونىڭ ۇستىنە، بيلىك ساپالىلىعى قوعامنىڭ سانالىلىعىنا تىكەلەي بايلانىستى. ونداي سانا ءبىلىم بەرۋدىڭ دەموكراتيالانا ءتۇسۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى. تەك سونداي ءبىلىم العان كۇشتەر عانا ءوز بيلىك ورىندارىنىڭ قىزمەتىن ويداعىداي باقىلاي الادى. سوندا تاۋەلسىزدىك تە دىتتەگەن جەردەن شىعا الادى. وسى زامانعى باسەكەگە توتەپ بەرە الۋ ءۇشىن الگىندەي ساليقالى ازاماتتىق قوعام ورناتۋىمىز قاجەت. بيلىك ساپاسىن زامانا تالابىنا لايىق شىڭداي الاتىن حالىقتىق سانا سوندا ورنايدى.   

سالاۋات كارىم

Abai.kz