«...قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تارالىمى نەگە از؟ وعان نە كەدەرگى؟ وبلىس ورتالىقتارىنداعى تاۋەلسىز باق قالاي كۇن كەشىپ جاتىر؟  وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردىڭ احۋالى نەشىك؟ ولاردى نە تولعاندىرادى؟» (www.abai.kz 02.11.2009).  قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءى-ءشى حالىقارالىق فورۋمى قارساڭىندا ءAbaى.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ۇندەۋدەگى وسى ساۋالدار قولعا قالام العىزىپ وتىر.

ايتىلا-ايتىلا اقجەم بولۋعا اينالعان، بىراق وسىلاي ەكەن دەپ ايتپاي قالۋعا تاعى بولمايتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى. ءبىزدىڭ قوعامداعى بىتەۋ جارا - قازاقتىلدى باق-تىڭ جاعدايى. ال، ءبىزدىڭ توقتالماعىمىز وسى پروبلەمانىڭ بارىنشا ءورشىپ تۇرعان جەرى - قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى احۋال.

1.وگەي بالا

اقپارتتىق مايداندا كىم ۇستەمدىك قۇرسا، الەمدى سول بيلەيدى. بۇل - اكسيوما. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى جاعداي ويلانتپاي قويمايدى. وبلىستا بۇگىندە 200-گە جۋىق گازەت-جۋرنال شىعاتىن كورىنەدى. وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە مەملەكەتتىك تىلدە شىعاتىن باق-تىڭ ۇلەس سالماعى - 10 %، ورىس تىلىندەگىسى - 42 %، ەكى تىلدە تارالاتىنى - 48 % («ەكى تىلدە» دەگەنىڭىز انشەيىن كوز الداۋ. ونى دا ورىس تىلىندەگى 42%-عا قوسا ەسەپتەسەك، اقيقاتتان الىستاي قويمايمىز)

«...قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تارالىمى نەگە از؟ وعان نە كەدەرگى؟ وبلىس ورتالىقتارىنداعى تاۋەلسىز باق قالاي كۇن كەشىپ جاتىر؟  وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردىڭ احۋالى نەشىك؟ ولاردى نە تولعاندىرادى؟» (www.abai.kz 02.11.2009).  قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءى-ءشى حالىقارالىق فورۋمى قارساڭىندا ءAbaى.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ۇندەۋدەگى وسى ساۋالدار قولعا قالام العىزىپ وتىر.

ايتىلا-ايتىلا اقجەم بولۋعا اينالعان، بىراق وسىلاي ەكەن دەپ ايتپاي قالۋعا تاعى بولمايتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى وسى. ءبىزدىڭ قوعامداعى بىتەۋ جارا - قازاقتىلدى باق-تىڭ جاعدايى. ال، ءبىزدىڭ توقتالماعىمىز وسى پروبلەمانىڭ بارىنشا ءورشىپ تۇرعان جەرى - قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى احۋال.

1.وگەي بالا

اقپارتتىق مايداندا كىم ۇستەمدىك قۇرسا، الەمدى سول بيلەيدى. بۇل - اكسيوما. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى جاعداي ويلانتپاي قويمايدى. وبلىستا بۇگىندە 200-گە جۋىق گازەت-جۋرنال شىعاتىن كورىنەدى. وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە مەملەكەتتىك تىلدە شىعاتىن باق-تىڭ ۇلەس سالماعى - 10 %، ورىس تىلىندەگىسى - 42 %، ەكى تىلدە تارالاتىنى - 48 % («ەكى تىلدە» دەگەنىڭىز انشەيىن كوز الداۋ. ونى دا ورىس تىلىندەگى 42%-عا قوسا ەسەپتەسەك، اقيقاتتان الىستاي قويمايمىز)

سونىمەن، قاراعاندى وبلىسىندا شىعاتىن 200 گازەت-جۋرنالدىڭ ىشىندە تازا قازاق تىلىندە جارىق كورەتىن باسىلىم 20-عا زورعا جەتەدى. وعان دا تاۋبە دەر ەدىك، الگى «سۇراپ العان» جيىرمانىڭ ءوزى اكىمدىكتەر جانىنداعى، قاۋلى-قارار، وكىم-شەشىمنەن باس كوتەرە المايتىن گازەتتەر. وسىنىڭ اراسىندا وبلىستىق دەڭگەيدە قازاق تىلىندە جارىق كورەتىنى - جالعىز «ورتالىق قازاقستان». باسقاسى، اۋداندىق گازەتتەر. بۇنداي باسىلىمداردىڭ ماجبۇرلەپ جازعىزۋ ارقىلى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانى ءسىز بەن بىزگە جانە بەلگىلى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇل جاقتا قازاق ءتىلدى ءباسپاسوزدىڭ جاعدايى سىن كوتەرمەيتىن دارەجەدە.

ال، كەرىسىنشە رەسمي تىلدە جارىق كورەتىن باسىلىمداردىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر. كۇندەگەنىمىز ەمەس، سالىستىرۋ ءۇشىن مىسالعا قالالىق «نوۆىي ۆەستنيك» گازەتىن الايىق. جۋاندىعى ەكى ەلى - 85-90 بەتتەن تۇراتىن وسى اپتالىقتىڭ تارالىمى جيىرما بەس مىڭنىڭ ۇستىندە. ال، بۇنداي باسىلىمنىڭ كەنشىلەر استاناسىندا بىرنەشەۋى بار. جانە ءبارى دە «پىشاق ۇستىنەن ۇلەستىرىلىپ» جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قاراعاندىنىڭ مەديا كەڭىستىگىندە رەسمي ءتىلدى باسىلىمدار وزدەرىن سۋداعى بالىقتاي، جاي بالىق ەمەس، جايىن بالىقتاي سەزىنەدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى اتموسفەرانى قالىپتاستىراتىن دا سولار.

ال، وسى تۇستا - تولقىن ۇرعان قايىقتاي قالت-قۇلت ەتكەن ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن قاسقايىپ كۇرەس جۇرگىزەر تۇستا، قازاق ءتىلدى باق-تىڭ جاعدايى مۇشكىل. قۇددى وگەي بالا. نەگە؟

2. قازاقى باق نەگە قاۋقارسىز؟

قازاقى باق-تىڭ ماڭدايىنىڭ سورى نەگە بەس ەلى؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەي باستاعاندا ءتىل ۇشىنا قادىر مىرزا ءالىنىڭ «قالاي قاراي جۇرسەم دە، قايتىپ كەلەم وزىڭە» دەگەن ولەڭ جولدارى ورالا بەرەدى. قاي پروبلەمانىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، سەبەبىن ىندەتە باستاساڭىز بارىپ-بارىپ تىرەلەتىنىڭ ءبىر نۇكتە. ول - بيلىك.

بيلىك قازاق باسىلىمدارىنا اشىق قىسىم كورسەتىپ، قورقىتىپ-ۇركىتىپ، جولىن كەسىپ وتىر دەۋدەن اۋلاقپىز. «گازەت اش»، «تارات» دەپ قالتاڭا قارجى سالىپ بەرۋگە دە ەش مىندەتتى ەمەس ەكەنى تاعى راس. ەندەشە، قازاقى باق-تىڭ تۇقىرتىلۋىنا سەبەپتى نەگە بيلىكتەن ىزدەيمىز؟

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قاراعاندىدا بىرنەشە قازاق باسىلىمى جارىق كورىپ ەدى، ءبارىنىڭ دە عۇمىرى تىم قىسقا بولدى. ۇزاعاندا ەكى جىل ءومىر ءسۇرىپ، سوسىن شىعىنعا بەلشەسىنەن باتىپ، اقىرى اقپارات ايدىنىنىڭ تولقىنا جۇتىلىپ، عايىپ بولدى. نەگە؟

- تارالىمى از;

- اقپاراتتى تاراتۋ جەدەلدىگى تومەن;

- قوعامعا ىقپالى جوق;

- ماتەريالدىق جاعدايى ناشار بولدى.

سەزىپ وتىرمىز، «بۇعان بيلىكتىڭ كىناسى قانشا؟» دەپ، دۇرسە قويا بەرەتىن بولار بىرەۋلەر. وسى توڭىرەكتە وي قوزعاپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر توبى «قازاقى باق-تىڭ وركەندەمەۋىنە بىلىكتى كادردىڭ، تاجىريبەنىڭ ازدىعى سەبەپ» دەگەن پىكىر ايتۋدا. شىنتۋايتىندا ول جاناما فاكتور عانا. بۇكپەلەمەي تۋراسىن ايتساق، ۇلتتىق باق-تىڭ وركەندەمەۋىنە، ونىڭ جولىندا  كەدەرگىلەردىڭ كولدەنەڭ جاتىپ الۋىنا جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ابدەن قاتىسى بار. تەك ول كەدەرگىلەر كوزگە كورىنبەيدى. سوندىقتان دا ونىمەن كۇرەسۋ دە وتە قيىن.

ونى قاراپايىم مىسالمەن دالەلدەپ بەرە الامىز.

«ماتەريالدىق جاعدايى ناشار بولدى» دەدىك جوعارىدا. گازەت قارجىدان قىسىلماۋى ءۇشىن جارناما تارتۋ ارقىلى اقشا ءتۇسىرۋ كەرەك. نارىقتىڭ جازىلماعان زاڭى بويىنشا - جارناما تارالىمى مول گازەتتى ىزدەيدى. قازاق گازەتتەرىنىڭ جارتى ميلليون تۇرعىنى بار قاراعاندىدا قۇرىعاندا 10 مىڭ تارالىمعا يە بولا الماي، قۇرىپ كەتە بەرۋىنە باستى سەبەپ - تىلدىك ورتانىڭ بولماۋى. قازاقپەن قازاق ءوز تىلىندە سالەمدەسەتىن جاعدايعا جەتە الماي وتىرعان جەردە قازاق گازەتتەرىنە وقىرمان قايدان تابىلسىن. ءسوز جۇزىندە ءىس-قاعازى مەملەكەتتىك تىلگە 2006 جىلى كوشىپ كەتكەن وبلىستا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى ءىس جۇزىندە «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» قالپى.

تارالىمى مول بولۋ ءۇشىن باسىلىمنىڭ قوعامداعى ىقپالى كۇشتى، ءسوزى ءوتىمدى بولۋى كەرەك. ىقپالى كۇشتى گازەت دەگەنىڭىز - بيلىك ساناساتىن گازەت. ال، بيلىك قازاق باسىلىمدارىنىڭ جازعانىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى. وقىمايدى دا. وقىسا دا: «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەپ جۇرە بەرەدى. ەشكىمگە ءسوزى وتپەگەن گازەتتە بەدەل، تارالىم، وقىرمان قايدان بولسىن. ونداي گازەتكە كىم جارناما بەرسىن. جارناما بولماعان سوڭ، ماتەريالدىق جاعداي قايدان وڭالسىن؟ ال، ەگەر... ال ەگەر، رەسمي ءتىلدى باسىلىمدارعا قانداي دا ءبىر سىني ماقالا شىعىپ كەتسىنشى... وندا دۇنيە توڭكەرىلدى دەي بەرىڭىز. اكىمقارالار سىننان قورىتىندى شىعارماق بولىپ، ابىر-سابىر بولادى دا قالادى. قۇرىپ كەتكەندە، اقتالىپ، گازەتكە جاۋاپ حات جازادى. وسىدان كەيىن ول باق-تىڭ بەدەلى اسپانداماي قايتسىن؟!

«قازاقتىلدى باق-تىڭ قارقىنى باياۋ» دەيدى. بۇعان دا قازاق تىلىنە وڭدى كوزقاراس بولماۋى اسەر ەتۋدە. قىل اياعى بىرجاپىراق ءباسپاسوز مالىمدەمەسى دە قازاق تىلىنە اۋدارىلمايدى. جينالىس بىتكەن تەك رەسمي تىلدە وتەدى. جيىن سايىن قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ەلدىڭ سوڭىنان: «اعاتاي، قازاقشا سۇحبات بەرە قويىڭىزشى» دەپ جالىنىپ ءجۇرۋى داستۇرگە اينالعان. ول كوڭىلى تۇسسە بەرەدى، تۇسپەسە جوق. ءورىستىلدى باق دايىن سۇحباتتى، دايىن مالىمەتتى ەپتەپ قىرناپ قانا جىبەرىپ وتىرسا، قازاقتىلدى جۋرناليستەردىڭ ورىسشا مالىمەتتى اۋدارىپ، سودان كەيىن ودان ماقالا جازۋىنا، ەكى ەسە ارتىق تەر توگۋىنە تۋرا كەلەدى.

ال، قازاق ءتىلدى باسىلىمنىڭ كوسەگەسىنىڭ كوگەرمەۋىنەن ۇلتتىق مۇددە قاڭتارالىپ تۇر. ادەبي، مادەني، رۋحاني ورتا داعدارىستا.

3. ۇلتتىق باسىلىمدى تۇقىرتۋ كىمگە پايدا اكەلەدى؟

«جۇرتشىلىقتىڭ جاڭالىقتان حاباردار بولۋىنا مۇمكىندىك بەرىڭىز، سوندا مەملەكەت تە قاۋىپسىزدىكتە بولادى» دەپتى كەزىندە اقش-تىڭ ون التىنشى  پرەزيدەنتى اۆراام لينكولن. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ سىنىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋ بىرىنشىدەن باق بەدەلىن تومەندەتىپ وتىرعان بولسا، ەكىنشىدەن حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن جىلى كوزقاراسىن وزگەرتۋگە سەبەپشى بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، قاراعاندىدا كوشە اتتارىن ۇلتتىق تۇلعالاردىڭ ەسىمىمەن اتاۋ باستاماسى كوتەرىلگەندە بەلگىلى ءبىر توپ اشىق قارسىلىق ءبىلدىرىپ، حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى ءاليحان بوكەيحاندى «تەرورشى» دەۋگە دەيىن باردى. وسى كەزدە قازاق باسىلىمدارى دابىل قاقتى. بيلىك بولسا ءۇنسىز قالدى. ءتىپتى رەسمي گازەتتە شىققان دۇنيەلەرگە جاۋاپ قايتارمادى. بۇل - قالىپتاسقان جاعداي. وسى جايت بيلىك ورگانداردىڭ بەدەلىن تۇسىرمەسە، كوتەرە قويعان جوق.

اقپارات قۇرالىن ۇردا-جىقتىققا الىپ كەلەتىن سەبەپ تە وسى. ۇنەمى شەتتەتىلىپ، كەمسىتىلە بەرگەسىن، حالىقتىڭ «كوزى مەن قۇلاعى ءھام ءتىلى» بولۋعا ءتيىستى باق-تىڭ كوز الدىمىزدا قولشوقپارعا اينالىپ شىعا كەلۋى دە ابدەن مۇمكىن.

4. ءتۇيىن

سونىمەن ماسەلەنى سارالاپ كورگەندە كوزىمىزدىڭ جەتكەنى - قازاق تىلىنە وڭدى كوزقاراس بولماعان جەردە قازاقى باق-تىڭ جۇلدىزى جانۋى مۇمكىن ەمەس. قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقپارتتىق كەڭىستىگىندەگى جاعداي وسىنداي تۇجىرىمعا جەتەلەيدى.

ۇلتتىڭ ءوسۋى دە ءوشۋى دە قازىر اقپارتتىق ساياساتقا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەنى ايان. اقش، قىتاي، رەسەي سياقتى الپاۋىتتاردى ايتپاي-اق قويايىق، كۇنى كەشە عانا كەڭەستىك يدەولوگيا ەزگىسىنەن نوقتا ءۇزىپ شىققان ەلدەردىڭ ءوزى مەملەكەتتى وركەندەتۋ ءىسىن ەڭ ءبىرىنشى اقپاراتتىق ساياساتىن ۇلتتىق مۇددەگە بۇرۋدان باستاۋدا. بۇل تۇرعىدا بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنىڭ باعىتىن، ۋكاينانىڭ ءتىپتى وزبەكستاننىڭ حارەكەتىن ۇلگى تۇتساق يگى.

مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن بۇگىنگى پيعىل كۇرت وزگەرمەيىنشە، ۇلتتىق باق-تىڭ، ونىڭ ار جاعىندا ۇلتتىڭ جاعدايى مۇشكىل. وتە مۇشكىل. ەڭ قيىنى - بۇل جالعىز قاراعاندى ەمەس، قازاق قوعامىن الاڭداتۋعا ءتيىستى ماسەلە. 2007 جىلعى ەسەپ بويىنشا ەلىمىزدە مەملەكەتتىك تىلدە 453 گازەت-جۋرنال شىقسا، سونىڭ 300-گە جۋىعى شىمكەنت قالاسىنان جارىق كورەدى ەكەن. سوندا قالعان 160-قا تاقاۋى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تيەسىلى. ال، ورىس تىلىندە 2303 گازەت-جۋرنال باسپادان شىعادى، بۇعان قوسا كورشى «ورمان ەلدەن» 5248 باسىلىم كەلىپ، تارايدى دەيدى. وسىنى كورىپ وتىرعاندا، كوكەيدە «ءوز تىزگىنىمىزگە ءوزىمىز يە بولىپ قالا الامىز با، جوق پا» دەگەن ءبىر قورقىنىشتى ساۋال باس كوتەرەدى.

P.S بىزدىڭشە قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءى-ءشى حالىقارالىق فورۋمىندا تالقىلانۋعا ءتيىستى ەڭ باستى تاقىرىپ وسى. ءسىز نە دەيسىز، اعايىن؟

قاراعاندى.