قوعام ءھام مەملەكەت قايراتكەرى، دارابوز قالامگەر ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا شىققان 5 تومدىق «سىر دەستە» كىتابىنىڭ ءبىر تومىندا كەكىلبايۇلىنىڭ سوڭعى 10 جىلدا جارىق كورگەن سۇحباتتارى جيناقتالىپتى. وقىپ شىققان سوڭ، كەمەڭگەردىڭ تاۋەلسىزدىك، مەملەكەتتىلىك، ءتىل مەن تاريح تۋرالى كەلەلى ويلارىنىڭ ءبىر بولىگىن گازەتكە بەرۋدى ءجون كوردىك.

- ەل ءسىزدى قالامگەر ءھام قايراتكەر دەپ تانيدى. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى جانىڭىزعا جاقىن؟
- مەن قيان شەتتە، قيىن كەزەڭدە دۇنيەگە كەلىپپىن. وتىزىنشى جىلدار ويرانىنان، يت سىلىكپەلەرى شىققان قامىرىقتى قاۋىمنىڭ كوڭىل كۇيىن جاستايىمنان ەستىپ، كورىپ، ءبىلىپ ءوستىم. وعان دۇنيەجۇزىلىك قىرعىن سوعىستىڭ قيامەتتەرى قوسىلدى. ودان كەيىنگى تاۋقىمەتتەردى دە ءوز باسىمىزدان وتكەردىك. بۇنىڭ ءبارى سەزىمتال كوكىرەككە قانداي اسەر قالدىراتىنى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونى باسقالارمەن ءبولىسۋدىڭ كوركەم ادەبيەتپەن شۇعىلدانۋدان باسقا جولى جوق ەدى. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ادەبيەتكە قاپتاي ۇمتىلۋىنىڭ باستى سىرى وسىندا ما دەپ قالامىن. سوعان قاراعاندا، ءوز باسىم، قالامگەرلىكتى ءاۋ باستان-اق قاۋىممەن ۇدايى سۇحباتتاس جۇرگەندى ۇناتاتىن قايراتكەرلىك دەپ ۇققان سياقتىمىن. سودان دا بولار، ول ەكەۋىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، بىرەۋىنە باسىم، بىرەۋىنە باسىك ماڭىز بەرۋ ماعان ءتان ەمەس.

قوعام ءھام مەملەكەت قايراتكەرى، دارابوز قالامگەر ءابىش كەكىلبايۇلىنىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا شىققان 5 تومدىق «سىر دەستە» كىتابىنىڭ ءبىر تومىندا كەكىلبايۇلىنىڭ سوڭعى 10 جىلدا جارىق كورگەن سۇحباتتارى جيناقتالىپتى. وقىپ شىققان سوڭ، كەمەڭگەردىڭ تاۋەلسىزدىك، مەملەكەتتىلىك، ءتىل مەن تاريح تۋرالى كەلەلى ويلارىنىڭ ءبىر بولىگىن گازەتكە بەرۋدى ءجون كوردىك.

- ەل ءسىزدى قالامگەر ءھام قايراتكەر دەپ تانيدى. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى جانىڭىزعا جاقىن؟
- مەن قيان شەتتە، قيىن كەزەڭدە دۇنيەگە كەلىپپىن. وتىزىنشى جىلدار ويرانىنان، يت سىلىكپەلەرى شىققان قامىرىقتى قاۋىمنىڭ كوڭىل كۇيىن جاستايىمنان ەستىپ، كورىپ، ءبىلىپ ءوستىم. وعان دۇنيەجۇزىلىك قىرعىن سوعىستىڭ قيامەتتەرى قوسىلدى. ودان كەيىنگى تاۋقىمەتتەردى دە ءوز باسىمىزدان وتكەردىك. بۇنىڭ ءبارى سەزىمتال كوكىرەككە قانداي اسەر قالدىراتىنى، ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ونى باسقالارمەن ءبولىسۋدىڭ كوركەم ادەبيەتپەن شۇعىلدانۋدان باسقا جولى جوق ەدى. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ادەبيەتكە قاپتاي ۇمتىلۋىنىڭ باستى سىرى وسىندا ما دەپ قالامىن. سوعان قاراعاندا، ءوز باسىم، قالامگەرلىكتى ءاۋ باستان-اق قاۋىممەن ۇدايى سۇحباتتاس جۇرگەندى ۇناتاتىن قايراتكەرلىك دەپ ۇققان سياقتىمىن. سودان دا بولار، ول ەكەۋىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، بىرەۋىنە باسىم، بىرەۋىنە باسىك ماڭىز بەرۋ ماعان ءتان ەمەس.
جالپى، جازۋشىلىقتى ادامزات، قوعام، وتان، ۇرپاق، بولاشاق تاعدىرىنا ەنجار قاراي المايتىن ەلگەزەكتىك پەن ول جايىندا وي بولىسپەي وتىرا المايتىن سىرشىلدىقتان ءوربيتىن ونەر عوي دەپ سانايمىن. ادامداردىڭ اسەر-تۇيسىگىنە، وي-سەزىمىنە، پاراسات-قۇلقىنا، ءىس-ارەكەتىنە ىقپال ەتۋ ارقىلى تىرشىلىكتى دە وزگەرتكىسى كەلەتىندەر ءسوز قۇدىرەتىنە جۇگىنىپ، قولىنا قالام الادى عوي دەپ ويلايمىن.
بىلە بىلگەن كىسىگە، بۇل - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بويىندا اۋەلدەن بار ەتەنە قاسيەت. ەجەلدەن تەك جاۋ توقتاتار باتىرى مەن ەل توقتاتار اقىلمانىنا عانا دەس بەرگەن جاۋىنگەر قاۋىمداردىڭ رۋحاني ومىرىندەگى باستى تۇلعا - ابىز. ول اقىندىق پەن جىراۋلىققا سۇيەنىپ ارەكەت ەتكەن. ۇلت ۇستازى، رۋح ساردارى رەتىندە قايرات قىلعان. ول ءۇشىن حالىق مەرەيى مەن قاۋىم مۇددەسى بارىنەن جوعارى. ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن بۇل قاسيەت قازىرگىدەي قايتا تۇلەۋ كەزىندە كۇشەيە تۇسپەسە، السىرەي قويمايدى دەپ پايىمدايمىن.
ەشقاشان بىرىڭعاي شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن جاعدايعا يە بولعان ەمەسپىن
- مەكتەپتە جۇرگەننەن قولىما قالام الىپ، جيىرما ءۇش جاسىمدا جازۋشىلار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، ادەبيەتشىگە تيەسىلى اششىلى-تۇششىلى سىباعانىڭ تالايىنىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەنىم راس. بىراق ەشقاشان بىرىڭعاي شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانىپ كەتە الاتىنداي جاعدايعا يە بولعان ەمەسپىن. جاستايىمنان قۇمار بولعان ادەبيەتپەن ءباسپاسوز، مادەنيەت، مەملەكەت، ءتىپتى اسكەر قىزمەتىندە ءجۇرىپ اينالىسۋعا تۋرا كەلدى. بىراق دارەجە قۋالاپ جۇرگەن جوقپىن. مارقۇم ديمەكەڭ: «ۇلكەن جازۋشىسىڭ، اقىلىڭ بار ازاماتسىڭ. ەسىك قاشان دا اشىق، ۇيالما، كەلىپ تۇر» دەپ ءوز اۋزىنان ايتسا دا، بىرەن-ساران ماجىلىستەرىنە بارعانىم بولماسا، ەسىگىن قاعىپ كورگەن ەمەسپىن. بۇرىن ەتەنە تانىستىعىم جوق نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءبىرىنشى باسشى بولعان سوڭ، كوپ ۇزاتپاي شاقىرىپ الىپ: «زاماندى بايقاپ ءجۇرسىڭ. تاريحپەن، وتكەن-كەتكەنىمىزبەن، ادەبيەت، مادەنيەت، ءتىلدىڭ، تۇرمىس-سالتتىڭ ماسەلەلەرىمەن كوپتەن شۇعىلدانىپ كەلەسىڭ. مەملەكەت قىزمەتىنىڭ دە شەت جاعاسىن كوردىڭ. ەندىگى جەردە ۇلت ساياساتىمەن ءوزىمىز اينالىسپاساق بولمايتىن ءتۇرى بار. جاڭا ءبولىم اشپاقپىن. سوعان سەنى ۇسىنامىن» دەدى. ءسوزىن جەرگە تاستاي المادىم. ونىڭ ۇستىنە مىناداي الماعايىپ كەزەڭدە باس تارتقانىم جانى اشىماستىق، قيىندىقتان قورىققاندىق بولار دەپ ويلادىم. مەن ۇلكەن ساياساتقا وسىلاي كەلگەم. قۇدايعا شۇكىر، جۇرتشىلىق ءۇش رەت پارلامەنتكە ۇسىنىپ، دەپۋتاتتىققا سايلادى. ەگەمەندىك العالى بەرى ەلباسىمىز ءتورت رەت قاسىنا قىزمەتكە شاقىردى. ماعان تاعدىردىڭ ەگەمەندىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ، ەلدىگىمىزدىڭ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن كەزدە مارتەبە بۇيىرتقانىنا مىڭ ءتاۋبا.

سۋرەتكەردىڭ ساياساتكەرلىك بولمىسى تۋرالى
- سۋرەتكەرلىك تە، ساياساتكەرلىك تە اۋەلدەن وڭاي ەمەس ەدى. اسىرەسە وتپەلى كەزەڭدە تىپتەن قيىنداپ كەتتى. بىراق ءوز تاعدىرىڭنان ءوزىڭ ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. راسىن ايتسام، كوپ نارسە قولىمنان كەلمەيدى. سونىڭ ىشىندە، قازىرگىدەي قىم-قۋىت كەزەڭدە ەل ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن ەش قينالماي، تىپ-تىنىش ۇيدە جاتۋ قولىمنان كەلمەيدى. جاستايىمنان جۇرت باسىنداعى قيىندىقتاردى كورىپ وسكەندىگىمنەن بولار، كىسى اياعىشپىن. ال ساياساتتىڭ بەتتەن الۋدى، ىشتەن شالۋدى قاجەتسىنەر جەرلەرى كوپ ەكەن. ول قولىمنان كەلىپ جاتقان جوق.

جازۋشىلىق ءومىر ۇيرەتكەن قاعيدالار
- اقىلىڭ تاسىپ بارا جاتسا، قولىڭدا قالامىڭ بار، ءوز ونەرىڭە جۇمسا. باسقالاردىڭ ءوز اقىلدارىن قايدا قويارلارىن بىلمەي جۇرگەنىن ۇمىتپا.
قالامداستارىڭنىڭ جازعاندارى كوڭىلىڭنەن شىعىپ جاتسا - ايتقىڭ كەلسە، ايت. شىقپاي جاتسا - اۋىزىڭدى اۋىرتپا. وزگەنى جامانداعان ءوز قادىرىن تۇسىرەدى. ەتىكشى ەتىگىن قانشا ماقتاعانمەن، جۇرت ءبارىبىر قالتاسىنا قولايلىسىن، اياعىنا ىڭعايلىسىن الادى.

وقىرماننىڭ كىتاپقا دەگەن قۇلقى ەمەس، كىتاپ ساتىپ الار قاۋقارى السىرەپ كەتتى
- قايبىر جىلى ابرام لينكولن تۋعان كەنتۋككيگە بارىپ، جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندەگى شاكىرتتەرىمەن جولىققاندا، ولار ازيا، افريكا، ەۋروپا ادەبيەتتەرى تۇگىلى، ءوز كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىنا شورقاق ەكەندىگىن بايقاتتى. ال ءبىزدىڭ قويشىلارىمىزدىڭ شەكسپير مەن بالزاكتى، گەينە مەن تاگوردى، دجەك لوندون مەن ديۋمانى قوينى-قونىشتارىنا تىعىپ ءجۇرىپ، مال شەتىندە وقىپ وتىرعانىن تالاي كوردىك. وقىرمان جوعالىپ كەتكەن جوق. ونىڭ كىتاپقا دەگەن قۇلقى ەمەس، كىتاپ ساتىپ الار قاۋقارى السىرەپ كەتتى.

بالزاك پەن ديۋما ءبىزدىڭ ورتاعا تاپ بولسا، نە وندىرەر ەدى؟
- مەملەكەتتىك مادەنيەت ساياساتى نارىق قىسپاعىندا قالىپ، باستارىمەن قايعى بولىپ كەتە جازداعان قالامگەرىمىزدى جازۋ ۇستەلىنە قايتا ورالتۋدىڭ ەكونوميكالىق امالدارىن تابۋ كەرەك. پۋشكين ايتقانداي، بۇلبۇلدىڭ دا جەم جەيتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردى تاراتۋدى، ونى ناسيحاتتاۋدى ۇتىمدى بيزنەسكە اينالدىرۋدىڭ ادىستەرىن تابۋ ادەبيەتشىلەر مەن ارتيستەردىڭ ەمەس، الەۋمەتتىك قوعام ورناتىپ جاتقان مەملەكەت ۇكىمەتىنىڭ مىندەتى بولۋعا ءتيىستى. ءبىزدىڭ ءوز لاپين، ءوز ترەتياكوۆ، ءوز موروزوۆتارىمىز بوي كورسەتپەي جاتىر. ەگەر بالزاك پەن ديۋمالار شىعارمالارىن قاشان جازىپ بىتكەنشە قاماپ قويىپ، قولجازبالارىن دەرەۋ كىتاپ قىپ اكەپ بەرەتىن ادەبي اگەنتتەرى مەن باسپاگەرلەرى جوق مىنا ءبىزدىڭ ورتاعا تاپ بولسا، ولاردىڭ دا نە وندىرە قوياتىندارى نەعايبىل...

الەمدىك رۋحاني ساحناعا ۋاكىل بولىپ سايلانىپ ەمەس، سايىسقا ءتۇسىپ، كوتەرىلە الاسىڭ
- الەمدى اركىم ءوز كوكجيەگىمەن شەكتەپ كەلدى. كەيدە وعان ۇستەمدەر ۇستاتقان دۇربىمەن ۇڭىلدىك. كەيدە وعان اۋىل سىرتىنداعى توبەشىكتىڭ ۇستىنەن قاراپ، كوز سالدىق. كەيدە اقىلىڭ، اۋىزىڭ، قيالىڭ جەتكەن جەرگە قارىمىڭ جەتپەي قور بولدىق. قازىرگىدەي جارىق جالعان بالانىڭ الاقانىنداي جايىلىپ الدىڭدا تۇرعاندا، الەمدىك رۋحاني يگىلىكتەردىڭ كولەمى ۇلعايىپ، كوركى اجارلانا تۇسەتىندەي. بار قۇدىرەتىن باسقالاردىڭ ساناسىنا دا جەتە الاتىنداي قىپ قۇلپىرتىپ جەتكىزە الساق، بەتحوۆەننىڭ قاسىنا قۇرمانعازى، موتسارتتىڭ قاسىنا تاتتىمبەت، گەتەنىڭ قاسىنا اباي، دانتەنىڭ قاسىنا ياسساۋيدى وتىرعىزبايتىنداي ەشكىم تابىلا قويماس. سىرتتان شوت سالىپ-اق تالايدىڭ اياعىن كوكتەن كەلتىرە الاتىن قاجىمۇقاننىڭ قازاقشا كۇرەسپەي، كلاسسيكالىق كۇرەستە دوداعا تۇسكەنىنەن، كوك جەلكەدەن ءبىر-اق سوعىپ، قونجيتا سالار بۇرىنعىنىڭ الىپسوق سايىسىنا باسپاي، ۇراتىن جەردەن عانا ۇرىپ، ۇپاي جينايتىن قازىرگىنىڭ اڭدىسپا سايىسىنا تۇسكەن بەكزاتتى سيدنەيدىڭ توبەگە كوتەرگەنىنەن تۇسە قويماعان قازاقى ابىروي ءجانيانىڭ دينا اپاسىنا ۇقساپ دومبىرا تارتپاي، فورتەپيانودا ويناپ، ايماننىڭ فاتيما اپاسىنداي قوبىز شالماي، سكريپكا شالىپ، جۇلدە العانىنان تۇسە قويماس. كارپات باقتاشىلارىنىڭ ۆولىنكاداعى قۇيقىلجىتقان ەجەلگى سازدارىن سيمفونياعا اينالدىرىپ، الەمدى تاڭداندىرعان ەنەسكۋگە ريزا بولعان رۋمىندار سياقتى بىزگە دە دالا باقتاشىلارىنىڭ اۋەندەرىن ءدال سولاي ارلەپ باققان مۇقان تولەباەۆقا نەگە ريزا بولماسقا؟ فارابي اقساقالدار اراسىندا ماقال ايتىپ، ساتباەۆ ايدالانىڭ تەزەگىن تەرىپ، اتتارىن شىعارعان جوق قوي. بىرەۋى - ار جاعى گرەك، بەر جاعى اراب، پارسى ويشىلدارىمەن جارىسىپ، ەكىنشىسى - ار جاعى ەۋروپا، بەر جاعى ورىس ينجەنەرلەرىمەن جارىسىپ اتاق شىعاردى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دا ار جاعى - ادامزات، بەر جاعى - جۋىق شارتاراپتىڭ جۇيرىكتەرىمەن جارىسۋعا جۇرەكتەرى شىدايتىنداي تالانتتى دا تالاپتى وكىلدەرى شىعىپ جاتسا، ولاردىڭ بەتتەرىنەن قاقپاعان دۇرىس. الەمدىك رۋحاني يگىلىك ساحناسىنا ۋاكىل بولىپ سايلانىپ ەمەس، سايىسقا ءتۇسىپ، وزىپ شىعىپ، كوڭىلىڭ جايلانىپ كوتەرىلە الاسىڭ.

پروزا نەگە دامىماي قالدى؟
- ۇلكەن تاريحي پروتسەستىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن بىزدەر ونىڭ ءبىر شەتىن كورسەك، ەكىنشى ءبىر شەتىن كورمەيمىز، تومەنگى قاباتىنا تۇسسەك، جوعارىدا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەيمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇل تۇرعىداعى ءسوزىمىز قۇر ويباي، بوس باجىل بوپ شىعۋى مۇمكىن، ەموتسيالىق تۇنشىعۋلار مەن وكسۋلەردىڭ كورىنىسى بولۋى مۇمكىن... قىسقاسى، ماعان سالساڭىز، ءدال بۇگىنگى زامان تۋرالى شىعارما جازۋ ءالى ەرتەلەۋ. ادەبيەت جانرلارىنىڭ ىشىندە، بۇگىندە پوەزيا جاقسى ءوربىپ كەلە جاتىر. پوەزيا - اۋىرىپ جاتقان كىسىنىڭ قالاي اۋىرىپ جاتقانىن باياندايتىن كول-كوسىر اڭگىمەسى ەمەس. پوەزيا - ناۋقاس ادامنىڭ ىڭقىلى، كۇرسىلى، ويبايى. مىنە، قوعامدا سول پروتسەسس ءجۇرىپ جاتقاندىقتان، سونى بەلگىلەيتىن جانر ورىستەپ كەلەدى. قازىر كوپ پىكىرلەر كەزەڭى، پليۋراليستىك كەزەڭ. سوندىقتان پىكىر ايتاتىن جانرلار دا - پۋبليتسيستيكا، ەسسە، تاعى باسقالارى وركەندەي تۇسۋدە. ال باسىنان اياعىنا دەيىن ساعىزشا سوزىپ ايتاتىن جانرلار ىسكە قوسىلماي جاتىر. بۇل - زاڭدى. سەبەبى پروتسەستەر اياقتالعان جوق، ورتاسىندا ءجۇرمىز قازىر.

قازاقتىڭ پوەزياسىنداي مىقتى پوەزيا جوق
- مەن وزگە ۇلتتاردىڭ ادەبيەتىن ءبىرشاما بىلەمىن، وسىنىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ولەڭىندەي وتە ءماندى، وتە ادەمى، بارلىق جاعىنان جەتىلگەن ولەڭ وتە از. قازاقتىڭ پوەزياسىنداي مىقتى پوەزيا جوق. اسىرەسە جاستار پوەزيسى. وسى پوەزيانىڭ دەڭگەيىنە ادەبيەتتىڭ قالعان جانرلارى دا جەتەر بولسا، قازاق ادەبيەتى ەڭ ءبىر دامىعان، وقساۋلى ادەبيەت بوپ شىعار ەدى.

ەۋرازيانى ەنشىلەگەن تاريحىمىز بار
- تۇركى دۇنيەسى دەگەن ۇعىم ادامزات ساناسىنا سىڭگەلى ەكى مىڭ جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ول كەزدە تۇركى اتىنا تەلىنەتىن دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولماعانمەن، ءبىز سول كەزدە تۇركى ءتىلىنىڭ بولعانىن جاقسى بىلەمىز. ويتكەنى الگى ۇلكەن كوشپەلى يمپەريالاردىڭ ءىزىن الا ءوز مەملەكەتىن قۇرعان عۇنداردىڭ تۇركى تىلىندە سويلەگەندەرىن تاريح ايعاقتاپ وتىر. ەندەشە، ولار - ەۋرازيانىڭ ەڭ بايىرعى مەكەندەۋشىلەرى جانە ونىڭ يگەرىلۋىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە زور دەپ ايتۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ از-اق الدىندا قيىر شىعىس پەن ورتالىق ازيادا تەكەتىرەسىپ تۇرعان ەكى ۇلكەن مەملەكەت بولدى. ونىڭ ءبىرى - قىتاي دا، ەكىنشىسى - جاڭاعى ءبىز ايتىپ وتىرعان عۇندار ەدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى جەر بەتىنىڭ قالعان كونتينەنتتەرىنىڭ ەشقايسىندا دا ەمەس، ەڭ الدىمەن، وسى ەۋرازيا كەڭىستىگىن يگەرۋ بارىسىندا قالىپتاسقان-دى. سول كوشپەلى يمپەريالاردىڭ ءۇش ماتەريككە دەيىن ىقپال ەتە العانى جانە وسى زامانعا دەيىن ءتۇرىن جوعالتپاي جەتە العانى تۇركىلەر ەدى. ولاردىڭ ءۇش وتانى بولعانىن بىلەمىز. الدىمەن مەملەكەت رەتىندە تانىلعان جەرى - وڭتۇستىك ءسىبىر. ودان كەيىنگى داۋىرلەگەن جەرى - ورتالىق ازيا مەن قازىرگى قازاقستاننىڭ كەڭىستىگى. ءۇشىنشىسى - انادولى تۇبەگى. مىنەكي، وسى ۇلان-عايىر كەڭىستىكتە تۇركى الەۋمەتى ءۇش ءتۇرلى ساپالىق ەۆوليۋتسيالىق دەڭگەيدەن ءوتتى دەپ ايتا الامىز. وڭتۇستىك سىبىردە باستاپقى مەملەكەتتىك دەڭگەيىنەن وتسە، ورتالىق ازيادا شىن مانىندەگى ۇلكەن فەودالدىق مەملەكەتتى ءتۇزدى. ال انادولى دالاسىندا الەمدەگى ەڭ كۇشتى يمپەريا قۇردى. باتىستان، شىعىستان، وڭتۇستىكتەن بىردەي قىسىم كورىپ تۇرعان ۆيزانتيا يمپەرياسى جاڭا قونىس اۋدارىپ جاتقان كورشىلەرىن اۋەلى كومەككە شاقىردى. سولاردىڭ ەسەبىنەن تۇراقتى اسكەر ۇستادى جانە ولاردى ساياسي ومىرىنە بەلسەنە قاتىستىردى. سونىڭ بارىسىندا بۇل حالىق الگىندەي قارىم-قاتىناسقا بەيىمدەلە وتىرىپ، بايىرعى ۇردىستەرىن، ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتپاي، قايتا ونى بايىتىپ، دۇنيەجۇزىندەگى ارعى-بەرگىدە ءومىر سۇرگەن يمپەريالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزاققا شىداس بەرگەن يمپەريانى - وسمان يمپەرياسىن تۇزۋگە جاعداي تۋعىزدى. ول التى عاسىر ۇستەمدىك قۇردى. ال وعان دەيىن سەلجۇكتەر بەس عاسىرداي ۇستەمدىك قۇردى. ەكەۋى دە، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىر حالىقتان شىققان بيلەۋشى اۋلەتتەر ەدى. تۇركى الەمىنىڭ كۇنى كەشەگى دۇنيەجۇزىلىك كولونياليزم تۇسىندا دا ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتپەۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى بولدى. تۇركىلەرگە ءبىرتابان جاقىن موڭعول ۇستەمدىگىنىڭ ءوزى ءۇش ءجۇز جىلعا جەتە المادى. ال عۇنداردىڭ ەۋروپاداعى ۇستەمدىگى ءبىر عاسىرعا جەتكەن جوق. فرانزۋز رەۆوليۋتسياسى تۇسىنان باستاپ تۇركيادا تانزيمات دەگەن ساياسات جۇرگىزىلدى. تانزيمات - قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، مودەرنيزاتسيا دەگەن ءسوز. كەزىندە شىعىس ەۋروپانىڭ كوپ جەرىن الىپ، باتىس ەۋروپاعا اياق سالعان تۇرىك مەملەكەتى ءوزىنىڭ جاڭا باسەكەلەستەرىنەن قالىپ قويماۋعا قام جاسادى. بۇل پروتسەسس جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى «جاس تۇرىكشىلدەر» قوزعالىسىنا ۇلاستى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەسىندە، بۇرىنعى وتارلارىنان ايىرىلىپ قالعان تۇرىك مەملەكەتى ەندى ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە داۋىرلەۋ ساياساتىن ۇستاندى. بۇل جاڭا اعىم مۇستافا كەمال اتاتۇرىكتىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. كەماليستىك بۇل قاعيدا سول كەمالدىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ويداعىداي جۇزەگە استى.

تاۋەلسىزدىكتى تۇيسىنگەن ادام عانا قازاق ەلىنىڭ قادىرىن بىلەدى
- ساياسي ساليقالىلىق ءالى ورنىعا الماي جاتىر. دەموكراتيانى بەيپىلدىك دەپ ۇعۋ باسىمىراق. ءبىز ءۇشىن مەملەكەتتىلىك - ەرتەڭ دە ەل بولىپ، جۇرت بولىپ قالۋىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى ەكەنىن، سوندىقتان ودان اسقان قۇندىلىق جوق ەكەنىن ءالى جەتە ءتۇسىنىپ بولماعان سياقتىمىز. انشەيىندە كەز كەلگەن وزگەرىسكە وراي نەمەسە شەتەلدىك سەريالدارداعى كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمىنە وراي جاڭا تۋعان سابيلەرىنە ات ەنشىلەپ جاتاتىن ەلگەزەك جۇرتىمىزدا قازىر ازاتتار مەن بوستانبەكتەردىڭ سانى باياعى سايلاۋبايلار مەن سيەزبەكتەردەي كوپ ەمەس سياقتى. بۇرىن پالەن جىلدار بويىنا كوپە-كورنەۋ وزبىرلىقتارعا جاق اشپاي كەلگەن بولساق، قازىر ءالى قاز تۇرىپ كەتە الماي جاتقان بالاڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ۋىعىن ورتاق شاڭىراققا شانشىپ، جابىلا تۇزەسۋدىڭ ورنىنا، جابىلا كۇستانالاۋعا قۇمارمىز. مەملەكەت پەن بيلىكتى ادەتتە زەينەتاقىمىز كەشىگىپ قالعاندا، قورا-قوپسىمىزعا ۇرى-قارى تۇسكەندە، ءوز ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى مەنسىنبەي، باسقالاردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتكەندە بارىپ ەسكە الامىز. مەملەكەت - بىرەۋلەرىمىز ءۇشىن بىردەڭەسىن وڭاي قىمقىرىپ كەتەتىن اشىق-شاشىق قويماداي، بىرەۋلەرىمىز ءۇشىن بار ءوشىمىزدى سودان الاتىن كوز كۇيىگىمىزدەي عانا كورىنەدى. ونىڭ بولىسۋىن تالاپ ەتسەك تە، وعان بولىسۋدى ويعا الا بەرمەيمىز. الەمگە ءامىرى ءجۇرىپ تۇرعان اقش-تىڭ وزىندە: «ماعان ەلىم نە بەردى دەپ ەمەس، مەن ەلىمە نە بەردىم دەپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەگەن قاعيدا ءار امەريكالىقتىڭ جادىندا بولادى. ودان الدەقايدا كەدەي، الەۋەتى الدەقايدا تومەن ەلدە تۇرىپ جاتقان بىزگە نە جورىق؟!. ك.كەلحاۋننىڭ ايتۋىنشا، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى ەكەندىگىن مويىندايتىن ادامدار عانا الەمدىك تاريحي پروتسەستەرگە تىكەلەي قاتىسى بار ەكەندىگىن جەتكىلىكتى تۇسىنە الادى. مۇنداي پىكىردى الەمدىك قوعامدىق وي الدەقاشان مويىنداپ قويعان. تاۋەلسىزدىك - ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا دا، ۇلتتىق زيالى قاۋىمىمىزعا دا ءارى سىن، ءارى سىي. اۋەلى ۇلكەن سىننان ابىرويلى وتە الساق قانا، ۇلكەن سىيعا يە بولا الامىز. ويتكەنى تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولماي باعىمىز اشىلمايدى.

ءىس سىنمەن اياقتالمايدى، باستالادى
- جالپى، ماعان ءوزىنىڭ حالقىن سىنايتىن ادامدار، ءوزىن سىنايتىن، وزىنە كوڭىلى تولمايتىن جاندار ۇنايدى. بۇل جاعىنان العاندا، ايەلدەردى جاقسى كورەمىن. ايەلدەر وزدەرىنىڭ سۇلۋ ەكەنىن ءبىلىپ تۇرسا دا ايناعا كۇنىنە قىرىق رەت بارادى. سوندا ولار «مەن سۇلۋ ەمەسپىن» دەپ بارمايدى، ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن قىرىق رەت بارادى. ءوزىنىڭ ۇلتىن، ءوزىن سىنايتىن ادامدار دا وسى ايناعا قاراعىش ايەلدەر سەكىلدى. «بىزگە وسى دا جارايدى» دەگەن نەمقۇرايلى القام-سالقامدىق پەن «ءبارى بىزگە قاراپ وتىر، ءبىز دەگەن بەرەنبىز» دەگەن كەۋدەمسوقتىقتى سۋقانىم سۇيمەيدى. ۇلتتىڭ جاۋى - ماقتانشاقتىق، بوسپەلىك، داراقىلىق. سوندىقتان «ۇلتىڭدى جاقسى كورسەڭ - الدىمەن وزىڭە ءوزىڭ سىن كوزبەن قارا» دەگەن قاعيدا بار.

الەمدە بودان بولماعان ۇلت جوق
- جەر بەتىندە ەشكىمگە ەشقاشان بودان بولماعان بىردە-ءبىر مەملەكەت جوق. ءبىر عاسىرلاردا ريمدىكتەر ەللادالىقتارعا باعىنسا، ەكىنشى عاسىرلاردا، كەرىسىنشە، ريمدىكتەر ەللادالىقتاردى باعىندىردى. ءبىر كەزدە شىعىس ەلدەرى باتىس ەلدەرىن جاۋلاپ السا، كەلەسى كەزەكتە باتىس ەلدەرى شىعىس ەلدەرىن جاۋلاپ الدى. ۇلى مەملەكەت تە، كىشى مەملەكەت تە بۇدان قاشىپ قۇتىلا الماعان. مەملەكەتتىڭ باعىن تايدىراتىن الەۋمەتتىك، ساياسي-دىنشىلدىك، الاۋىزدىق سياقتى بولىپ كورىنگەنمەن، ءتۇپ سەبەبى باسقا. ول - دامۋداعى كەنجەلىك. تەك ءوز تاجىريبەسىمەن شەكتەلىپ، قالعان دۇنيەنىڭ جەتىستىكتەرىنەن حابارسىز قالۋشىلىق. سونىڭ سالدارىنان سىرتتىڭ وزبىرلىعى مەن ءىشتىڭ نارازىلىعىنا جەم بولۋشىلىق. ول كەلەڭسىزدىكتەن قۇتىلۋدىڭ جالعىز «جارعىسى» - العا تىرىسۋ. ءوز بۋىنا ءوزى پىسكەن كەۋدەمسوقتىق ەمەس، جان-جاعىنا كوزىن اشىپ قارايتىن، وزگەلەر جەتكەن جەتىستىكتەردەن ءوزى دە باعىن سىناپ كورۋگە تىرىساتىن ەلگەزەكتىك قانا ەلدىكتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەدى.

ادىلەت تارتىسسىز ورنامايدى
- ايتىڭىزشى، قورقىت نەگە دۇنيەدەن باز كەشتى؟ قوجا احمەت ياسساۋيگە حالىق نەگە قارسىلاستى؟ اباي نەگە «كوپتە اقىل جوق...» دەدى؟
- راس... بىراق بۇل تەك ءبىزدىڭ قازاققا عانا ءتان ەمەس. برۋنو مەن گاليلەي ينكۆيزيتسيا وتىنا ورتەلدى. سوكرات قارعىس تاسىنىڭ استىندا قالدى. اريستوتەل ءومىرىنىڭ سوڭىندا قاشىپ-پىسىپ كۇن كەشتى. عايسا پايعامبار اشاعا كەرىلدى. مۇحاممەد پايعامبار ءوز تايپالاستارىنىڭ تالاپايىنا ۇشىرادى. دەمەك، توعىشارلىق، دۇمبىلەزدىك ۇستەمدىك قۇرعان جەردە سارا سانا مەن كەمەل پاراساتتىڭ كۇنى قاشان دا قاراڭ بولعان. كەشەگى 37-ءنى دە تەك قاتىگەز بيلىك قانا ەمەس، ەڭ الدىمەن، «ءبىز كوپپىز!» دەپ كەۋدەسىن تومپەشتەيتىن دۇمبىلەز سانا تۋدىرعان-دى. ول - بىرەۋدى جاۋ، بىرەۋدى دوس ساناپ، اتىستىرىپ-شابىستىرماي تۇرا المايدى. ول - دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن اق پەن قاراعا بولۋگە قۇشتار. ول - بارلىق ۋاقىتتا «بىزگە اناۋ كەرەك ەمەس، مىناۋ كەرەك» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى تون پىشۋگە قۇمار. كۇمىلجىگەندەردى، كۇمان ايتقانداردى، الدىن-ارتىن سالماقتاپ، سارالاپ سويلەيتىن سارابدالدىقتى كەمشىلىك سانايدى. تەپسىنگەندى ەرلىك، قازىمىرلىقتى ورلىك كورەدى. قاتىگەزدىكتى قاستەرلەيدى. كۇشى اسقاننان قورقادى، بىلىگى اسقاندى جەك كورەدى. توعىشارلىقتىڭ بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇراتىن سيپاتى - وسى. ول ىلعي كوپتىڭ اتىن ساتىپ كۇن كورەدى. ابايدىڭ «كوپتە اقىل جوق» دەيتىنى كوپتەن، حالىقتان كوڭىلى قالعانى ەمەس، كوپتىڭ اتىن جامىلعان الگىندەي زورلىقشىل توعىشارلىقتان كوڭىلى قالعانى...
اركىم جەكە جاۋاپ بەرەدى. مۇڭكىر-ناڭكىر دە اركىمنىڭ جانىن جەكە-جەكە الاتىن كورىنەدى-مىس. ادامعا ابىروي دا، پالە-جالا دا، اجال دا اتىنىڭ باسىن تىكتەپ، جەكە كەلەتىن سىڭايلى. سوندىقتان قاي ءسوزىمىز بەن قاي ىسىمىزدە دە كوپكە يەك ارتپاي، ءوز جۇرەگىمىزگە جۇگىنگەنىمىز لازىم شىعار...

ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز نە؟
- ۇلتتىق يدەيا - كەرەك كەزىندە اۋىزعا الساق، ءبارى وڭىنان ورالا كەتەتىن دۇعا ءسوزى ەمەس. ول كوبىنە-كوپ بۇرىن باسى بىرىگىپ كورمەگەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ تاريحي قالىپتاسقان جاعدايعا قاراي ءبىر ۇلت، ءبىر مەملەكەتكە بىرىگەر تۇستا ءوز ەرىكتەرىمەن كەلگەن ورتاق ءپاتۋاسىن بىلدىرەدى. ماسەلەن، بۇرىن اعىلشىن، شوتلان، ۆالي، سولتۇستىك يرلاند حالىقتارى بىرىگىپ، بريتانيا مەملەكەتىن قۇردى. ولار ءوز ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ سىرى - تاجعا دەگەن ادالدىق، پارلامەنتكە دەگەن قۇرمەت، بريتاندىقتار يە بولىپ وتىرعان ازاماتتار مەن قۇقىقتاردى قالتقىسىز قاستەرلەي ءبىلۋ دەپ تۇسىنەدى. اقش ءار الۋان يمميگرانتتار ەلى ەكەنى بەلگىلى. ولاردى بىرىكتىرىپ تۇرعان تاريحي-مادەني تامىرلار دا ءار الۋان. سوندىقتان ولار وزدەرىنىڭ باسىن قوسىپ تۇرعان - تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى مەن اقش كونستيتۋتسياسىنىڭ مۇراتتارى دەپ ەسەپتەيدى. فرانتسۋزدار دا ءبىر كەزدە ءريمنىڭ قول استىندا بولعان الدەنەشە ەتنيكالىق توپتاردان قۇرالعان. ولار دا وزدەرىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ۇلتتىق سايكەستىلىگىن 1789 جىلى بولعان فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ داستۇرلەرى مەن قاعيدالارىنا اپارىپ سايادى. وسى زامانعى مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى وسى تاقىلەتتەس ازات ازاماتتاردىڭ ءبارى ءوز ەرىكتەرىمەن مويىنۇسىناتىن تەڭدىك، بوستاندىق، دامۋ قاعيدالارىنا نەگىزدەلگەن.

ازاماتتىق قوعام ۇلتتىق مەملەكەتكە انتيپود ەمەس
- وسى زامانعى ازاماتتىق قوعامسىز جاپپاي جاسامپازدىق پەن الەۋمەتتىك بەلسەندىلىكتى كوزگە ەلەستەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس. بىزدە ازاماتتىق قوعامدى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ انتيپودى رەتىندە قاراستىراتىن ۇشقارى ۇعىم قالىپتاسۋدا. وسى زامانعى دەموكراتيالىق قوعامدى مەملەكەتتىك بيلىك ينستيتۋتتارىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ قانداي مۇمكىن بولماسا، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ دە سونداي مۇمكىن ەمەس. وزا دامىعان ەلدەردە مەملەكەتتىك بيلىك پەن ازاماتتىق قوعام ەشقانداي ساياسي ساۋداسىز-اق، ارتىق دابىرا-داۋسىز-اق ءوزارا مىندەت بولىسكەن. تابيعات قورعاۋ، ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردى، تابيعي-تاريحي جادىگەرلىكتەردى، ءدىني جاراسىم مەن تاربيە ماسەلەسىنەن تۋىندايتىن كوپ قىزمەت پەن كوپ مىندەتتى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى، جانۇيا مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر ءوز مويىندارىنا العان. ءبارىن مەملەكەتكە ىسىرىپ قويۋ - مەملەكەت ءمونوپوليزمىن ارتتىرادى. ال بىزدە ءازىر الەۋمەتتىك بەلسەندىلىك ءبىر-اق سالادا - ءبارىن مەملەكەتتەن تالاپ ەتۋمەن شەكتەلىپ كەلەدى. ءسويتىپ، ورتاق جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ باسقا تەتىكتەرىن، قۇقىقتىق تەتىكتەرىن ىسكە بەلسەندىرە قوسپايمىز. بۇل ساياسي ءمونوپوليزمدى باسەڭدەتۋدىڭ ورنىنا كۇشەيتۋگە ۇرىندىرىپ وتىر. ءبارىن ءبارىبىر بيلىك ورىندارى شەشەتىن جەردە بيلىك ءمونوپوليزمى ورىن الماي قويمايدى.

سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس تە سىبايلاس جەمقورلىقتى تۋعىزۋى مۇمكىن
- سوعان سايكەس كۇرەس جۇرگىزەتىن ءتيىستى قۇرىلىمدار دا بار. الايدا بۇل تەك جازالاۋ جولىمەن تۇزەلە قالاتىن كەمشىلىك ەمەس. ونداي جولمەن ارقيلى دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق قۋعىن-سۇرگىندى كوبەيتىپ، جاساندى ءمونوپوليزمدى ودان ارمەن كۇشەيتىپ الۋىمىز عاجاپ ەمەس. بۇنداي جاعدايدا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ءوزى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ءبىر تۇرىنە اينالىپ كەتۋى مۇمكىن.

مۇنايى بار ەلدىڭ مۇڭايا بەرۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
- جەرىڭ قانشا باي بولعانمەن، ەلىڭ ءوز-وزىنەن قارىق بولا قالمايدى. ءوز بايلىعىن ءوزى تولىقتاي يگەرە العان حالىق قانا بار مۇراتىنا جەتە الادى. مۇناي سوندا عانا مۇڭايتپايدى.

ەلدە تۇرىپ، شەتەلگە كوشكەندەي بولدىق
- سوتسيولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، جاڭا ورتاعا تاپ بولعان ادام توسىن الەۋمەتتىك، مادەني قارىم-قاتىناستاردىڭ ىقپالىنا تۇسە باستايدى ەكەن. ولاردىڭ كاسىبي ماشىعى، تۇرمىس-سالتى، ءتىپتى پسيحولوگياسى مەن ءتىلى ايتا قالارلىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى ەكەن. ال ولاردىڭ بالالارى، كەيبىر ارالارىنا قىلاۋ تۇسىرمەي، قاسارىسىپ، وزدەرىمەن وزدەرى بولىپ، ىرگە اجىراتپاي، بىرگە وتىرىپ، تۇرمىس قۇراتىن «قيقار انكلاۆتار» بولماسا، بارلىق دەڭگەيدە الگىندەي وزگەرتۋشى ىقپالداردان ءوتىپ، «جاڭا كومپوزيت» بولىپ شىعا كەلەدى ەكەن. ال ءۇشىنشى ۇرپاق - نەمەرەلەر الگىندەي «اككۋلتۋراتسيا»، «مادەني اسسيميلياتسياعا» ۇشىراماي قويمايدى ەكەن. سوندىقتان تۇرمىس جاعدايلار تۇزىلە، جاڭا ورتاعا جىلدامىراق بەيىمدەلىپ، يمميگرانتتاردىڭ ىلۋدە بىرەۋى بولماسا، كوپشىلىگى بۇرىنعى وتاندارىنا ورالا بەرمەيدى ەكەن. ال بالالارى وندايدى، ءتىپتى ويلارىنا دا المايتىن ءتارىزدى. نەمەرەلەرگە «اتا-بابالار مەكەنىن» ساعىنتۋ قيىننىڭ قيىنى كورىنەدى. «يمميگرانتتاردىڭ امەريكاندانۋىن» زەرتتەگەن پيورە، حەربەرگ، ساۋەلل، گوردون، سەلينستەردىڭ وسىنداي تۇجىرىمدارىمەن، دەرەكتەرىمەن تانىسقاندا، مەنىڭ ەسىمە بىزدەگى سوتسيولينگۆيستيكالىق احۋال ءتۇستى.
بىزدەگى قالاعا كوشكەندەر مەن باسقا ەلدەردەگى قالاعا كوشكەندەردى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. باسقا ەلدەردەگىلەر ءوز تىلىندە سويلەيتىن اۋىلدىق مەكەنىنەن ءوز تىلىندە سويلەيتىن قالالىق مەكەنگە كوشەدى. كاسىبى، تۇرمىس ءتارتىبى وزگەرگەنمەن، ءتىلى وزگەرمەيدى. ال بىزدە الگى ايتىلعانداردىڭ ءبارى دە - تۇرمىس-سالت تا، كاسىپ تە، ءتىل دە تۇگەل وزگەرۋگە ءماجبۇر بولادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ قالاعا كوشكەنىمىز ىشكى قونىس اۋدارۋدان (ميگراتسيادان) گورى سىرتقا قونىس اۋدارۋعا (يمميگراتسياعا) كوبىرەك ۇقسايدى. بىزدەگى سوتسيولينگۆيستىك احۋالدىڭ باسقا ەلدەردەگى يمميگراتسيالىق پروتسەستەردى ەسكە ءتۇسىرۋىنىڭ سىرى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
ءبىر كەزدەرى الماتى كوشەلەرىندە قازاقشا سويلەپ بارا جاتقانداردى كەزىكتىرىپ جارىتپايتىنبىز. ءتىل تۋرالى ايتىسۋ، ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا شىقتى دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ بۋىن تىلدىك نيگيليزمدى جويۋعا كوپ كۇش سالدى. بىراق ءبىزدىڭ بۋىننىڭ ول ۇمتىلىستارىنا قاراماستان، قازاقستانداعى ۋرباندانۋ پروتسەسى، جوعارىدا ايتىلعانداي، باسقا ەلدەردەگى يمميگراتسيالىق پروتسەستەرگە ۇقسايتىن سيپاتىنان كوپ وزگەرە قويمادى. «باياعى جارتاس ءبىر جارتاس» كۇيىندە قالا بەردى. 60-جىلدارى قالاعا كەلگەن ءبىزدىڭ ءوزىمىز نەمەرەنى قويىپ، شوبەرە سۇيۋگە كوشتىك. ولار تۇگىلى ءوزىمىز «اككۋلتۋراتسيادان» تولىقتاي ءوتىپ، مادەنيەتتىك، تىلدىك «اسسيميلياتسياعا» ۇشىرادىق. ايتپەسە، باسشى مەكەمەلەرىمىز انا تىلىمىزگە ەسىكتەرىن ايقارا جاۋىپ، باسشى «پاپالار مەن مامالار» تۇگىلى، باسشى «اتالارىمىز بەن اجەلەرىمىز» الىگە دەيىن قازاقشا شورقاقتىققا قىسىلۋدىڭ ورنىنا، وركەنيەتتىڭ باستى بەلگىسىندەي كورىپ، مارتەبە ساناپ، ماردىمسىپ جۇرەر مە ەدى؟! قىسقاسى، ەندى ءسال كەشىكسەك، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدان جۇرناق تا تابىلماي، جۇرداي بولىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەدى. ءبىز الگىندەي پروتسەستەر قالانى قويىپ، اۋىلدارىمىزدى اجەپتاۋىر مەڭدەپ العان تۇستا تاۋەلسىزدىك الدىق.
ال ءوز باسىما كەلەر بولساق، بالالارىم قازاقشا بىلەدى. دەگەنمەن تىرىدەي جات بولىپ بارا جاتقان ۇرپاق جايىندا قامىعاتىندار ساناتىندا، ارينە، مەن دە بارمىن.

ءتىلدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جۋرناليستەردە ەمەس، ۇكىمەتتە
- مەملەكەتتىك ءىسىمىزدىڭ ناسيحاتشىلىق قىزمەتىنىڭ ويداعىداي ورىستەي الماي وتىرعاندىعى دا ءوز سالقىنىن تيگىزبەي جاتقان جوق. كەيبىرەۋلەر قازاق ءتىلىنىڭ جانە سول تىلدەگى اقپارات قۇرالدارىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە تەلىگىلەرى كەلەدى. شىندىعىنا كەلگەندە، رەفورمانى ءتۇسىندىرۋ مەن ناسيحاتتاۋ، سول ارقىلى ولارعا كەڭىنەن الەۋمەتتىك قولداۋ تابۋ، ەڭ الدىمەن، رەفورماشىل كۇشتەردىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتى بولسا كەرەك. ال بىزدە ونداي وراسان اۋقىمدى جانە اۋىر مىندەت جالعىز ەلباسىنا جۇكتەلىپ قويعانداي. مۇنداي «سىپايىگەرشىلىكتىڭ» ار جاعىندا رەفورماشىل كوماندانىڭ ءوز ليدەرىنە ۇقساپ، ەكى تىلگە بىردەي جەتىك بولۋعا ءالى كۇنگە دەيىن تالپىنباعان سامارقاۋلىعى جاتسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، وعان مىسال وتە كوپ. ولاردى سوزبەن تىزبەي-اق، ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى ۇسىناتىن زاڭ جوبالارىن پارلامەنتكە وزدەرى كەلىپ بايانداۋدان قاشقالاقتايتىنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. كوبىنە-كوپ ورىنباسارلارىن جۇمسايدى. ونداي باياندامالارداعى مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ىزەت ءسوز باستارداعى امانداسۋمەن، ءسوز ورتاسىنداعى بىرەر قىستىرمامەن، ءسوز اياقتارداعى «كوپ-كوپ راقمەتپەن» شەكتەلەدى. باستان-اياق قازاقشا باياندامانى تۇسىمىزدە بولماسا، وڭىمىزدە تىڭداي الماي-اق قويدىق. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ رەسمي مىنبەلەردەگى ءحالى وسىنداي بولعاندا، ول تىلدە ساياسات جۇرگىزۋ مەن ءبىلىم بەرۋدەگى ويازدىقتاردىڭ نەگە سەلت ەتپەيتىندىگىنە سەبەپ ىزدەپ، باس قاتىرماسا دا بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بىلاي قويىپ، تىم بولماسا ورىس ءتىلى دەڭگەيىندە قولدانىلۋى ءۇشىن قازاقستان ۇكىمەتى ءبىرشاما قادامدار جاساۋى قاجەت. مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاي الماۋ - مەملەكەتتىك شەكارانى قورعاي الماۋمەن تەڭ. ۇكىمەت مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىڭ تۋىنداي قاستەرلەپ، مەملەكەتتىك شەكاراداي قىراعى قورعاي ءبىلۋى شارت. مەملەكەتتىك شەكاراسىنا نەمقۇرايلى قارايتىن ەل مەملەكەتتىلىكتى قالاي تارك ەتىپ الاتىن بولسا، مەملەكەتتىك تىلىنە ءجۇردىم-باردىم قارايتىن قاۋىم دا ءدال سونداي كەلەڭسىزدىكتىڭ كەبىن كيەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋدى ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك بيلىك ورىندارى كورسەتۋگە ءتيىستى. مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى مەملەكەتكە ادالدىعىن، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن ىزەت-ىنتاسىمەن دالەلدەيتىن بولسىن! شەكارانىڭ ەڭ سەنىمدى ساقشىسى - وتانشىلدىق. مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت - وتانشىلدىقتىڭ ەڭ باستى قاسيەتى.

ءسىز مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن نە ىستەدىڭىز؟
- ءوزىمدى ءتىلدىڭ جولىندا شىرىلداپ جۇرگەن كوپ مۇڭلىقتىڭ ءبىرىمىن دەپ ەسەپتەيمىن. ساياساتشى رەتىندە - ءتىل تۋرالى تارتىس-تالاستىڭ ەشقايسىسىنان دا تايىنعان ەمەسپىن. قاي مىنبەڭىزدەن دە قازاقشا سويلەپ كەلەمىن. ادام رەتىندە - بالالارىمدى انا تىلىندە سويلەتتىم، ولاردىڭ دا ءوز بالالارىن انا تىلىندە سويلەتۋىن تالاپ ەتتىم. ازامات رەتىندە - تۇڭعىش ءتىل تۋرالى زاڭىمىز قابىلدانعاندا، جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات ەمەس، كولدەنەڭ كوك اتتى باسىممەن بارىپ، ءسوز سويلەدىم. زاڭ داۋىسقا قويىلاردىڭ ءدال الدىندا، سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ارالاسۋىمەن ارەڭ ءسوز الدىم. زالعا قاراپ: «كەشە باستارىڭىزعا نە قيلى زوبالاڭ ءتۇسىپ، ەل اۋىپ، جەر اۋىپ كەلگەندەرىڭىزدە سىزدەردەن ەشتەڭەسىن اياماعان قازاق حالقىنا ەندى ءتىل ەكەش ءتىلىن دە قيماي، جىلاتىپ-سىقتاتىپ، جالىنتىپ-جالبارىنتقىلارىڭىز كەلىپ وتىر ما؟» دەدىم...
اقيقاتىنا كەلسەك، كەزىندە ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە ءسال-اق قالعانىمىز دا، ەندى ايقىندالىپ وتىر. ۇلت ول - ءسىز بەن ءبىز. ارقايسىسىمىز ءوز قولىمىزدان كەلەتىندى تۇگەل ىستەسەك، ءتىلدىڭ دە كوسەگەسى كوگەرەدى. ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ءوز مارتەبەسىنە ءوزى بەكەم بولۋىنا زاڭ قولبايلاۋ بولىپ تۇرعان جوق... قانشا ۇلكەن تۇلعا دەسەڭىزدەر دە، جەتەسىزدەردى جەلكەلەپ، ساناسىزداردى ساباپ ءتىل ۇيرەتەتىن بيلىك مەندە دە، ەشكىمدە دە جوق.

ابايدى ساباپ جىلاتقانداردى، شوقاندى سايلاماي قۇلاتقانداردى «پەرىشتەلەر قوعامى ەدى» دەپ قالاي ايتا الامىز؟..
- ماتەريالدىق قۇندىلىق جولىندا رۋحاني قۇندىلىقتى ىعىستىرا سالاتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلە جاتىر دەگەن قورقىنىش جوق پا؟
- ونداي قورقىنىشتى تونىكوك پەن قورقىتتان باستاپ، ءبارى ايتىپ كەلەدى. تۇتاس ءبىر «زار زامان» ادەبيەتىن سول ۋايىم تۋعىزدى. بىراق موڭكە مەن بۇقار، شورتانباي مەن دۋلات، ابۋباكىر مەن مۇرات ايتتى ەكەن دەپ، «قىناما بەشپەت» كيىلمەي، «ساپتاما ەتىك» تىگىلمەي، «جەز ساماۋىر ىزىڭداماي»، «قىز جىگىتكە قىرىنداماي» قالعان جوق. وڭشەڭ پەرىشتەلەردەن تۇراتىن قوعام كەشە دە، بۇرناعى كۇنى دە بولعان جوق. ابايدى ساباپ جىلاتقانداردى، شوقاندى سايلاماي قۇلاتقانداردى، قوراداعى مالىن تارتىپ الىپ، قارشاداي قاتىن-بالانى باقاداي شۋلاتقانداردى پەرىشتەلەر قوعامى ەدى دەپ قالاي ايتا الامىز؟! بيلىك دەسە اكەسىن، بايلىق دەسە باباسىن ساتاتىندار بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار، ولارمەن بۇرىنعىلار دا كۇرەسكەن، ءبىز دە كۇرەسەمىز. رۋحاني قۇندىلىقتار جولىندا كۇرەسە ءجۇرىپ، ماقۇلىق ەمەس - ادام، توبىر ەمەس - حالىق بولۋعا تىرىسامىز.

ءباسىڭ ءبالدى بولسىن دەسەڭ...
- بولاشاق ۇرپاقتان نە كۇتەسىز؟ كەيىن ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزدى ءدال ءوز كوكەيىڭىزدەگىدەي وقي الاتىن زەردەلى ۇرپاق بولا ما؟
- كەلەشەك ۇرپاقتاردىڭ بىزدەن اقىلسىز بولمايتىنىنا سەنىمىم كامىل.
- جاستارعا قانداي وسيەت ايتاسىز؟
- قازىرگى ادام - نارىقتىق مۇلىك، نارىقتىق زات. ءبىلىمدى، بىلىكتى، كاسىبي ساۋاتتى، باسەكەگە قابىلەتتى بولساڭ عانا نارىقتا وتىمدىلىك قاسيەتكە يە بولاسىڭ. سوندىقتان سىزدەر ءومىر باقي وقۋدى قاجەتسىنەتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندارىڭىزدى ۇمىتپاڭىزدار. ءباسىڭ ءبالدى بولسىن دەسەڭ - جەتىلە، شىندالا، قايرالا ءتۇس!..

ءسوز سوڭى:
ءبىز «ءبىر وزىندە قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار حان تابىلسا، ونى قاتەلەستىرمەي ءتۇزۋ جولعا سالىپ وتىراتىن اۋزى دۋالى بي تابىلسا، ءبارى دە ويداعىداي بولادى» دەپ سانايمىز. بۇعان تەك بۇقارا عانا ەمەس، نەبىر ءدۇلدۇل ويشىلدار دا سەنگەن. سولاي پايىمداعان سوكرات، پلاتون، اريستوتەلدەر ءوز ويلارىن جۇزەگە اسىرماق تۇگىلى، ءبىر جاعىنان بيلىك الەمىنەن، ەكىنشى جاعىنان سابىرسىز توبىردان قىسپاق كورىپ، باستارىمەن قايعى بولىپ كەتكەن. ءوزىمىزدىڭ تونىكوك، قورقىت، سىپىرا جىراۋ، اسان قايعىلار دا سولارعا ۇقساس حال كەشكەن.
ءاز-جانىبەكتىڭ اقىلمانى دا: «اياز بي ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەۋگە ءماجبۇر بولعان...

ازىرلەگەن شىڭعىس مۇقان
«ايقىن» گازەتى، 05.12.09.