تاريحتى تەك حاندار مەن بيلەر عانا ەمەس، ەڭبەكسۇيگىشتىگى مەن ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەرىمەن ۇلگى بولا بىلگەن اۋىل ازاماتتارى دا جاسايتىنى بەلگىلى. ولار جاس كەزىندە وزدەرىن جاقسى جاعىنان كورسەتە ءبىلىپ، دۇرىس تاربيە مەن ەڭبەكقورلىعى، تالاپشىلدىعى مەن وزگەلەرگە ۇقسامايتىندىعىنىڭ ارقاسىندا بەدەلى اسقان قارياعا اينالادى. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ ارقاۋى بولىپ وتىرعان مەنىڭ اتام، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى – بايقوڭىروۆ ىقىلاس جۇماشۇلى. ول كىسى نەسىمەن ەرەكشەلەندى دەسەڭىز، ايتايىق، ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق ازاماتى جانە كەمەل تۇلعا بولعان.

ىقىلاس اتامىز وتكەن عاسىردىڭ 1908 جىلى، سول كەزدەگى تۇركىستان ولكەسى، سىرداريا گۋبەرنياسى، قازالى ۋەزى، اقتوعاي بولىسىنىڭ 5-اۋىلىندا كەدەي ديحان شارۋانىڭ وتباسىندا تۋىلعان ەكەن.  اكەسى ەرتەرەكتە قايتىس بولىپ، شەشەسىنە كومەكتەسە ءجۇرىپ، ەرتە ەر جەتسە كەرەك. سول كەزدەگى ۋاقىتتىڭ قيىندىعىنا بايلانىستى ىقىلاس اتامىز العاش مەكتەپ ەسىگىن ون توعىز جاسىندا عانا اشقان ەكەن. 1927 جىلى قازالى قالاسىنداعى جەتى جىلدىق قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا بارىپتى. مەكتەپكە كەش بارعانمەن بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى، ۇمتىلىسى وتە جوعارى بولسا كەرەك، 1931 جىلى اتالعان مەكتەپتىڭ بەس كلاسىن  بىتىرگەننەن كەيىن ىقىلاس اتامىز الماتىداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا بارىپ ءتۇسىپتى.

كۋرستى ويداعىداي اياقتاعان سوڭ، سول جىلى اشىلعان الماتى ەسەپ-ۇنەم تەحنيكۋمىنا اۋىسىپ وقيدى. ونى ءبىتىرىپ، ءۇش جىل قازالى قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى بانكىندە بۋحگالتەر قىزمەتىن اتقارعان. جاۋاپتى مىندەتتى اتقارا ءجۇرىپ، اتامىز مۇعالىمدەر كۋرسىن وقىپ الادى. ناتيجەسىندە 1937-1942 جىلداردا ستالين كولحوزىنىڭ جەتى جىلدىق مەكتەبىندە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى  ءارى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ قىزمەت اتقاردى.

ال، ۇلى وتان سوعىسى باستالعاندا بىرنەشە رەت سوعىسقا ءوز ەركىمەن سۇرانىپ، تەك 1942 جىلى عانا اسكەرگە الىنعان ەكەن. بىرنەشە اي دايىندىق الاڭىندا ءجۇرىپ، كەيىن ارتيللەريست ماماندىعىن مەڭگەرىپ، سول جىلى كۇزدە ستالينگراد قالاسى ءۇشىن مايدانعا اتتاندى. سول سوعىستا ىقىلاس اتامىز دەنساۋلىعىنا بايلىنىسىتى ەمحاناعا جاتقىزىلىپ، وندا بىرنەشە اي ەم-دوم قابىلداعان سوڭ، اسكەري قىزمەتكە جارامسىز دەپ ەلگە قايتارىلدى. بىراق، تۋعان جەردىڭ شيپالى اۋا رايى ما، وتباسىنىڭ قامقورلىعىنىڭ ناتيجەسى مە، بالكىم رۋحتىڭ مىقتىلىعى ما، ايتەۋىر اتامىز ءتورت-بەس ايدا ءوز-وزىنە كەلىپ، قايتادان اسكەر قاتارىنا سۇرانىپتى.

سول اتتانعاننان  1944 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن پريبالتيكا ەلدەرىندە بورىشىن وتەپ، مىندەتىن اياقتاعانس سوڭ ەلگە كەلىپتى. ماراپاتىنىڭ ءبارىن جىپكە تىزبەسەك تە، ءبىر ەرلىگىنە توقتالۋدى ءجون دەپ سانايمىن. 1944 جىلدىڭ قازان ايىندا ريگا قالاسى ءۇشىن كەسكىلەسكەن شايقاستا اتامىز ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، 30-شى نوۆگورود مينومەت بريگاداسىنىڭ 1944 جىلعى 15-قازانداعى ءنومىرى 039-ن بۇيرىعىمەن «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. بۇيرىقتىڭ اتامىزعا قاتىستى تارماعىن سول كۇيىندە ورىس تىلىندە بەرگەندى ءجون كوردىك:

«سۆيازيستا 4 باتارەي، كراسنوارمەيتسا بايكونىروۆا يحلاسا زا تو، چتو ۆ پەريود بوەۆ زا گورود ريگۋ س 9 پو 13.10.1944 گودا، پود نەپرەرىۆنوم وگنەم پروتيۆنيكا وبەسپەچيل بەسپەرەبوينۋيۋ سۆياز مەجدۋ نپ باتارەي س وپ، ۋسترانيۆ پري ەتوم دو 30 پورىۆوۆ نا ليني سۆيازي.

كوماندير 501 مينومەتنوگو پولكا مايور گونچارەنكو»

ەلى ءۇشىن، جەرى ءۇشىن جان اياماي سوعىسىپ، ونىڭ ۇستىنە دەنساۋلىعىنىڭ سىرقات ەكەندىگىنە قاراماستان، ەكى رەت ۇرىس الاڭىنا ءوز ەركىمەن سۇرانىپ بارعان اتامىزدىڭ وسى ەرجۇرەكتىلىگىنىڭ ءوزى مەدالىن قوسپاعاندا ناعىز ەرلىك، ۇرپاققا ۇلگى.

بۇل ىقىلاس اتامىزدىڭ مايدان شەبىندەگى ماقتان تۇتارلىق ەرلىگى. ال، بىزگە ەرلىگىمەن عانا ەمەس، ومىرلىك قاعيدالارىندا، ادامي اسىل قاسيەتتەرىندەگى قۇندىلىقتارىمەن ۇلگى. سوعىستا ابىرويمەن جەڭىسكە جەتىپ، ەلگە كەلگەسىن ۇستازدىق قىزمەتىن ودان ءارى جالعاستىردى. زەينەتكە شىققان سوڭ، اتامىز كىتاپحانادا، پوشتادا ەڭبەك ەتتى. قاي سالادا قىزمەت اتقارماسىن، ءوز ىسىنە مىعىم، ۇقىپتى بولعانىنىڭ ارقاسىندا كوزگە تۇسەتىن. بۇگىن ىستەلەتىن شارۋانى ەشقاشان ەرتەڭگە قالدىرمايتىن. باسقالارعا دا سونداي تالاپ قوياتىن.

ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن ەڭسەسىن ەندى كوتەرىپ جاتقان كەزەڭ بولعاندىقتان، حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسى بۇگىنگىدەي ەمەس، ءال-اۋقاتى ناشارلاۋ ەدى. سوعان قاراماستان، اۋىلىمىزداعى ساۋساقپەن سانارلىق ساۋاتتى جانداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – ىقىلاس اتامىز زامانىنىڭ ينتەللەگەنتىنە اينالدى.

جارقىن تۇلعانىڭ جاقسى ادەتتەرى، راسىندا دا، ۇرپاقتان ۇرپاققا قانمەن دارىپ، تاريبيەمەن بەرىلىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى – تازالىقتى ءسۇيۋ جانە ۇقىپتىلىق. قازاق حالقىنا جاقىن سەنىم يسلام دىنىندە دە «تازالىق – يماننىڭ جارتىسى» دەيدى ەمەس پە؟ ايتپاقشى، مەنىڭ اتام دىننەن دە الشاق بولماعان. سوناۋ كەڭەس وداعىنىڭ دىنسىزدىك جايلاعان كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن اتامىز قۇران سۇرەلەرىن قويىن داپتەرىنە ءتۇرتىپ الىپ، ءوزى دە جاتقا بىلگەن.

ال، وتباسى مەن تۋعان-تۋىس، كورشى-قولاڭ اراسىندا ىقىلاس اتام قاشان دا ءوزىنىڭ قاراپايىمدىلىعىمەن، ەڭبەكقورلىعىمەن جانە ادەپتىلىگىمەن ەستە قالعان. ول كىسىنىڭ  ەل ىشىندە جيعان بەدەلى، ارتىندا قالعان ونەگەلى ىستەرى مەن اۋىلداعى كورشى-قولاڭ مەن ءاربىر جاس وتباسى ءۇشىن جاساعان كومەگى قانشاما جىلدار وتسە دە ەسكىرمەي، ونى قۇرمەت تۇتقان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جادىنان وشىرىلمەي، ءتىپتى نەمەرەلەرىنىڭ دە الدىنان شىعىپ وتىرۋشى ەدى.

– مەن وسى اۋلەتكە 1970 جىلى كەلىن بولىپ ءتۇستىم. ەسىمدە، اتام مۇعالىم بولعان، اۋىلعا سىيلى كىسى ەدى. سونىمەن قاتار، دۇنيە ەسىگىن جاڭا اشقان پەرزەنتتەرىمە ەنەم بولماسا دا، بالالاردى بەسىككە دە بولەپ، ماعان ءوز اكەمدەي قارايلاساتىن. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ دا بەرگەن باعاسى – قاتال، تالاپشىل، ادىلەتتى، بىراق، مەيىرىمدى جان بولاتىن. ول كىسىدەن بالالارىنا دارىعان جانە ءبىر قاسيەتى – تازالىق سۇيگىشتىگى، – دەپ ەسكە الادى كەلىنى ءساليا اپامىز.

سونىمەن قاتار، ىقىلاس اتامىزدىڭ قولىنان بال تامعان، ىسمەر ەدى. ەر ادامعا بۇل قاسيەتتىڭ ءتان بولۋى جىگىتتى سەگىز قىرلى ەتە تۇسەتىنى ءسوزسىز. قاجەت كەزىندە اعاشتان دا، تەمىردەن تۇرمىسقا قاجەتتى قۇرالداردى ءوز قولىمەن جاساي بەرەتىن. ويلاڭىزشى، ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى، بانك قىزمەتكەرى سياقتى ينتەللەكتۋالدى جۇمىستارمەن اينالىساتىن كىسى قاجەت كەزىندە ەرلىك تە كورسەتىپ، ال، ءۇي جاعدايىندا شىمشۋىر، كەرنەيدەن باستاپ ىدىس قوياتىن سورەگە دەيىن جاساي الاتىن شەبەر بولسا، عاجاپ ەمەس پە؟! وسىنىڭ ءبارى ءبىر ادامنىڭ بويىنان، اتامىزدىڭ تاۋ تۇلعاسىنان تابىلا ءبىلدى. اۋىلدا جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن جاس وتباسىلارعا جاقىن تۋىسى بولماسا دا قاجەتىنە جارايتىن مۇلىكتەردى جاساپ بەرىپ، سىيعا تارتىپ وتىرعان.

اتامىز تۇرعان، بۇرىنعى لەنين كولحوزىنىڭ، كەيىنگى «قۇمجيەك» سوۆحوزىنىڭ جەرى قۇمداۋىت بولىپ، ونىڭ ۇستىنە سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى، كوپ جىلدار كوگالداندىرۋ جۇمىستارى ءوز ناتيجەسىن بەرمەگەنى بەلگىلى. سول وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا اۋىلدىڭ شەت جاعىنان سكۆاجينا بۇرعىلانىپ، بۇلاق سۋىنىڭ كوزى اشىلعان كەزدە اتامىز اۋىلدا العاشقى بولىپ، سول بۇلاقتان جارتى شاقىرىمداي جەردەگى ۇيىنە دەيىن ارىق تارتىپ، سۋ اكەلىپ، ءار ءتۇرلى اعاشتار وتىرعىزىپ، كوكونىستەر ەگىپ، تەك قانا كورشى-قولاڭعا عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلعا ۇلگى كورسەتكەن بولاتىن. تەك ءوز وتباسىن ەمەس بارلىق جاقىن-جۋىق، كورشىلەردىڭ ءبارىن بۇكىل جاز، كۇز ايلارىندا كوك جۋامەن، سابىزبەن، باقشا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن.

«اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەپ اتامىز قازاق ايتقانداي، ىقىلاس اتامىزدىڭ بالالارى دا اكە تاربيەسىن ومىرلىك قاعيدا رەتىندە ۇستانىپ، ءوز ورتالارىندا قاتارلارىنىڭ الدى بولىپ، قىزمەت جاساعان سالالارىندا باسقالارعا ۇلگى بولا ءبىلدى. ايەلى تولەگەنقىزى اپسە ەكەۋى 2 ۇل، 3 قىز تاربيەلەپ وسىرگەن. ۇلكەن ۇلى ىقلاسوۆ ساۋلەت مال شارۋاشىلىعى سالاسىندا مال دارىگەرى، فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ، زەينەتكە شىققان.

كىشى ۇلى بايقوڭىروۆ سامەت جامبىلدا سۋ شارۋاشىلىعى ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىعىپ،  تورعاي وبلىستىق سۋ شارۋاشىلىعى باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە ءمينيستردىڭ كومەكشىسى، دەپارتامەنت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.

ۇلكەن ەكى قىزى مەديتسينا سالاسىندا جۇمىس ىستەپ زەينەتكە شىقسا، كىشى قىزى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولعان، قازىر زەينەتكەر.

قورىتا كەلە، بۇل ماقالامەن ايتپاعىمىز، اتامىزدىڭ ەرلىگىن ايتىپ، باياعىشا عۇرىپپەن ماقتانۋ ەمەس. شىن مانىندە ادامزاتتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، كەز كەلگەن ىسكە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراي ءبىلۋ، قيىندىقتان قورىقپاۋ جانە اينالاسىنا جاقسىلىق جاساپ، شاراپاتىن تيگىزۋدىڭ نەلىكتەن ماڭىزدى ەكەندىگىن كورسەتكىم كەلدى. بۇگىندە ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرىپ وتىراتىن جانداردىڭ قاشان دا پاراسات بيىگىنە كوتەرىلىپ، زور بەدەلگە يە بولاتىنىن پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر ەمەس پە ؟! ال، اتامىز ىقىلاس بايقوڭىروۆ مۇنداي كورەگەندىلىك كەمەلىنە حح عاسىردا-اق جەتە ءبىلدى. ءارى بۇل قاسيەت ۇرپاقتان ۇرپاققا دارىعان كەزدە الدىنان تەك جاقسىلىق بولىپ شىعاتىنى انىق.

ەگەر ءبىز جاڭا ءىلىمدى قىزىعىپ ىزدەنەر بولساق، جان-جاعىمىزدى ويلاۋعا، ىزىمىزدەن ەرگەن باۋىرلارىمىزعا قامقور بولۋدى ويلاساق، مۇنىڭ ءبارى ءجۇزىن كورمەگەنمەن، ءوزىن ۇلگى تۇتاتىن اتامىزدىڭ قالدىرعان رۋحاني ازىعى دەپ بىلەمىن.

بەيبارىس شالاباەۆ،

«ارقا اجارىنىڭ» ءوز ءتىلشىسى،

كوكشەتاۋ قالاسى

Abai.kz