اننوتاتسيا: بۇل ماقالادا قارجىلىق قيىندىقتاردان تۋىندايتىن ماسەلەلەردىڭ وتباسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىككە اكەلىپ سوعۋىنىڭ پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەرى قاراستىرىلادى. تالاي ايرانداي ۇيىپ وتىرعان شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا، وكىنىشكە وراي، قارجىلاي تۇراقتىلىقتىڭ بولماۋى سەبەپ.

ماقالادا قارجىلاي قيىندىقتاردان تۋىندايتىن وتباسىلىق ماسەلەلەر قامتىلادى. ماسەلەن، قارجىلاي ساۋاتتىلىقتىڭ بولماۋى، سالدارىنان ورنايتىن ارا-قاتىناستىڭ ناشارلاۋى، سەنىمنىڭ ازايۋى مەن تۇسىنىسپەۋشىلىك سەبەپتەرى قاراستىرىلادى. وتباسىندا تۋىندايتىن كيكىلجىڭدەردى ازايتىپ، مىزعىماس تامىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قاجەتتى پسيحولوگيالىق ستراتەگيالارعا نازار اۋداردىم. ياعني، وتباسىلىق قارجىنى باسقارۋداعى پسيحولوگيالىق ستراتەگيالارعا ءمان بەرىلدى.

كىلت سوزدەر: وتباسى پسيحولوگياسى، وتباسىلىق قاتىناس، وتباسىلىق رولدەر، كيكىلجىڭ، وتباسىلىق ۇيلەسىم، پسيحولوگيالىق بەيىمدەلۋ.

وتباسى بۇل ءبىر ءۇيدىڭ مۇشەلەرى بولىپ سانالاتىن ادامداردان قۇرالعان كىشىگىرىم مەملەكەت دەسەك تە بولادى. دەمەك، ءاربىر مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن ەكونوميكالىق كورسەتكىشىنىڭ ارتۋى قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، ونداعى ءار وتباسىنىڭ دا قارجىلىق ەركىندىگى ماڭىزدى. ويتكەنى، مەملەكەتتىڭ قۇراۋشىسى – حالىق. ال، حالىق ءسىز بەن بىزدەن قۇرالادى. ارقايسىمىزدىڭ ءوز وتباسىمىز بار. ءجا، ءبىز جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وتباسىمىزدا داۋ-جانجال تۋىنداماۋى ءۇشىن كوبىنەسە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق نەمەسە ءوسىم بولۋى كەرەك. سەبەبى، سوندا عانا ءبىزدىڭ وتباسىمىز ءبىزدى ماقتان تۇتاتىن بولادى. ءومىر ءسۇرۋ ساپامىز جاقسارادى. ءال-اۋقاتىمىز ارتادى. بىراق، ءار وتباسىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ءار ءتۇرلى. بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن قارجىلاي قيىندىقتارعا دا ءجيى ۇشىراساتىندارى دا بار.

قارجىلىق قيىندىقتىڭ اۋىرلىعى سول، ول وتباسىنىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىنا عانا ىقپال ەتىپ قويماي، ونىڭ پسيحولوگيالىق سالدارىنىڭ وڭاي بولمايتىندىعىندا. ەرتەڭگە دەگەن سەنىم مەن ءۇمىتتىڭ نەمەسە كۇيزەلىستىڭ دەڭگەيى مەن وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق جاعداي كوبىنەسە ماتەريالدىق جاعدايعا بايلانىستى بولىپ قالدى. دەگەنمەن، جاي عانا ادام كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنىڭ ءوزى قارجىلىق دەڭگەيگە از-كەم تاۋەلدى دەسەك تە بولادى.

بۇل زەرتتەۋدە ءبىز قارجىلىق ماسەلەلەردىڭ وتباسى كوكجيەگىنە پسيحولوگيالىق اسەرىن تالداۋعا جۇگىنەمىز. ءبىز قارجىلىق سترەسستىڭ جاڭا ءبىلىم مەن تاجىريبەگە قول جەتكىزۋدى قالاي شەكتەيتىنىن، سونداي-اق قارجىلىق ساۋاتتىلىق پەن تۇسىنىستىك وتباسىنىڭ پسيحولوگيالىق ءال-اۋقاتىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن قاراستىرامىز.

زەرتتەۋىمىزدە ءبىز تەك قارجىلاي قيىندىقتاردى عانا ەمەس، وتباسىنداعى بەرىك قارىم-قاتىناستىڭ ودان ءارى دامۋىنا جانە ادامنىڭ تۇلا بويىنداعى وي-ءورىسىن كەڭەيتۋگە كومەكتەسەتىن قارجىلىق باسقارۋ ستراتەگيالارىن دا ەسكەردىك. ءبىز وتباسىنىڭ قارجىلىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن جاساي الاتىن پراكتيكالىق قادامداردى، سونداي-اق، وسى پروتسەستە پسيحولوگيالىق سەنىمدىلىك پەن ەموتسيونالدىق قولداۋدى دامىتۋ جولدارىن قاراستىرامىز[1].

ماقساتىمىز – قارجىلىق ماسەلەلەردىڭ وتباسىلارعا اسەرىن تالداۋ عانا ەمەس، ماتەريالدىق جاعدايىنا قاراماستان، وتباسىندا سالاۋاتتى جانە تۇراقتى پسيحولوگيالىق ورتانى قۇرۋعا ىقپال ەتەتىن ەڭ ۇتىمدى شەشىمدەردى ايتۋ.

قارجىلىق ماسەلەلەر وتباسىنىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى، ونىڭ الەمدى قابىلداۋ قابىلەتىنە، ءبىلىم دەڭگەيىنە جانە مادەني تاجىريبەسىنە ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. بۇل اسەردى بىرنەشە تۇرعىدان قاراستىرۋعا بولادى.

بىرىنشىدەن، ءبىلىم مەن مادەني مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزۋ. وتباسىنىڭ قارجىلىق جاعدايى ءبىلىم بەرۋ رەسۋرستارىنا، كىتاپتارعا، مۇراجايلارعا، ساياحاتقا جانە باسقا دا مادەني ءىس-شارالارعا قولجەتىمدىلىكتى انىقتايدى. قارجىلىق مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى وتباسىلار قارجىلىق رەسۋرستاردىڭ شەكتەۋلى بولۋىنا بايلانىستى مادەني جانە ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەۋگە ءماجبۇر بولۋى مۇمكىن.

كۇيزەلىس پەن پسيحولوگيالىق جاعداي. قارجىلىق قيىندىقتار وتباسىندا سترەسس پەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن. ال، بۇل ءوز كەزەگىندە جاڭا ءبىلىم الىپ، كوكجيەگىڭىزدى كەڭەيتۋدەن الشاقتاتۋى مۇمكىن. قارجىلىق قيىندىقتاردى جەڭۋگە تىرىساتىن وتباسى مۇشەلەرى ءومىردىڭ ءبىلىم بەرۋ نەمەسە مادەني اسپەكتىلەرىنە نازار اۋدارۋدىڭ قىسىمى مەن قابىلەتسىزدىگىن سەزىنۋى مۇمكىن[2].

قارجىلىق ساۋاتتىلىققا دەڭگەيى وتباسىنىڭ ءوز قارجىسىن ءتيىمدى باسقارۋ مەن ءبىلىم بەرۋ ماقساتىندا رەسۋرستاردى پايدالانۋ قابىلەتىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن. قارجىلىق ساۋاتتىلىعى جوعارى وتباسىلار ءوز مۇشەلەرىنىڭ ءبىلىمى مەن دامۋىنا كوبىرەك ينۆەستيتسيا تارتادى. ال، كەرىسىنشە، قارجىلاي ساۋاتى تومەن وتباسىلاردا مۇنداي مۇمكىندىك تۋا بەرمەيدى، ويتكەنى، ولار ولار اقشا تاپسا دا وڭدى-سولدى جۇمساۋعا دايار تۇرادى. ءبارى دە جيناۋ بىلۋدەن باستالادى.

وتباسى قۇندىلىقتارىنا ءمان بەرىپتى ءبىر اۆتور وسى تاقىرىپتا. قارجىلىق ماسەلەنىڭ دەڭگەيىنە قاراي، ءار وتباسىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن باسىمدىقتارى قالىپتاسادى. مىسالى، كەيبىر وتباسىلار بايلىق پەن تابىسقا ۇلكەن ءمان بەرە الادى، ال، ەندى ءبىرى ءبىلىم مەن مادەني تاجىريبەنى بارىنەن دە جوعارى قويادى. بۇل باسىمدىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ۇيدەگى قارجىنىڭ قاي باعىتتا جۇمسالىپ، قانداي مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن زەردەلەۋگە بولادى [3].

تۇتاستاي العاندا، قارجىلىق ماسەلەلەر وتباسىنىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگىنە اسەر وتە كوپ.

ءۇي ىشىندەگى قارجىلىق مەنەدجمەنت تەك قارجىلىق داعدىلاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پسيحولوگيالىق اسپەكتىلەردى دە قامتيدى. سەبەبى، بۇگىندە ەرلى-زايىپتىلار اراسىنداعى كيكىلجىڭدەر مەن ولاردىڭ اجىراسۋىنا دەيىن اكەلىپ سوقتىراتىن بىردەن-ءبىر فاكتور الەۋمەتتىك جاعدايى ەكەنى بەلگىلى. ال، الەۋمەتتىك جاعداي پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى باعالاۋىندا ەلەۋلى اسەر ەتەدى. تومەندە وتباسىلىق قارجىنى باسقارۋدىڭ ءتيىمدى ستراتەگيالارى كورسەتىلگەن.

ەڭ ءبىرىنشى، ول، ارينە، اشىقتىق پەن ادالدىق. ياعني، وتباسى مۇشەلەرى ءبىر-ءبىرىن ايىپتاماي ءارى سىن ەستۋدەن قورىقپاي، الەۋمەتتىك احۋالدى اشىق، شىنايى تالقىلاي الاتىنداي ادال بولۋلارى ماڭىزدى. سوندا عانا تۇسىنىسپەۋشىلىك پەن داۋ-داماي تۋىندامايدى.

كەلەسى كەزەكتە، ماقساتتاردىڭ ورتاق بولۋى ماڭىزدى. ەرلى-زايىپتىلار ءۇي ساتىپ الۋ، بالالاردى وقىتۋ سياقتى ورتاق ماقساتتاردى بىرگە تالقىلاپ، سوعان ۇمتىلۋى كەرەك. مۇنداي ورتاق ماقساتتار وتباسىنى ودان ءارى جانداستىرىپ، اراداعى سەنىم مەن ءبىو-بىرىنە دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرادى.

بيۋدجەت پەن قارجى جوسپارىن ازىرلەۋ شىعىنداردى باقىلاپ، قارىزداردان اۋلاق بولۋعا جانە ۇلكەن ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە سەپ بولادى. وتباسىنىڭ ءار مۇشەسى وزىنە جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن كەزدە عانا ىستەرى العا باسادى. بۇل دا پسيحولوگيالىق جاعىنان زور كومەك. ماسەلەن، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىرى بانك شوتىن باسقارۋعا، ال ەكىنشىسى ينۆەستيتسياعا جاۋاپتى بولۋى مۇمكىن.

جوعارىدا اتالعان پسيحولوگيالىق ستراتەگيالار وتباسىلىق قارجىنى باسقارۋدا شەشۋشى ءرول اتقارىپ، شاڭىراقتىڭ بەرىك بولۋىنا ءارى ماقساتتارعا بىرگە قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى[5].

قورىتىندىلاي كەلە، وتباسىنىڭ قارجىسىن باسقارۋ تەك قارجىلىق داعدىلاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ىنتىماقتاستىق پەن قارىم-قاتىناسقا پسيحولوگيالىق دايىندىقتى تالاپ ەتەدى. اقشاعا دەگەن كوزقاراستاعى ايىرماشىلىقتاردى ءتۇسىنۋ، قارجىلىق تالقىلاۋلارداعى اشىقتىق جانە ورتاق ماقساتتاردى بەلگىلەۋ سالاۋاتتى جانە تۇراقتى وتباسىلىق قارجىلىق قاتىناستاردى قۇرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى. ادالدىق، ەمپاتيا جانە قولداۋ سياقتى پسيحولوگيالىق ستراتەگيالار وتباسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتۋعا كومەكتەسەدى، بۇل ءوز كەزەگىندە قارجىلىق ءال-اۋقات پەن بولاشاققا دەگەن سەنىمدىلىككە قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى.

ارينە، ءبىز مۇندا ءتۇرلى الەۋمەتتىك وسال توپ وكىلدەرى بولاتىنىن، ولاردىڭ ءۇي ىشىندە قانداي الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۋىندايتىنىن اتاپ وتۋىمىزگە دە بولار ەدى. بىراق، ءبىز ءححى عاسىردىڭ جاستارى، كىم، قاي وتباسىندا، قانداي الەۋمەتتىك جاعدايدى كورىپ وسسە دە، ءدال بۇگىنگى زاماندا ءوز ءبىلىمىن شىڭداپ، بەرىك وتباسىن قۇرىپ، ادالدىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارقاسىندا ءوز-وزدەرىن قامتاماسىز ەتە الاتىنىنا سەنەمىز. ءارى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرما رەتىندە قويىپ وتىرعان تسيفرلىق قازاقستانعا 3 جىلدىڭ ىشىندە كوشەتىنىمىزدى ەسكەرسەك، سونداي-اق، جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندە مول مۇمكىندىك بارىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ بۋىن ىرگەسى بيىك وتباسىلاردى قۇرا بەرەتىنىنە ءشۇبا جوق.

ءسوز سوڭىندا كەزىندە ەكس-مينيستر اسحات ايماعامبەتوۆ اعامىزدىڭ ءوزى وقۋعا كەڭەس بەرگەن قارجىلاي ساۋاتتىلىققا بايلانىستى بودو شەفەردىڭ «ماني ەسىمدى كۇشىك» اتتى كىتابىن ءاربىر اتا-انا ءوز بالالارىنا وقىتۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

نازەركە مىرزابەك،

م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز ۋنيۆەرسيتەتى، «الەۋمەتتىك سالاداعى پسيحولوگيا» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى.

تاراز قالاسى.

Abai.kz