قازاقتىڭ جىراۋلىق پوەزياسىنىڭ ءتۇپ باستاۋىندا قازتۋعان جىراۋ مەن اسان قايعى ەسىمى اتالادى. قازاق اڭىزدارىنىڭ كوپشىلىگىندە جيرەنشە شەشەن مەن اسان قايعى ەسىمدەرى جۇرەدى. جيرەنشە شەشەننىڭ تاريحي تۇلعاسى دەگەندە ءبىز جيرەنشە شەشەندى التىن وردا حانى ءاز-جانىبەكتىڭ زامانىنا اپارىپ تىرەيمىز.

ال، اسان قايعىنى شە؟!…

اسان قايعىنىڭ تاريحي تۇلعاسى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟! جىراۋلار پوەزياسىنا قاتىستى «قوبىز سارىنى» مونوگرافياسىن، «قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى ادەبيەت» وقۋلىعىن جازعان مارقۇم مۇحتار ماعاۋيننەن باستاپ، بارلىق زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ءداۋىرى، زامانى تۋرالى ايتىپ، جازىپ قالدىرعان جوق پا؟!

مۇحاڭا، مۇحتار ماعاۋينگە ءسوز بەرەيىك: «التىن وردا امىرشىلەرىنىڭ ءبىرى ۇلىق-مۇحامەد حV عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا سارايدان قۋىلىپ، ۆيتوۆتى پانالاعان دا، كەيىنىرەك قازاندا حاندىق قۇرعان. ءبىزدىڭ نازار اۋداراتىنىمىز – اسان ءومىرىنىڭ ءبىراز ۋاعى وسى ۇلىع-مۇحامەد حاننىڭ توڭىرەگىندە وتەدى. اسان قايعىنىڭ الدىمەن سارايدا، كەيىنىرەك قازاندا حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان ىقپالدى بەكتەرىنىڭ ءبىرى بولعاندىعى بايقالادى. بۇدان سوڭعى جەردە اساندى قازاق حاندىعىندا، جانىبەك حاننىڭ ماڭىنان كورەمىز» (ماعاۋين م. عاسىرلار بەدەرى: ادەبي زەرتتەۋلەر. – الماتى: جازۋشى، 1991. – 432 بەت. 21 بەت)

ادەبيەت تاريحىنىڭ بىلگىرى، جازۋشى م.ماعاۋين اسان قايعىنى قازاق حانى ۇلۇع-مۇحامەدتىڭ، كەيىنىرەك قازاق حانى جانىبەكتىڭ تۇسىندا، ياعني حV عاسىردا ءومىر سۇرگەن دەپ جازىپ وتىر. ەندى ءبىر زەرتتەۋشىلەر اسان قايعىنى حIV عاسىردىڭ سوڭىنا، التىن وردا حانى توقتامىستىڭ زامانىنا اپارىپ، سول كەزدە جاس جىگىت اسان قايعى ءوزىنىڭ بيلىگىن وسى حان سارايىندا باستاعان دەيدى.

ءتىپتى باز ءبىر زەرتتەۋشىلەر اسان قايعىنى سوناۋ ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىندا بيلىك قۇرعان التىن وردا حانى ءاز جانىبەكپەن زامانداس قىپ، كەيىنگى عۇمىرى قازاق حانى جانىبەكتىڭ تۇسىندا ءوتتى دەپ جىراۋدى ءبىر عاسىردان اسىرا ءومىر سۇرگىزىپ قويادى. بۇعان قالاي سەنەسىڭ؟! جىراۋ عۇمىرىنا كەلگەندە ايتەۋىر ءبىر ەكىۇشتىلىق بار سياقتى كورىنە بەرەدى…

اسان قايعىنىڭ تاريحي تۇلعاسىنا كەلگەندە ءوز باسىما كۇمان، كۇدىك تۋعىزا بەرەتىن ءبىر جاعداي بار. ول: اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانعا ايتتى دەلىنەتىن «قىرىڭدا كيىك جايلاعان»، «ءاي، حان مەن ايتپاسام بىلمەيسىڭ»، «التى اتانعا قوس ارتىپ» دەيتىن ءۇش تولعاۋى.

«قىرىندا كيىك جايلاعان» تولعاۋىنا قاتىستى مۇحتار ماعاۋين بىلاي دەپ جازادى: «اتا-مەكەننەن بەزۋگە اسان ءتىپتى دە ريزا ەمەس. سوندىقتان جانىبەك، كەرەي حانداردىڭ موعولستانداعى يسا-بۇعىحانعا بەتتەپ كوشكەن ۇزاق ساپار ءجۇرىسى اسانعا ءمانسىز دە، قاجەتسىز دە كورىنەدى». «نالەت ءبىزدىڭ جۇرىسكە!» - دەيدى ىزا بولعان اقىن.

ەلىن قيماعان اقىن ارتتا قالىپ بارا جاتقان قونىستارىنىڭ ارتىقشىلىعىن ايتىپ بوسقان جۇرتتى قايىرىپ، جانىبەك كوشىن توقتاتپاق بولادى.

«ەدىل مەنەن جايىقتىڭ

ءبىرىن جازعا جايلاساڭ،

ءبىرىن قىسقا قىستاساڭ،

ال قولىڭدى مالارسىڭ،

التىن مەنەن كۇمىسكە؟»

(ماعاۋين م. عاسىرلار بەدەرى: ادەبي زەرتتەۋلەر. – الماتى: جازۋشى، 1991. 30 بەت)

ءبىزدى كۇدىككە اكەلگەن وسى تولعاۋداعى گەوگرافيالىق كەڭىستىككە توقتالساق. التىن وردانىڭ بولىكتەرى اق وردا مەن كوك وردانى بىرىكتىرگەن ابىلقايىر حاننىڭ كوشپەلى وزبەك ورداسىنىڭ سول كەزدەردەگى مەكەن-جايى. سارىارقا، ودان تومەنگى جاقتاعى سىر ءوڭىرى بولسا كەرەك. ال موعولستان حانى يسان بۇعى شۋ بويىنداعى قوزىباسى دەگەن وڭىردەن جەر بەرگەن سوڭ سول جەردە بولاشاق قازاق ورداسىنىڭ تۋى تىگىلمەي مە؟. كوشپەلى كوك وردا جۇرتى سىر بويىنداعى قالالارىن، مەكەندەرىن تاستاپ، جەتىسۋعا قاراي كوشەدى. ال اساننىڭ اۋزىنان ايتىلاتىن ەدىل مەن جايىقتى قايدا قويامىز؟! ءبىزدىڭ كۇدىگىمىزدى قويۋلاتاتىن دا وسى سوزدەر.

قازاقتار جەتىسۋعا، شۋ بويىنداعى قوزىباسى دەگەن جەرگە سىر بويىنان كوشەدى. اق وردا مەن كوك وردانىڭ بۇدان باسقا جۇرتى سارىارقا، ۇلىتاۋ، تورعاي ءوڭىرى، ودان دا جوعارىراق وڭتۇستىك ءسىبىر جەرلەرى، توبىل، تۇمەنگە قارايعى جەرلەر بولسا كەرەك. قازاق حاندىعىنىڭ باتىسىندا ءابىلحايىردىڭ كوشپەلى وزبەك ورداسى، ودان ءارى باتىستا، تەرىسكەي باتىستا نوعاي ورداسى بولسا كەرەك. ال جىرداعى اسان قايعى جانىبەككە حانعا ەدىل مەن جايىققا كوش دەيدى. ورداڭدى سول جەرگە تىك دەيدى. سوندا كوشپەلى وزبەك حاندىعىن، نوعاي ورداسىن كوكتەي ءوتىپ، نەگە ەل شەتىندەگى باتىس وڭىرىنە كوش دەپ وتىر. وسى جەرى تۇسىنىكسىزدەۋ.

ءبىزدىڭ كۇدىگىمىزگە ماي قۇيعان ءبىر فاكتىگە توقتالا كەتسەك. ول – اسان قايعىنىڭ جىرىندا ايتىلاتىن جانىبەك حاننىڭ تۇلعاسىنا، ەسىمىنە قاتىستى جايت. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ءۇش ءتۇرلى جانىبەك حان ءوتىپتى. سوندا اسان قايعى ابىز وسى ءۇش جانىبەكتىڭ قايسىسىنا قاراتا جىر ارناعان. وسى ماسەلەگە العاش رەت ساۋلە تۇسىرگەن ايگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم، تۇركولوگ، فولكلورشى، تاريحشى اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ بولىپتى. الايدا كوپ ادەبيەتشى، تاريحشى اعايىندار بۇعان ەرەكشە ءمان بەرە قاراماپتى. ءۇش ءتۇرلى جانىبەككە قاتىستى ءا.قوڭىراتباەۆ بىلاي دەپ جازادى: «تاريحتا ءۇش ءتۇرلى جانىبەكتىڭ بولعانى ءمالىم. ءبىرى التىنوردانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ بالاسى – جانىبەك (1348-1357). ءوزى باتىر حاننىڭ تۇقىمى، توقتامىستىڭ الدىندا التىنورداعا حان بولعان. جانىبەك موسكۆانى يۆان كاليتانىڭ بالاسى سەمەنگە بەرەدى. تۇڭعىش رەت ساراي بەركەدە يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ءوز سارايىندا مولدا، قوجا، شىعىس سيۋجەتتەرىن جىرلايتىن اقىندار ۇستاعان.

ەكىنشى جانىبەك 1456 جىلى وزبەك حانى ابىلقايىردان ءبولىنىپ، موعولستان حانى يسا بۇقانى بارىپ ساعالايتىن قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى (1460-1480). موعولستاندا ءۇيسىن، دۋلات، قاڭلى، نايمان، قىپشاق رۋلارى تۇرعان. يسا بۇقا جانىبەك پەن كەرەيگە قوزىباسى جەرىن بەرگەن. كەرەي جانىبەكتىڭ ءىنىسى ەدى. بۇلار ورىسحاننىڭ باراق دەيتىن بالاسىنان تۋعان.

...مۇحامەد حايدار دۋلاتي 1541-1546 جىلدارى قازاق پەن وزبەكتەردىڭ بۇلىنشىلىگىن كوزىمەن كورىپ جازعان. ونىڭ «تاريحي راشيدي» اتتى ەڭبەگىن موعولستان تاريحى دەيمىز. بىراق دۋلاتيدا اسان قايعى اتى جوق.

...ءۇشىنشى جانىبەكتىڭ ەسىمى بۇحار حاندارىمەن بايلانىستى. 1556 جىلى يۆان گروزنىي استراحاندى العان سوڭ، بۇرىن سول جەردى بيلەپ-توستەپ كەلگەن جانىبەك تۇقىمدارى شەيبانيدى ساعالاپ، بۇقارعا بارادى. ابىلقايىردىڭ شاباداق، قوجىم تەنتەك دەيتىن ۇلدارى بولعان. شاباداقتىڭ بالاسى مۇحامەد شەيباني (1468-1510) فەرعانانى، ماحمۇت، ونىڭ بالاسى عابدوللا بۇقاردى بيلەگەن. قوجىم تەنتەكتىڭ قىزىنان تۋعان بالا اقىلسىز جانىبەك اتانعان. 1556 جىلعا دەيىن استراحاندى وسى جانىبەك بيلەگەن. اسان قايعى سوزدەرىندە جانىبەك سۇلۋ ءسۇيىپ، قۇلادىنعا قۋ ىلدىرگەن، نيزاش جىرلارىندا باھرام گۇردەي پاتشا بولعان. بۇدان كورەتىنىمىز، «ءاز» ءسوزى ەكى ادامعا قولدانىلعان. ولاي بولسا اسان قايعىنى ءۇش جانىبەكتىڭ قايسىسىنا تەليمىز؟

اسان قايعى اڭىزدارىن التىنوردانى بيلەگەن جانىبەك تۇسىنا جىبەرسەك، ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن بولادى. اسىلى اسان قايعى قازان-استراحان وقيعالارى تۇسىندا قۇرعاق سارايعا يە بولىپ، استراحاندا قالعان قوجىم تەنتەك بالاسى جانىبەكتى ايتىپ وتىرسا كەرەك. بۇل تۇستا ەلدىڭ باسىم كوپشىلىگى شەيبان، ورمامبەت، قازاق جانىبەگى جاعىنا كوشىپ كەتكەن-ءدى. وردا باققان جانىبەككە ەشكىم تيمەگەن» (قوڭىراتباەۆ ءا. قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى. ا.، 1991 93-97 ب.ب).

ءا.قوڭىراتباەۆ كەلتىرگەن فاكتىلەردە كەيبىر تاريحي دالسىزدىكتەر كەزدەسسە دە، عالىم اسان جىرلارىنداعى جانىبەك حاننىڭ قاي جانىبەك ەكەنىن ءدال ايتىپ وتىرعان سياقتى.

ويلاپ قاراساق قازاق ورداسىنىڭ تۋىن تىگىپ، ىشكى-سىرتقى جاۋلارمەن الىسىپ، ۇنەمى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، كۇنى-ءتۇنى ەل قامىن ويلاپ، تىزە بۇكپەي، ۇيقى كورمەي جۇرگەن، ەل قامقورى، قايراتكەر جان جانىبەك حانعا اسان قايعى:

قىمىز ءىشىپ، قىزارىپ،

ماستانىپ قىزىپ تەرلەيسىڭ،

وزىڭنەن باسقا حان جوقتاي،

ەلەۋرەپ نەگە سويلەيسىڭ؟ -

دەگەن ءسوزدى ايتپايتىن سياقتى. ءبىز بىلەتىن قازاق حانى جانىبەكتە جوعارى جىرداعى كەزدەسەتىن مىنەز-قۇلىق جوق سياقتى ەدى عوي؟! سوندا نە بولعانى؟! گاپ باسقادا سياقتى...

اساننىڭ ايىپتاپ، سىنعا الىپ وتىرعانى ءحVى عاسىردا ءومىر سۇرگەن استراحان حانى جانىبەككە كەلەدى. وسى جايىندا تاعى دا پروف. ءا.قوڭىراتباەۆ بىلاي دەيدى: «قىرىندا كيىك ويناعان» دەپ كەلەتىن تولعاۋىندا اسان جانىبەككە ەڭ الدىمەن ەدىل بويىنداعى قونىستىڭ تارىلعانىن ايتادى. ەلدى جەم، ساعىز، ويىل بويىنان ەدىلگە كوشىردىڭ، «شابىلىپ جاتقان ەلىڭ بار، ونى نەگە كورمەيسىڭ» - دەپ، 1556 جىلعى استراحان سوعىسىنان دا حابار بەرەدى. 1557 جىلى ەدىل بويىندا جۇت بولادى. «قارادان قاتىن الىپ، قۇلادىنعا قۋ ءىلدىردىڭ، استراحاننان وردا سالدىرىپ، ءۇش رەت توي جاسادىڭ»، - دەپ، اسان جانىبەككە وكپە ايتادى. وردانى قىز-قىرقىنعا تولتىرىپ، كوز الدىڭداعىدان باسقانى كورمەيسىڭ دەپ، ونىڭ ويىنا بارماي قالادى (قوڭىراتباەۆ ءا. قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى. ا.، 1991 91-92ب.ب). مىنە استراحان حانى جانىبەك قانداي ادام بولعان؟! قازاق ايتاتىن «قىزشىل دا قىزىقشىل دا» (اباي) اۋمەسەر، تەلى-تەلى تەنتەك ادام بولعان سياقتى.

وندا نەگە «ءاز-جانىبەك» اتالعان دەگەن ساۋال تۋادى؟!

رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ي.ياگەللو دەگەن عالىمنىڭ سوزدىگىنە قاراساڭ، «ءاز» ءسوزى – قىزقۇمار، اقىلسىز، داراقى دەگەن ۇعىمدى دا بىلدىرسە كەرەك (ياگەللو ي.د. پولنىي پەرسيدسكو-ارابسكو-رۋسكي سلوۆار. ت.، 1910).

ءا.قوڭىراتباەۆ كەلتىرىپ وتىرعان استراحان حانى جانىبەكتە قازاق حاندارى سياقتى جوشىنىڭ توقاي تەمىر اۋلەتىنەن تارايدى.

التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن ونىڭ اتا جۇرتى ۇلكەن وردادا حان بولعان سەيىتمۇحامەد باۋىرى سەيىت احمەتپەن جانجالداسىپ، ودان جەڭىلىپ، ەدىلدىڭ ساعاسىنداعى استراحان حادجى-تارحان (استراحان) شاھارىندا جاڭا حاندىق قۇرادى. سەيىتمۇحامەد تە سەيىتاحمەت تە كىشىك مۇحامەدتىڭ بالالارى.

سەيىتمۇحامەد جاڭا حاندىقتى 1459 جىلى قۇرادى. 1476 جىلعا دەيىن حان بولادى. ودان كەيىن سەيىتمۇحامەدتىڭ بالالارى قاسىم 1 (1476-1496), ابدۋل-كەرىم (1495-1515) بيلىك قۇرادى. بۇلاردان كەيىن تاعى دا سەيىتمۇحامەدتىڭ جانىبەك دەگەن بالاسى حاندىق قۇرادى. بىراق ول ءا.قوڭىراتباەۆ جازعانداي 1556 جىلعا دەيىن حاندىق قۇرمايدى. اسان قايعى جىرىندا ءسوز بولاتىن جانىبەك 1515-1521 جىلدارى حاندىق قۇرادى. ودان كەيىن ونىڭ بالاسى حۋسەين (1521-1527) جىلدارى بيلىك قۇرادى. قازاق اراسىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردە ۋسەين نەمەسە ۇسەن دەلىنەدى. ال استراحان حاندىعىن يۆان گروزنىي جاۋلاپ العانعا دەيىن سەيىت احمەتتەن تارايتىن دەرۆيش-الي دەگەن حان (1554-1556) 1556 جىلعا دەيىن بيلەيدى. مىنە، وسى حان حادجى-تارحاننىڭ استراحاننىڭ سوڭعى حانى بوپ ەسەپتەلەدى.

مىنە، بار گاپ وسى...

ءبىزدىڭ اسان قايعىنىڭ جىلدارىنداعى سىنعا الىنىپ وتىرعان حانىمىز استراحاندى 1515-1521 جىلدارى بيلەگەن دەلقۇلى، اۋمەسەر اتانعان جانىبەك بولسا كەرەك! ەكىنشى ءبىر وسى اسان جىرلارىنداعى جانىبەك حاننىڭ كىم ەكەندىگىنە بايلانىستى نازار اۋدارعان تاعى ءبىر ەڭبەك – ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سابىر قوزىبايۇلىنىڭ 2004 جىلى باسپادان شىققان حV-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق ادەبيەتىى (جىراۋلار پوەزياسى) دەگەن وقۋ قۇرالى.

اۆتور ءبىز توقتالعان ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ اسان قايعى جىرلارىنداعى جانىبەك حانعا قاتىستى پىكىرلەرىنە توقتالىپ، سىلتەمە جاساپتى. بىراق ءبىز توقتالىپ وتىرعان اقىلسىز، استراحان حانى ءاز-جانىبەكتىڭ بيلىك قۇرعان جىلدارى ناقتىلانباپتى. قالاي ايتساق تا جۇزگە دەيىن ۇزاق جاساعان اسان قايعى قازان حانى ۇلۇع-مۇحامەدتىڭ، ودان كەيىن استراحان حانى جانىبەكتىڭ، جانىندا بولىپ نوعايلى ورداسى، جەم، ساعىز، ويىل، ەدىل مەن جايىقتى مەكەن ەتكەن.

وسى سەبەپتەردەن دە تاريحى اساننىڭ حV عاسىر ورتاسىنداعى قازاق حانى جانىبەكتىڭ جانىندا بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. ال قازاق اڭىزدارىنداعى اسان قايعىنىڭ ءجونى بولەك. ول تازا حالىق قيالىنان تۋىنداعان. حالىق ونى قازاق حانى جانىبەكتىڭ جانىنان كورگىسى كەلدى. سوندىقتان ءبىلۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ادەبيەت تاريحشىلارى دا تاريحي اساندى قازاق حانى جانىبەكتىڭ اقىلشىسى، كەڭەسشىسى، باستى جىراۋى، ءۋازىرى دەپ تۇجىرىمدايدى.

ءبىزدىڭ مۇرات – الداعى ۋاقىتتاردا وسىنداي كەيبىر تاريحي جاڭساقتىقتاردان ارىلساق دەيمىز!

ءسابيت جامبەك

Abai.kz