ءومىرى ايقاي ەستىمەدىم دەي الاسىز با؟ نەمەسە ءبىر دە ءبىر رەت ايقايلاماعانىڭىزدى ايتىپ سەندىرىپ كورىڭىزشى. مەنى ەمەس، ءوزىڭىزدى. ءبىز ءبارىمىز الدىڭعىسىن، سوڭعىسىن دا تالاي رەت باستان وتكەردىك. بالكىم ادام بولعاسىن. بالكىم تىرشىلىك كەشىپ، جەر باسىپ جۇرگەسىن. سوندا ايقاي نەنى وزگەرتەدى؟ بەلگىسىز. بىراق ءبارىمىز اراكىدىك ونى، اسىرەسە سوڭعىسىن ساعىنامىز. كەيدە ەشكىمگە اشىپ ايتا المايتىن، ەشكىم تۇسىنە المايتىن جان سىرىمىزدىڭ تۇنشىققان دىبىستاردىڭ قۇنداعىندا دۇنيەگە كەلگەنىن قالايتىن شىعارمىز. ايتپەسە حاننىڭ قۇپياسىن ولە-ولگەنشە وزىمەن الا كەتۋگە انت-سۋ ءىشىپ، جانىن امان ساقتاپ قالعان بايعۇس شاشتاراز ايدالاعا بارىپ ايقايلار ما ەدى: «ءبىزدىڭ حان تا-ا-از ەكەن!» دەپ. بۇدان كەيىن ونى ولتىرسە دە وكىنە قويماس-اۋ. ول ارمانسىز. دەمەك، ايقاي ءومىردىڭ وزىنەن قىمبات كەزدەر بولادى. ءارى ول ادام ويىن تۇنشىقتىرعان سايىن كۇشەيە تۇسەتىن كورىنەدى.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام دا ايقايدى اياقتاپ ءبىتتى. شارتاراپ شىڭعىرۋعا كوشتى. بىرەۋدىڭ داڭعازاسى، بىرەۋدىڭ جان جاراسى، بىرەۋدىڭ ساعىنىشى، بىرەۋدىڭ سابىلىسى، بىرەۋدىڭ زارى، بىرەۋدىڭ جانى بار وندا. شىڭعىرا بەرگەن جاھاننىڭ داۋىسى ءتىپتى قارلىعىپ قالدى. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستا اڭ قۋىپ، اڭىراعان تايپانىڭ دابىلى جەلىك قۋىپ ەلىرگەن اپەندىنىڭ ەسەڭگىرەگەن ەسىرىگىنە اينالدى بۇگىندە.

ءومىرى ايقاي ەستىمەدىم دەي الاسىز با؟ نەمەسە ءبىر دە ءبىر رەت ايقايلاماعانىڭىزدى ايتىپ سەندىرىپ كورىڭىزشى. مەنى ەمەس، ءوزىڭىزدى. ءبىز ءبارىمىز الدىڭعىسىن، سوڭعىسىن دا تالاي رەت باستان وتكەردىك. بالكىم ادام بولعاسىن. بالكىم تىرشىلىك كەشىپ، جەر باسىپ جۇرگەسىن. سوندا ايقاي نەنى وزگەرتەدى؟ بەلگىسىز. بىراق ءبارىمىز اراكىدىك ونى، اسىرەسە سوڭعىسىن ساعىنامىز. كەيدە ەشكىمگە اشىپ ايتا المايتىن، ەشكىم تۇسىنە المايتىن جان سىرىمىزدىڭ تۇنشىققان دىبىستاردىڭ قۇنداعىندا دۇنيەگە كەلگەنىن قالايتىن شىعارمىز. ايتپەسە حاننىڭ قۇپياسىن ولە-ولگەنشە وزىمەن الا كەتۋگە انت-سۋ ءىشىپ، جانىن امان ساقتاپ قالعان بايعۇس شاشتاراز ايدالاعا بارىپ ايقايلار ما ەدى: «ءبىزدىڭ حان تا-ا-از ەكەن!» دەپ. بۇدان كەيىن ونى ولتىرسە دە وكىنە قويماس-اۋ. ول ارمانسىز. دەمەك، ايقاي ءومىردىڭ وزىنەن قىمبات كەزدەر بولادى. ءارى ول ادام ويىن تۇنشىقتىرعان سايىن كۇشەيە تۇسەتىن كورىنەدى.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعام دا ايقايدى اياقتاپ ءبىتتى. شارتاراپ شىڭعىرۋعا كوشتى. بىرەۋدىڭ داڭعازاسى، بىرەۋدىڭ جان جاراسى، بىرەۋدىڭ ساعىنىشى، بىرەۋدىڭ سابىلىسى، بىرەۋدىڭ زارى، بىرەۋدىڭ جانى بار وندا. شىڭعىرا بەرگەن جاھاننىڭ داۋىسى ءتىپتى قارلىعىپ قالدى. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستا اڭ قۋىپ، اڭىراعان تايپانىڭ دابىلى جەلىك قۋىپ ەلىرگەن اپەندىنىڭ ەسەڭگىرەگەن ەسىرىگىنە اينالدى بۇگىندە.

ءيا، زەر سالساق، ايقايدىڭ دا سان ءتۇرى، سان سەبەبى بار. كەيدە ادام ايقاي سالىپ جالعىزدىعىن جاھاننامعا جىبەرگىسى كەلەدى. ال توپىراق تەكتى سانالىنىڭ ءبارى تۇپتەپ كەلگەندە دارا. ماڭگىلىك الدىندا جاۋاپ بەرەتىن دە  ءوزى عانا. ءتىپتى ادام تۇگىلى، جاراتقان دا، جەر دە، اي دا، كۇن دە جالعىز ەمەس پە؟ جەردىڭ تۇنەرەتىنى دە سودان شىعار؟ كۇننىڭ نە سەبەپتى كۇيىپ-پىسەتىنى دە بەلگىلى بولدى. جالعىزدىقتى سۇيەتىن ايدى جۇلدىزداردىڭ ۇعا المايتىنى دا تۇسىنىكتى. بىراق ەكى اياقتىنىڭ جان جاراسىن تاڭۋعا ايقايدىڭ شاماسى جەتە مە ەكەن؟

ادامزات اداسقانى سونشالىق ايقايدىڭ ەندى ءبىر ءتۇرى ونەرگە اينالدى. ايتسە دە ول بۇگىنگى «جاڭالىق» ەمەس. ايتپەسە اباي «قۇر ايقاي باقىرعان. قۇلاققا ءان بە ەكەن» دەپ نازالانار ما ەدى؟ بىراق بۇل ىندەت قانشا قۋسا دا، ەلدەن كەتپەپتى. سوسىن اباي «جارتاسقا باردىم كۇندە ايقاي سالدىم» دەدى. بىراق بۇل ايقاي حالىقتى قۋسا دا جەتپەپتى

ءسىز بۇگىندە حالىقتى اتتانداپ ارتىڭىزدان ەرتە المايسىز. بىراق ماسەلە كىمنىڭ قالاي ايقايلايتىنىندا شىعار. سەبەبى ايقاي يەلەرى دە ءار قيلى ەمەس پە؟ ولار: عاشىقتار، باستىقتار، سابيلەر، كارىلەر، ساعىنعاندار، باعىنعاندار، تاعىسىن تاعىلار. «ايقايلار ەم ايدىڭ اپپاق تىلىندە، جەتكىزبەيسىڭ ماعان» دەيدى ءبىر جانعا عاشىق گۇلنار سالىقباي. «ايقاي سالدىم قىلدىم دا ءبارىن ۇمىت» دەيدى حاققا عاشىق سۆەتقالي نۇرجان.  كۇماندانساڭىز تۇرىك اقىنى حۋسەين نيحاننىڭ «ايقايلار جارتاستا ادام، حاققا شەر ايتۋ ءۇشىن» دەگەنىن ەسكە الىڭىز. جانىنان قورقىپ جالعىزىن اجال ارانىنا تاستاعاننىڭ جارتاستى جارعان ازالى ۇنىنەن شوشىپ «ايقاي» دەپ قالام تەربەگەن تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ شە؟ ونىڭ ءوزىن ەستي العاندار دا بۇگىن ساناۋلى-اق قوي. اقىن-جازۋشىلار عانا ەمەس، الەمدە «ايقاي» سالىپ، تاريحتا قالعان سۋرەتشىلەر دە بار. ماسەلەن، مۋنك ەدۆاردتىڭ  «ايقاي» (1893, وسلو، ۇلتتىق گالەرەيا) تۋىندىسى. ول كۇندەلىگىندە: «دوستارىمىزبەن كوشە بويلاپ كەلە جاتقان ەدىك. كۇن باتىپ بارادى. ءبىر ءسات اسپانعا قىپ-قىزىل قاندى بوياۋدى شاشىپ جىبەرگەندەي كورىندى. جانىم تۇرشىگىپ كەتتى. تابيعاتتىڭ تاۋسىلماس ايقايىن ەستىگەندەي بولدىم» دەپ جازادى. مۋنك بۇل كومپوزيتسيانىڭ بىرنەشە ءتۇرىن سالدى. سوڭىنان «العاشقى ايقايعا» بالاعان «تورىعۋ» دا وسى ساناتقا كىرەدى. اقىرى كۇماندى كەلەشەككە باستاعان سوقپاقتىڭ قاق ورتاسىندا اسپاننىڭ قاندى قىلىشىنان جان ساۋعالاعان، 20-عاسىر بويى ادامزات تاريحىنىڭ اشى زاپىرانىنان سارعايعان تۇسىنىنىكسىز بەينەنى تاپتى ول. ءارى ءدال تاپتى. سودان بولار «ايقاي» - «زاتتى ەمەس، كوڭىلدەگى شەردى جازىڭدار» دەيتىن نورۆەگيالىق ەكسپرەسسيونيست سۋرەتشى شىعارماشىلىعىنىڭ شىڭى. ءارى بوياۋ ديناميكاسى، فيگۋرالار مەن تابيعاتتىڭ شىنايىلىقتان الشاقتاماي ادەيى بۇرمالانۋى بايقالاتىن، سالقىنقاندىلىعى سەزىم قۇيىنىنا توعىتاتىن، مىسىڭدى باساتىن سىرى كوپ سۋرەت تالاي اڭىزداردى دا تۋىنداتتى. مۋنك وزگە عالامشار يەلەرىن كورىپتى-مىس. مۋنك جىندانىپ كەتىپتى-مىس. بۇلاي دەيتىنى وسى تاقىرىپتى قايتا-قايتا جازا بەرگەن سۋرەتشى ەم العان سوڭ عانا «ايقايلاۋىن» قويعان دەسەدى. دەمەك سوڭعىسى شىندىققا جاناساتىن پىكىر بولعانى عوي. بىراق نەسىنە تاڭعالدىم، عالام قايعىسىن جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە سىيدىرعان ادامنىڭ جىندانباۋى مۇمكىن بە؟ مۋنك كارتيناسى نەگىزىندە  1996 جىلى اقش رەجيسسەرى ۋەس كرەيۆەن قانقۇيلى «ايقاي» ءفيلمىن ءتۇسىردى. «امان قالعىڭىز كەلسە، اۋزىڭىزعا اباي بولىڭىز» دەيدى قانقۇيلى قىلمىسكەر. ال ەندى ايقايلاماي كور. تالاي دانامەن تارالعانى ازداي بۇل تۋىندى ءتىپتى «وتە قورقىنىشتى فيلم» سىندى پاروديا-كينولارعا دا ۇلاستى. بۇگىنگى جاستار مۋنكتى بىلمەسە دە، جوعارىدا اتالعان ەكى تۋىندىمەن دە جاقسى تانىس. وسىندايدا ازعىندىقتان جەرىنگەن بەينەنىڭ كەيىن ازعىندىقتىڭ جارناماسىنا اينالعانىن كورسە سۋرەتشى قايتەر ەكەن دەگەن وي كەلەدى ەرىكسىز.

ال ءسىز ادامدىكىنەن دە قۇستىڭ ايقايى قاۋىپتىرەك بولاتىنىن بىلەسىز بە؟ و́سيپ ماندەلشتا́م، ۋيليام يەيتس سىندى ءىرى سيمۆوليست اقىنداردىڭ قىرعاۋىل ايقايىن نەگە جىرعا قوسقانى جايلى ويلانبادىڭىز با؟ شىڭعىرعانى جان شىداتپايتىن سۇلۋ قۇستىڭ اتاۋىن قورقىنىش سوزىمەن تۇبىرلەس قىلعان لاتىندىقتار شە؟ بالكىم قۇيرىعىنا قاراپ ماستانعان ول سۇرىقسىز اياعىن كورگەندە جانى تۇرشىگىپ شوشيتىن شىعار. بۇگىنگى ادامزات وركەنيەتى دە ءدال سول قىرعاۋىلداي. نەمەسە ماڭدايىنا جازىلعان ءمىنىن مويىنداماي جاسىرۋعا تىرىسقان عارىپتەي. جوق، بىزدە ول دا جوق. ايتپەسە باتەڭكەڭىزبەن قوعامنىڭ بەتىنە كەتپەس ءىز تاستاپ بارا جاتقانىڭىزدى ويلاپ جانارىڭىزدى تومەن ءتۇسىرىپ كوردىڭىز بە؟ نەمەسە ءبىزدىڭ وركەنيەت ءتىلىم-ءتىلىم بولعان، قانسىراعان جالاڭاياق كۇيىنە بولا ايقايلاپ ءجۇر مە ەكەن؟ الدە التىن باسىنا، كۇمىس قۇيرىعىنا قاراپ، قۋانىشتان قارقىلداي ما؟ قالاي ويلايسىز؟

ءسوز سوڭى

ءيا، ءبىز شىرىلداپ دۇنيەگە كەلەمىز، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، ايقايلاپ عۇمىر كەشەمىز، سوڭىندا ومىردەن ءۇنسىز كەتەمىز. سوندىقتان شىعار قازاقتا «ءۇنىڭ ءوشسىن» دەگەن قارعىستىڭ اۋىر تيەتىنى.

ءيا، ءبىز ءالى ايقايلاپ ءجۇرمىز. بىراق نە ءۇشىن جانە قالاي ايقايلاپ ءجۇرمىز؟ ءتورت ميلليارد جەردىڭ ۇستىندەگىلەر جەر استىنداعىلاردى وياتىپ الا ما دەپ قام جەگەن ورالحان بوكەي دە بۇگىن سوڭعىلارىنىڭ قاتارىندا. ال قازىر ءبىز 4 ميلليارد ەمەس، 6 ميلليارد ادامبىز. 6 ميليارد ايقايمىز. «50 جىلدىڭ ىشىندە ەل جاڭا»، مۇمكىن وزگەرگەن شىعارمىز. كىم بىلەدى؟ نە دەسە دە، اق پەن قارانى اجىراتىپ، وڭ مەن سولىن تانىپ،  سايتان كوپىردىڭ قاق ورتاسىنا جەتكەن ادامزاتتىڭ ارتىنان بىرەۋ ايقايلاپ جىبەرمەسە ەكەن دەپ تىلەيمىن كۇندە. ءسىز دە تىلەڭىز...

«اباي-اقپارات»