قاراشانىڭ ورتاسى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءتىلى، ءدىلى، قۇندىلىقتارى جاڭعىرعان ەرەكشە ءسات بولدى. تۇركيانىڭ استاناسى انكارا قالاسىندا ورنالاسقان تۇركسوي مەن شاحاردىڭ  قالالىق كەڭەسىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى وتكەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان كورمە، «تۇركى الەمىنىڭ انالارى» دوڭگەلەك ۇستەلى جانە  حالىقارالىق كورمە – ءوزارا ۇندەسىپ، تۇركى مادەنيەتىنىڭ باستى قۇندىلىقتارىن تولىق ءبىر ارناعا توعىستىردى.

تۇركسوي شتاب-پاتەرىندە اشىلعان «ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ماسشتاب. پلانەتا. جەر» كورمەسى – اقىننىڭ ادەبي مۇراسىن كورسەتۋ عانا ەمەس، ءتىل مەن ءسوزدىڭ رۋحاني قۋاتىن تانىتتى. بۇل شارا الەمگە تانىمال قازاق اقىنى، اكادەميك، ديپلومات، تيۋركولوگ جانە قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ايگىلى «از ي يا» كىتابىنىڭ جارىق كورگەنىنە 50 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان ەدى.  كورمەگە «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى سۇلتان راەۆ، يۋنەسكو قامقورلىعىنداعى «مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋ ورتالىعى» مەملەكەتتىك مۋزەيى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سالتانات ءاشىموۆا، دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ تۇركياداعى وكىلى ەرجان ءۋايىس، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىنداعى انالار كەڭەسى توراعاسى نازيپا ىدىرىسقىزى باستاعان   دەلەگاتسيا قاتىستى.

كورمە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ  بەينەتاسپا ارقىلى جولداعان سالەمىمەن اشىلدى.  مۇندا زاڭعار اقىن، تۇركولوگيا عىلىمىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ وزىنە زور قۇرمەت رەتىندە وسىنداي شارا ۇيىمداستىرعانىنا العىسىن بىلدىرە كەلىپ، «تۇركسوي» جوبالارىنىڭ الەم كوشباسشىلارىنىڭ ادامزات الدىندا تۇرعان ءوزارا تاۋەلدى شەشىمدەردى ەستۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىن مالىمدەدى. اقىن ۇيىمنىڭ بەدەلى ارتقان سايىن دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ دا ءوسىپ جاتقانىن بايقاعانىن جەتكىزىپ، عالىمداردىڭ ەندى تۇركىلەردىڭ تاريحي ىقپالى تاقىرىبىنا بەت بۇراتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.   وسى رەتتە زاڭعار اقىن الەمدىك وركەنيەتتەگى تۇركىلەردىڭ ورنىن ەسكەرگىسى كەلمەيتىنىن، ونىڭ كوشباسشىلىق ءرولىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىن پايىمدار، تۇجىرىمداردى جوققا شىعاردى.  ونىڭ ايتۋىنشا،   تۇركىلەردىڭ تاريحىن V عاسىردان باستايتىن قازىرگى تيۋركولوگيا — تىم جاس، تىم تار ءورىستى عىلىم. شىن مانىندە تۇركىلەردىڭ داۋىسى الدەقايدا تەرەڭنەن كەلەدى.كوشپەلى دالانىڭ ەمەس، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ەڭ كونە قاباتتارىنان، شۋمەردەن كەلەدى. پيراميدالاردىڭ تاس قابىرعاسىندا تۇرعان جازۋلار — تەك قۇدايلار مەن پاتشالاردىڭ ءتىلى ەمەس. وندا كوشپەلى دالادان كەلگەندەردىڭ ءىزى بار. تاڭبانىڭ ىرعاعى، گرامماتيكانىڭ تىنىسى — ءبارى بىزگە بەيتانىس ەمەس .جىلنامالاردا «سولتۇستىكتەن كەلگەن» دەپ سيپاتتالعان تايپالاردىڭ ءتىلى مەن سالتى — كەيىنگى داۋىردە تۇركىلەر دەپ اتالعان حالىقتىڭ ەرتە سيممەترياسى. عالىمدار ونى بايقامايدى، ال جازبا ءوزى ايتىپ تۇر. ال اپپەنين تۇبەگىنەن تابىلعان وعىزدىق قابات — ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ باتىسقا دا بارعانىن، قايتا شىعىسقا بۇرىلعانىن كورسەتەدى. تاسقا تۇسكەن تاڭبا، تىلدە قالعان ءتۇبىر — ەشقايدا جوعالمايدى. تۇركىتانۋ عىلىمى وسى جادىگەرلەر نەگىزىندە دامۋ كەرەك.

ودان سوڭ كورسەتىلگەن بەينەفيلمدە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ  ومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى قامتىلدى.  بۇل دۇنيەدە اقىن تۇلعاسىنىڭ اۋقىمى مەن گۋمانيستىك ميسسياسى شىعىس پەن باتىستى ءسوز، ءتىل جانە مادەنيەت ارقىلى توعىستىرعان رۋحاني كوپىر ايشىقتالدى.

پلانەتارلىق اقىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ادامزاتتىق گۋمانيتارلىق ويلارعا تارتىپ، رۋحىن اسقاقتىپ، ىزگى قادامدارعا جول باستايدى. كورمەنىڭ اشىلۋىندا ءسوز العان  «تۇركسوي» ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى سۇلتان راەۆ  بۇل شارانىڭ وسى تۇرعىدان تۇركى  الەمى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن اتاپ كورسەتتى. قازاقتىڭ ۇلى اكادەميگىنىڭ ەڭبەكتەرى قوعامنىڭ بارلىق سالاسى ءۇشىن تەرەڭ ماعىناعا يە، وزەكتى باستامالارعا تىرەك ەكەنىنە نازار اۋدارتتى.

كورمە بارىسىندا جازۋشىنىڭ ادەبي مۇرالارى ۇسىنىلدى. ەكسپوزيتسياعا سيرەك باسىلىمدار مەن مۇراعاتتىق ماتەريالدار قويىلىپ، اۆتوردىڭ– «ارعىماقتان» باستاپ «از ي يا»-عا دەيىنگى شىعارماشىلىق جولىن كورسەتتى. ونىڭ وزەگىندەگى  انا مەن ءتىل تاقىرىبى اقىن شىعارماشىلىعىن تۇتاستاي بىرىكتىرىپ تۇرعان باستى يدەيا. سوندىقتان بۇل شارانىڭ   رۋحاني اسەرىن  ارى قاراي «تۇركى الەمىنىڭ انالارى: ءداستۇر جانە قازىرگى زامان» دوڭگەلەك ۇستەلى تەرەڭدەتىپ، انالىق ءرولدى الەۋمەتتىك جانە مادەني تۇرعىدا قاراستىردى. شارانىڭ ءمانى – رۋحاني ساباقتاستىقتى، انالىق قۇندىلىقتاردى جانە تۇركى مادەني مۇرالاردى قازىرگى قوعامعا بەيىمدەپ كورسەتۋ، تاڭعى كورمەنىڭ فيلوسوفيالىق باستاماسىن ناقتى الەۋمەتتىك-كورىنىسكە اينالدىرۋ بولدى.

القالى جيىندا قازاقستان، تۇركيا، ازەربايجان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستاننان كەلگەن عىلىمي جانە قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى انانىڭ تۇركى قوعامىنداعى تاريحي-مادەني ورنى، وتباسى ينستيتۋتىنداعى ءرولى، قازىرگى زامانعى ايەل كوشباسشىلىعى، جاستارعا رۋحاني قۇندىلىقتاردى جەتكىزۋدەگى ميسسياسى جايلى ءسوز قوزعالدى.

شاراعا كەلگەن قازاقستاندىق انالار دەلەگاتسياسىنىڭ كوشباسشىسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىداعى انالار كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى نازيپا شاناي ءوزنىڭ ايىرقشا ۇسىنىسىمەن نازار اۋدارتتى. نازيپا ىدىرىسقىزى  دقڭگەلەك ۇستەلدە  انانىڭ زەردەلى، پاراساتتى جانە بيىك مادەنيەت يەسى بولۋى قاجەتتىگى جايلى وي قوزعادى.  وسىنداي قاسيەتكە يە انالار عانا سانالى، ىسكەر، كوشەلى ۇرپاق تاربيەلەپ، ۇلت ساپاسىن  كوتەرە الاتىنىن  ايتىپ، تۇركى تىلدەس حالىقتار جاستارىن تاربيەلەۋدە اۋىزبىرشىلىككە، ىنتىماققا شاقىردى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا:

– انا تاتۋ بولسا، الەم تاتۋ. ەندەشە بۇگىنگىدەي  گەوساياسي احۋال شيەلەنىسكەن ۋاقىتتا انالاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى اۋاداي قاجەت، - دەي كەلىپ، تۇركى حالىقتارى انالارىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. شاناي حانىم بۇل ورايدا بۇگىندە قازاقستاندا  جيىرما مىڭعا جۋىق انانىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان انالار كەڭەسىنىڭ  تاجىريبەسى نەگىزىندە  حالىقارالىق قاۋىمداستىق  جۇمىسىن جانداندىرۋعا بولاتىنىن ايتتى. تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعاننىڭ كومەكشىسى، كوپبالالى انا شەزيا حانىم، ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەشيدە يۋكسەل، تۇركيانىڭ وتباسى جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى لەمان يەنيگۇن حانىمدار بۇل ۇسىنىستى جىلى قابىلداپ، ءتۇبى ءبىر تۇركى انالارىنىڭ بايلانىسىن نىعايتۋعا ىقىلاستى ەكەنىن ءبىلدىردى. وتباسى ۆيتسە-ءمينيسترى   باستامانىڭ ماڭىزىن «انالار ۇرپاق تاربيەسىندەگى ورتاق قۇندىلىقتى  ۇرپاق تاربيەسىنە ءسىڭىرىپ، قوعامداعى ىزگىلىكتى، پاراساتتى مادەنيەتتى العا جىلجىتۋداعى ماڭىزدى تۇلعا. سوندىقتان انالار دانالىعى، ونەگەسى، تاربيە ىسىندەگى وزىق ۇلگىلەرى كەڭىنەن تاراپ، ورتاق تاجىريبەگە اينالۋ كەرەك. ۇرپاق تاربيەسىندە شەكارا جوق. ءبىزدىڭ وزىق ويلارىمىز، بيىك ۇستانىمىز، تاجىريبەمىز ورتاق يگىلىككە اينالۋ كەرەك»  دەپ ايقىندادى.

وسىلايشا بۇل باس قوسۋ انا تەك وتباسىنىڭ دىڭگەگى عانا ەمەس، انا ءتۇبى  بىر باۋىرلاس ەلدەردىڭ  رۋحاني ساباقتاستىعىن ساقتايتىن التىن ارقاۋ ەكەنىن كورسەتتى. ءسويتىپ دوڭگەلەك ۇستەل – تاڭعى كورمەدەن الىنعان رۋحاني اسەردى ناقتى الەۋمەتتىك كونتەكستكە اۋداردى.

انكارا قالالىق كەڭەسىندە وتكەن حالىقارالىق كورمە – انانىڭ رۋحاني، مادەني جانە ەستەتيكالىق بەينەسىن كورنەكى قۇرالدار ارقىلى جەتكىزگەن مازمۇندى شاراعا ۇلاستى. وعان قويىلعان 100-دەن استام  ارتەفاكتىلەر، فوتوسۋرەتتەر، ينستاللياتسيالار، ءداستۇرلى كيىمدەر بىردە تاريح تەرەڭىنە بويلاتسا،  بىردە سانا بيىكتىگىنە  كوتەرىپ، ەندى بىردە جاڭا ءداۋىر كوكجيەگىنە كوز سالدىردى. كورمەدەن ورىن العان  تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلىلارىن دۇنيەگە اكەلگەن انالار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا زاڭعار جازۋشى ءابىش كەكىلبايدىڭ اناسى ايساۋلە جۇماباي، پوەزيا پاتشايىمى فاريزا وڭعارىسىنوۆا، تاماشا قالامگەر ساۋلە دوسجان سەكىلدى قازاق حالقىنىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ  بولۋى    كوكەيدە ماقتانىش سەزىمىن وياتتى.  ەندى بۇل كورمە ءبىر اي بويى جۇمىس ىستەپ، كەلۋشىلەرگە تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلى انالارىمەن قاۋىشتىرادى.

كورمەنىڭ ەڭ اسەرلى ءساتى اق كيمەشەك كيىپ، قولىنا شىراق ۇستاعان جازۋشى كامال ابىلقاسىمقىزى الپەيىسوۆانىڭ ورتاعا شىعۋى بولدى. قالامگەر اپامىز تالانت كوپ قىرلى ەكەنىن ۇقتىردى ونىڭ ورىنداۋىنداعى  “ۇماي انا” قويىلىمى ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتكەن انانىڭ ەل مەن جەر اماندىعى، دۇنيە تىنىشتىعى جايلى  اڭسارىن پاش ەتىپ، كورمەگە قاتىسقان بارشا قاۋىمنىڭ تىلەگىن ءبىر  ارناعا توعىستىردى.

كەلۋشىلەر ءۇشىن ەستەن كەتپەس ءسات  قازاقستاندىق انالار دەلەگاتسياسىنىڭ  وزدەرى ارنايى الىپ كەلگەن ۇلتتىق دامدەردەن  اق داستارحان جايعانى بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. حالقىمىزدىڭ قوناقجاي پەيىلىنىڭ سالتاناتى ەدى بۇل. قازاق باۋىرساعىنىڭ ءتۇر-ءتۇرى، قۇرتى، ىرىمشىگى جەنتىنىڭ ءدامى  تىل ءۇيىرىپ قانا قويماي جۇرەكتەرگە  ەرەكشە جىلۋلىق سىيلاعانى انىق. ال، قحا انالار كەڭەسىنىڭ “اق ورامال” اكتسياسى وتكەن كەزدە بۇكىل كەلۋشىلەر يىعىنا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سيمۆولى اق كوگەرشىن قونعانداي  كۇي كەشتى. تۇركى ايەلدەرى ءۇشىن اردىڭ، ابىرويدىڭ  بەلگىسىنەي اق ورامال سول كۇنى ءبىرىنىڭ كەلىنىنە، ءبىرىنىڭ قىزىنا، ءبىرىنىڭ اناسىنا جولداندى. ويتكەنى، كورمەگە كەلگەن  ەرلەر ولاردى اناسىنا، جارىنا، قىزدارىنا تالاسىپ تۇرىپ  الدى. بۇل ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىز ورتاق ەل ەكەنىمىزدى كورسەتىپ ءارى  جاقىنداتقان عاجاپ ءراسىم بولدى.

وسىلايشا ءۇش شارا مادەني ەكسپەديتسياعا اينالىپ، تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني، مادەني جانە الەۋمەتتىك تۇتاستىعىن ءبىر ارناعا توعىستىردى. بۇلار تەك مادەني كەزدەسۋلەر ەمەس، تۇركى دۇنيەسىنىڭ رۋحاني كودىن تانىتقان، انا مادەنيەتى مەن ءتىل ارقىلى بولاشاققا باعدار بەرگەن  تاعىلىم شارا ەدى.

ايشا قۇرمانعالي

Abai.kz