ارمەنيا
قايدا بارساڭ – جەر داۋى
قايدا بارساڭ – جەر داۋى
بيىك تاۋلاردىڭ اراسىنداعى يرەلەڭدەگەن جولمەن كەشەگى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى – ارمەنيانىڭ استاناسى ەرەۆان قالاسىن بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. قاسىمداعى جولاۋشى شەتەلدىك ەكەنىمدى ءبىلىپ، اڭگىمەگە تارتتى. «قاراشى، قانداي ادەمى تابيعات. مۇندا ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ەجەلدەن تۇرىپ كەلەدى. ءاربىر تاستا ارميان قارىپتەرىمەن ويىپ جازىلعان جازۋ بار. جاقىندا ءازىربايجان باسشىسى ء(ازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆتى ايتىپ وتىر – رەد.) «ەرەۆان – كەزىندە قاتەلىكپەن بوتەن قولعا ءوتىپ كەتكەن ءبىزدىڭ جەر» دەدى. وسىدان كەيىن قالاي كۇيىنبەيسىڭ؟» – دەدى قىزۋقاندى جول سەرىگىم ارمەن ەسىمدى جىگىت اعاسى. قاپ تاۋىنداعى اياستان (ارمياندار ءوز ەلدەرىن سولاي اتايدى) ەلىمەن تانىستىعىم وسى بىتپەيتىن جەر داۋىمەن باستالدى. ەلدە بولعان بىرنەشە كۇن ىشىندە وسى اڭگىمە الدىمىزدان قايتا-قايتا شىعا بەردى. شىندىعىندا، جەر داۋى مۇندا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ارالاسىپ كەتكەن.
ەكى قاراپايىم مىسال: فۋتبولدان الەم بىرىنشىلىگىنىڭ ىرىكتەۋ ويىندارى اياسىنداعى تۇركيا – ارمەنيا كەزدەسۋى قارساڭىندا تۇركيا جاعى ارميانداردان فۋتبول فەدەراتسياسىنىڭ بەلگىسىن وزگەرتۋدى سۇرادى. سەبەبى، وندا قازىر تۇركيانىڭ اۋماعىندا جاتقان ارمياندار وزدەرىنىكى دەپ سانايتىن ارارات تاۋى بەينەلەنگەن.
ەكىنشى مىسال: جاقىندا گولليۆۋدتا «الەم جۇلدىزدارى» دەگەن ارتىستەر بايقاۋى ءوتىپ، سول بايقاۋعا ءازىربايجاننىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ كەتكەن تاۋلى قاراباق وكىلدەرى دە قاتىسقان. ەڭ سوراقىسى – گولليۆۋدتا ەشكىم مويىنداماعان تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىنىڭ جالاۋى ءىلىنىپتى. ءازىربايجان جاعى تاۋلى قاراباقتى ارمەنيا كۇشپەن باسىپ الدى دەپ سانايتىندىقتان، بۇل وقيعاعا قاتتى اشۋلانىپ، ديپلوماتيالىق شارالار قولداندى.
ەكى ارمياننىڭ ءبىرى قاي ەلدىڭ قولاستىندا قانداي جەرى قالىپ قويعانىن ءتىزىپ ايتىپ بەرە الادى. بۇل – تەك ەل ىشىندەگى اڭگىمە عانا ەمەس، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە ارا-تۇرا قوزعالىپ تۇراتىن ماسەلە. اسىرەسە، بيلىك باسىنا ۇلتشىلدىعىمەن الەمگە ايگىلى «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسى كەلگەلى بۇل اڭگىمەنىڭ بوياۋى قويۋلانىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. «داشناكتسۋتيۋن» – ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا، تۇرىكتەردىڭ قولاستىندا قالعان ارميانداردى ازات ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان پارتيا. كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان جىلدارى بۇل پارتيا ەكى جىلداي ەلدەگى بيلىكتى قولىندا ۇستاعان. الەمنىڭ 30-عا جۋىق ەلىندە «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسىنىڭ وكىلدىكتەردى جۇمىس ىستەيدى، ولاردىڭ ورتاق باعدارلاماسى بار. ال ەل ىشىندە بۇل – ءۇشىنشى ءىرى پارتيا. پارلامەنتتە 16 دەپۋتاتى بار.
«لەنين مەن اتاتۇرىكتىڭ استىرتىن كەلىسىمىنىڭ كەسىرىنەن ارميانداردىڭ تاۋەلسىزدىگى اياققا تاپتالدى. باتىس ارمەنيا تۇركيانىڭ يەلىگىنە ءوتتى. ال كسرو ارمەنيانىڭ قالعان جەرىن بولىسكە سالدى. ناحيچەۆان مەن قاراباق – ازىربايجانعا، دجاۆاحك – گرۋزياعا سىيعا تارتىلدى. ءبىزدىڭ پارتيانىڭ ماقساتى – ارميان حالقىنىڭ تاريحي قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋ»، – دەپ استارلاي سويلەدى بىزبەن اڭگىمەسىندە «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسىنىڭ پارلامەنتتەگى فراكتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ۆاحان وۆاننيسيان. «تاريحي قۇقىقتى قالپىنا كەلتىرۋ – جەردى قايتارۋ دەگەن ءسوز بە؟» دەگەن سۇراعىمىزعا دەپۋتات جالتارا جاۋاپ بەردى. «ءبىرىنشى ماقسات – حح عاسىردىڭ باسىندا تۇرىكتەردىڭ ارميانداردى اياۋسىز قىرعانىن مويىنداتقىزۋ جانە سونىڭ ورنىن تولتىرتىپ، ايىپپۇل تولەتكىزۋ»، – دەدى وۆاننيسيان مىرزا. ودان سوڭ: «بىراق ءبىز ءوز تاريحي وتانىمىزدان باس تارتپايمىز»، – دەگەندى دە ادەيى قوستى.
فۋتبول ديپلوماتياسى
ەرەۆانعا كىرە سالا كوشەدە ارمەنيانىڭ ءۇش جولاقتى تۋىن جەلبىرەتىن جۇرگەن جاستاردى كوزىمىز شالعان. «اياستان! اياستان!» دەپ اتتانعاندارىنا قاراپ، شەرۋلەتىن ءجۇر مە دەسەك، بۇل – فۋتبول جانكۇيەرلەرى ەكەن. 6 قىركۇيەكتە ەرەۆاندا فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىنىڭ ىرىكتەۋ كەزەڭىندە تۇركيا مەن ارمەنيا قۇرامالارى كەزدەسەتىن بولعان. بۇل ويىن قارساڭىندا ساياسات پەن فۋتبولدىڭ ميداي ارالاسىپ كەتكەنى سونداي، اقىر سوڭىندا كوپشىلىك ءۇشىن ويىننىڭ ناتيجەسى ماڭىزدى بولماي قالدى. ەندى شە، ءحى عاسىردان بەرى العاش رەت ارمەنياعا تۇرىكتەردىڭ باسشىسى جاۋلاۋشى رەتىندە ەمەس، قوناق رەتىندە كەلىپ جاتسا! تۇرىك پرەزيدەنتى ابدوللا گۇلدىڭ فۋتبولدى تاماشالاۋعا ىرگەدە جاتقان ەرەۆانعا ات باسىن بۇرۋىن تاريحي وقيعاعا بالاعاندار كوپ بولدى. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باسىنان بەرى ارمەنيانىڭ ەكى قاناتىندا جاتقان قوس تۇركى ەلى – ءازىربايجان مەن تۇركيا بۇل ەلمەن شەكارانى تاس قامال قىلىپ جاۋىپ تاستاعان. بۇعان سەبەپ – «ارمەنيا ءازىربايجان قۇرامىنداعى تاۋلى قاراباققا شابۋىل جاساپ، ونى باسىپ الدى». ارميانداردىڭ دا تۇرىكتەردە كەتكەن «كەگى» بار. ولار 1915 جىلى تۇركيادا ارميانداردى جاپپاي قۋدالاۋ، قىرىپ-جويۋ وقيعاسى بولعانىن مويىنداۋدى تابانداپ تالاپ ەتىپ كەلەدى.
تۇركيا پرەزيدەنتىنىڭ ساپارىنا وراي بۇل وقيعاعا ءۇن قوسپاعان ادام قالمادى دەسەك بولادى. «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسى ا.گۇلدى اۋەجايدان «قارسى الىپ»، ارميان گەنوتسيدىن مويىنداۋ قاجەتتىگىن «ەسكەرتتى». وپپوزيتسيا بولسا، ارميانداردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن اياققا تاپتادى دەپ پرەزيدەنت ساركيسياننىڭ ءوزىن ايىپتادى. «ارميان ۇلتتىق قوزعالىسى» وپپوزيتسيالىق پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ارارات زۋرابياننىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنت ساركيسيان گەنوتسيدتىڭ بولعان-بولماعانىن انىقتايتىن بىرلەسكەن كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى تۇركيا جاعىنىڭ ۇسىنىسىنا كەلىسىم بەرىپ، ۇلت تاريحىنداعى ەڭ قايعىلى وقيعانىڭ راستىعىنا كۇمان كەلتىرگەن. «ارميانداردىڭ ىشىندە وسى قىرعىننان جاپا شەكپەگەن تۋىسى جوق ادامدى تاپپايسىڭ. دەمەك، بۇل – تۇتاس ۇلتتىڭ قاسىرەتى»، – دەيدى زۋرابيان.
ارمەنيا قۇراماسىنىڭ كيىمىن كيىپ العان اشوت ەسىمدى جانكۇيەر ءبىر توپ جولداستارىمەن ەرەۆانداعى «رازدان» ستاديونىنا جاياۋ تارتىپ بارا جاتىر ەكەن. ول فۋتبولدان ساياسات ىزدەمەۋ كەرەك دەسە دە، ۇلتتىق نامىس ويانعاندا ءبارىبىر تاريحتاعى وقيعالاردى سانادان شىعارىپ تاستاي المايسىڭ دەيدى. «ارمياندار تۇرىكتەردەن كوپ تەپەرىش كورگەنىن جاقسى بىلەمىز. بۇل ويىن – سول كەكتى قايتارۋدىڭ وركەنيەتتى ءتۇرى سياقتى كورىنەدى ماعان»، – دەيدى اشوت. ونىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى ويىندى كورۋگە بۇرىن فۋتبولعا ونشا قىزىقپاي جۇرگەن جاستار، اسىرەسە قىز بالالار كوپ بارادى. «ءدال بۇگىن ستاديونعا بارىپ «اياستان» دەپ ايقايلاپ قايتۋدى ازاماتتىق بورىش سانايتىندار كوپ»، – دەيدى اشوت.
فۋتبول مەن ساياساتتىڭ بىتە قايناسىپ كەتكەنى سونداي، «داشناكتار» ويىن بارىسىندا ستاديوندا دا گەنوتسيدتى مويىنداۋعا شاقىرعان ۇندەۋلەر ايتامىز دەپ ەسكەرتتى. ارميان فۋتبول فەدەراتسياسىنىڭ باسشىسى رۋبەن ايراپەتيان: «ساياسي سيپاتتاعى ۇندەۋلەردىڭ ايتىلۋىنا جول بەرمەيمىز. بۇل – فيفا-نىڭ تالابى»، – دەدى. ەلدىڭ ءتارتىپ ساقشىلارى سول كۇنى ستاديون اينالاسىندا عانا ەمەس، بۇكىل قالادا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتتى. نەگىزگى كوشەلەردەگى قوزعالىس توقتاتىلدى. پوليتسەيلەر بەيساۋات جۇرگەندەردىڭ بارلىعىن توقتاتىپ، تەكسەرىپ وتىردى. سونىڭ ارقاسىندا ما، الدە «داشناكتار» اقىلعا كەلدى مە، ايتەۋىر فۋتبول ىڭ-شىڭسىز ءوتتى. ارمەنيا قۇراماسى تۇركيادان 2-0 ەسەبىمەن تىزە بۇكتى. بۇعان ارميان جانكۇيەرلەرى كۇيىنگەنىمەن، رەسمي باسشىلىق فۋتبولدىڭ ارقاسىندا كورشىمەن قاتىناستى جاقسارتىپ الامىز با دەگەن ۇمىتپەن وتىر. ويتكەنى، تۇرىك باسشىسى ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج ساركيسياندى ءوز ەلىندە بولاتىن قارىمدا كەزدەسۋدى تاماشالاۋعا شاقىردى. ارميان گازەتتەرى «فۋتبول ديپلوماتياسى» دەگەن جاڭا تەرمين ويلاپ تاۋىپ، بۇل تۋرالى جارىسا جازىپ جاتىر.
قاراباق «بومباسى»
ەرەۆانداعى كىتاپ دۇكەنىنە باس سۇقتىق. ارمەنيانىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنا كوزىمىز ءتۇستى. كارتادا ەشبىر ەل مويىنداماعان «تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسىنىڭ» جەرى ارمەنيانىڭ ءوز جەرىنە جاپسارلاستىرا سالىنىپتى. ەكەۋىنىڭ اراسىن مەملەكەتتىك شەكارا ءبولىپ جاتىر، دەسەك تە كارتانىڭ ماڭدايشاسىندا «ارمەنيانىڭ قارتاسى» دەپ تۇرعان سوڭ وعان مويىندالماعان بوتەن ەلدى قوسىپ قويۋدىڭ قاجەتى نە دەگەن سۇراق تۋدى. باقساق، ارمەنيادا ارتساحقا (تاۋلى قاراباقتى ولار وسىلاي اتايدى) دەگەن قۇرمەت ەرەكشە ەكەن. سەبەبى، بىرىنشىدەن ارمياندار بۇل جەردى كەڭەس وداعى كەزىندە ازىربايجانعا بەرىلگەن ارميان جەرى سانايدى، ەكىنشىدەن، 1990-جىلدارى تاۋلى قاراباق باسشىلىعى تاۋەلسىزدىك الۋعا ۇمتىلعان ءازىربايجان اسكەرى بەيبىت حالىقتى قىرىپ، قانتوگىس جاسادى دەيدى. ال ءازىربايجاننىڭ رەسمي كوزقاراسى بويىنشا، ارمەنيا بۇل جەردى رەسەيدىڭ كومەگىمەن جاۋلاپ العان. رەسمي تۇردە بوتەن ەل سانالعانىمەن قاراباق ىشەك-قارنىنا دەيىن ارمەنيامەن ارالاسىپ كەتكەن. ارمەنيانى باسقارعان سوڭعى ەكى پرەزيدەنتتىڭ دە تاۋلى قاراباقتان شىققانىن، سول ايماققا باسشىلىق ەتكەنىن ەسكەرسەڭىز بولدى.
جاقىندا مويىندالماعان تاۋلى قاراباق رەسپۋبليكاسى «تاۋەلسىزدىگىنىڭ 17 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت باكو سااكايان: «تاۋلى قاراباق تاۋەلسىز ەل رەتىندە حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالاتىن كۇن جاقىن قالدى»، – دەپ مالىمدەدى. ونىڭ بۇلاي ايتاتىن سەبەبى، رەسەي ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيانىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن مويىنداعان سوڭ بۇلاردا دا ءۇمىت ساۋلەسى ويانعان.
«ەڭ باستىسى، ەندى ءازىربايجان جاعى قاراباقتى كۇشتەپ قايتارۋعا ۇمتىلمايتىن بولادى. كۇش قولدانۋدىڭ قانداي بولاتىنىن گرۋزيانىڭ مىسالى كورسەتتى»، – دەيدى پارلامەنت دەپۋتاتى ۆ.وۆاننيسيان. «ءبىز مۇناي ساتۋدان بايىپ، ارميامىزدى ساقاداي-ساي قارۋلاندىرىپ، قاراباقتى باسىپ الامىز» دەگەن سوزگە ەندى ەشكىم سەنبەيدى»، – دەيدى ساياساتتانۋشى ا.يسكانداريان.
ارميان جاعى داۋدى تەك بەيبىت جولمەن شەشۋدى ۇسىنعانىمەن، قاراباقتى قانداي فورمادا بولماسىن، ءازىربايجاننىڭ قولاستىنا قايتارۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. «ءازىربايجاننىڭ باستى تالابىن قاراستىرعىلارىڭىز كەلمەسە، وندا كەلىسسوز نە تۋرالى بولۋى مۇمكىن؟» دەگەن سۇراعىمىزعا بۇل ماسەلەدە قاتاڭ پوزيتسيا ۇستاناتىن «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسىنىڭ وكىلى: «ازىربايجانعا تاۋلى قاراباقتىڭ بولىنگەنىن مويىنداپ، داۋلى ماسەلەگە نۇكتە قويۋدان باسقا امال قالعان جوق»، – دەپ كەسىمدى جاۋاپ بەردى.
كاۆكاز ەلدەرى ءبىر-بىرىمەن ۇستاسىپ تۇرعانى سونداي، جالپى ايماق جارىلعالى تۇرعان بومبا سياقتى كورىنەدى. گرۋزيا – رەسەيگە، ارمەنيا – گرۋزياعا، ازىربايجانعا، تۇركياعا، يرانعا، ءازىربايجان بولسا – ارمەنياعا، يرانعا، گرۋزياعا تاريحي جەرلەرى «قاتەلىكپەن» بەرىلگەن دەپ سانايدى. ءار قالانىڭ، ايماقتىڭ بىرنەشە اتاۋى بار. ايتالىق، شىعىس شايىرلارىنىڭ ءبىرى، ايگىلى نيزامي گانجاۋي شىققان ءازىربايجاننىڭ گانجا قالاسىن ارمياندار ەليزاۆەتپول دەپ اتاسا، تاۋلى قاراباقتىڭ استاناسى ستەپاناكەرتتى ءازىربايجاندار حانكەندي دەيدى. بۇعان قوسا، ءار ايماقتىڭ اتاۋىن داۋگەر جاق ءوز تىلىنە «يكەمدەپ» ايتىپ، ءوز جەرى ەكەنىن دالەلدەپ باعادى.
«DVD توڭكەرىسى»
كۇن كەشكىرىپ قالعانىنا قاراماستان، ەرەۆاننىڭ ورتالىعىنداعى شاعىن ەكى قاباتتى عيماراتتىڭ ءىشى تولا ادام. توپ-توبىمەن بۇرىش-بۇرىشقا جينالعان ەركەكتەر الدەنەنى قىزۋ تالقىلاپ جاتىر. بۇل – «ارمەنيا ۇلتتىق قوزعالىسى» دەپ اتالاتىن وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ كەڭسەسى. بايقاساق، ولار جاقىندا وزدەرى وتكىزگەلى جاتقان نارازىلىق شەرۋىنە دايىندىقتارىن پىسىقتاپ جاتىر ەكەن. عيماراتتىڭ ءار بولمەسىندە وپپوزيتسيا سەركەسى، ەلدىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى لەۆون تەر-پەتروسياننىڭ سۋرەتتەرى ءىلىنىپ تۇر.
پارتيا سەركەسى ارارات زۋرابيان بەس اي بويى قاماۋدا بولىپ، جاقىندا عانا دەنساۋلىعىنا بايلانىستى بوساپ شىعىپتى. بىراق، ارمەنيا رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 225 جانە 300-باپتارى بويىنشا «زاڭسىز ميتينگ ۇيىمداستىردى»، «بيلىكتى كۇشپەن قۇلاتۋعا تىرىستى» دەپ ايىپتالعان زۋرابياننىڭ ۇستىنەن تەرگەۋ ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. ونىمەن بىرگە اباقتىعا وپپوزيتسيا اتىنان پرەزيدەنتتىككە تۇسكەن لەۆون تەر-پەتروسياننىڭ سايلاۋ شتابىن باسقارعان الەكساندر ارزۋمانيان دا ءتۇسىپتى. «دەنساۋلىعى سىر بەرمەگەندىكتەن» ول ءالى قاماۋدا وتىر ەكەن.
«ساياسي سەبەپتەرمەن تۇتقىندالعان 75 ادام تۇرمەدە وتىر. ولاردىڭ اراسىندا سايلاۋ كۇنى بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرىلگەنىن دالەلدەگىسى كەلگەن باقىلاۋشىلار دا بار»، – دەيدى وپپوزيتسيا سەركەسى.
بيىل 19 اقپاندا ارمەنيادا پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ، وندا ازداعان باسىمدىلىقپەن بۇرىنعى پرەزيدەنت روبەرت كوچارياننىڭ ءوز ادامى – سەرج ساركيسيان جەڭىسكە جەتكەن. وپپوزيتسيا جاقتاستارى سايلاۋ قورىتىندىلارىمەن كەلىسپەي، ەرەۆان كوشەلەرىندە بىرنەشە كۇن بويى شەرۋلەتكەن. بۇل شەرۋدىڭ ارتى قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، رەسمي ەسەپ بويىنشا 10 ادام قازا تاپقان. بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا، 1 ناۋرىزداعى قاقتىعىس كەزىندە 60-قا جۋىق ادامنىڭ قانى توگىلگەن. ەل باسشىلىعى ارمەنيادا 20 كۇنگە توتەنشە جاعداي جاريالاپ، اقپارات قۇرالدارىندا ساياسي حابارلار تاراتۋعا تىيىم سالعان. وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، بيلىككە قارسى ساياسي كۇشتەردىڭ وكىلدەرىن قۋدالاۋ شاراسى سول وقيعانىڭ ءىزىن الا باستالىپ، ءالى جالعاسىپ كەلەدى.
ارميان وپپوزيتسياسى ءبىز كەلەردىڭ قارساڭىندا ەرەۆاندا ءىرى قارسىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاعان. ولاردىڭ سەركەسى ل.تەر-پەتروسيان «بيىل كۇزدە بيلىكپەن اقتىق ايقاس بولادى» دەپ قاتتى ايتقان. ا.زۋرابيان مىرزا ءبىر-ەكى ميتينگ وتكىزىپ، بيلىكتى اۋىستىرا قوياتىندارىنا سەنبەيدى، بۇل شارا – حالىقتى جۇمىلدىرىپ، «زاڭسىز سايلانعان پرەزيدەنتتى ەل بولىپ ورنىنان كەتىرۋدىڭ باسى بولماق» دەيدى ول.
ساياساتتانۋشى الەكساندر يسكانداريان دا دەموكراتيالىق كۇشتەر ارمەنيادا توڭكەرىس ۇيىمداستىرادى دەگەنگە سەنە قويمايدى. «ەگەر ولار ءدال وسى كۇزدە بيلىككە نارازى حالىق كوشىن باستاپ، ەلدى كوتەرە الماسا، بىزدە قايتادان ءالسىز بيلىك، كوتەرەم وپپوزيتسيا «ۇستاسقان» قويمالجىڭ كەزەڭ باستالادى. ءسويتىپ، كەلەسى سايلاۋعا دەيىن ارمەنيادا تۇراقتى تۇراقسىزدىق ورنايدى»، – دەپ بولجايدى ا.يسكانداريان.
3 ميلليون حالىق تۇراتىن ارمەنيادا 16 وپپوزيتسيالىق پارتيا بار. مۇنداي وپپوزيتسيا «كوتەرەم» بولسا، وندا باسقا ەلدەر جايلى ءسوز قوزعاپ كەرەگى جوق شىعار.
«بيلىكتىڭ قىسىمىنا قاراماستان، ءبىز ءبىر اليانسقا – ارميان ۇلتتىق كونگرەسىنە بىرىكتىك. ءبىزدىڭ قاتارىمىز كۇن وتكەن سايىن تولىعىپ جاتىر. وسى ايدان باستاپ بيلىككە قارسى كۇرەستىڭ جاڭا، بەلسەندى كەزەڭىن باستايمىز»، – دەيدى ا.زۋرابيان. ونىڭ ايتۋىنشا، قازىر دەموكراتياشىل كۇشتەر اكىمشىلىكتىڭ ارنايى رۇقسات قاعازىن كۇتپەستەن، نارازىلىق شارالارىن باستاۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
ارمەنيادا تمد ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندەگى سياقتى بيلىككە قارسى كوزقاراستاعى پارتيا وكىلدەرىنىڭ تەلەديداردان سويلەۋگە مۇمكىندىگى جوق. «قوعامدىق ارناعا حالىقارالىق ۇيىمدار قانداي دا ءبىر مونيتورينگ جۇرگىزىپ جاتقاندا عانا باس سۇعامىز. ءوز يدەيالارىمىزدى نەگىزىنەن 5-6 گازەت ارقىلى حالىققا تاراتامىز. بىراق، كوپشىلىكتىڭ گازەت ساتىپ الۋعا مۇمكىندىگى جوق»، – دەيدى ا.زۋرابيان.
جانە ءبىر ەرەكشەلىك، مۇندا وپپوزيتسيا ءوز ۇندەۋلەرىن ديسكىگە جازىپ تاراتۋ ءادىسىن ءجيى قولدانادى ەكەن. وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا وپپوزيتسيانىڭ حالىققا يدەيالارىن جەتكىزۋدىڭ باستى جولى وسى بولىپتى. بۇعان ءتىپتى «DVD توڭكەرىسى» دەپ ايدار تاعىپ قويىپتى. «شىندىعىندا، بۇل سونشالىق كوپ اقشانى قاجەت ەتپەيدى. ءار وپپوزيتسيا مۇشەسى ءبىر-ەكىدەن كوشىرىپ تاراتسا، ونىڭ ءوزى ءبىراز ادامدى قاراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، – دەيدى وپپوزيتسيا سەركەسى.
ەكونوميكالىق ءوسىم – 10,6 پايىز، دەسە دە جۇمىسسىزدىق ءجۇنجىتىپ تۇر
«گولوس ارمەني» گازەتىنىڭ كەزەكتى سانىندا مىناداي ءبىر دەرەك ءجۇر. ارمەنيا 2008 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى جونىنەن تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەكىنشى ورىن الىپتى. بۇل دەرەكتى تمد ستاتيستيكالىق كوميتەتى بەرگەن. دوستاستىق ەلدەرى ىشىندە ءجىو ءوسىمى جونىنەن العاشقى ۇشتىكتە ءازىربايجان (16,7%), ارمەنيا (10,6%), جانە بەلارۋس (10,3%) تۇر. ال كوشتىڭ ەڭ سوڭىندا 4,3% كورسەتكىشپەن قازاقستان كەلەدى ەكەن. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى بلوكادادا وتىرعان، تەك گرۋزيا مەن يرانعا شىعاتىن جولى بار، قازبا بايلىقتاردان ادا الاقانداي ارمەنيا مۇنداي جوعارى ءوسىم كورسەتكەندە، مۇنايى كول-كوسىر، قارجىلىق جۇيەسى دامىعان قازاقستان نەگە تومەندەپ قالعان؟ بۇل سۇراققا جەرگىلىكتى ەكونوميست، ارمەنيا پارلامەنتىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى تاتۋل ماناسەريان: «بالەنىڭ بارلىعى قازاقستاننىڭ الەمدىك قارجى ۇيىمدارىمەن تىعىز بايلانىسقا تۇسكەنىنەن بولدى. قازاقستاننىڭ دامۋىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان باتىس الپاۋىتتارى قيىندىققا ۇشىراپ ەدى، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى دا سىر بەردى. ال ارمەنيا تۇركيا مەن ءازىربايجاننىڭ قۇرساۋىندا وتىرعاندىقتان، حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىمەن ەركىن بايلانىسقا شىعا المادى، قىسقاسىن ايتقاندا، بۇل بلوكادا ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن قالقان ءرولىن اتقاردى»، – دەپ جاۋاپ بەردى.
ماناسەرياننىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ەكونوميكاسىنداعى بۇل كورسەتكىشتەر – ۋاقىتشا نارسە، سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ەكونوميكاسى ارمەنيانىكىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي ۇلكەن ءارى جان-جاقتى دامىعان. «ەگەر ارمەنيا قارجىلىق قيىندىققا ۇشىراسا، ەلدىڭ ول داعدارىستان شىعاتىن مۇمكىندىكتەرى وتە از. سوندىقتان، ءبىز قايراڭعا ءبىر باتساق، ودان ۇزاق ۋاقىت شىعا المايمىز. ال قازاقستان كەرىسىنشە»، – دەيدى ساراپشى.
ءبىز سياقتى تەڭىزگە شىعار جولى جوق ارمەنيا گرۋزياداعى بەس كۇندىك سوعىس كەزىندە قاتتى جاپا شەكتى. رەسەيدەن گرۋزيا جەرى ارقىلى كەلەتىن جول جابىلىپ، ەلدە جانار-جاعارماي بولماي قالدى. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى بىلىنە باستادى. «ءبىر عانا كورشى ەلدەگى پروبلەمالار ءبىزدى تيتىقتاتىپ جىبەرۋگە شاق قالدى. ارمەنيانىڭ كورشى ەلدەرمەن ينتەگراتسياعا بارماي وتىرعانىنىڭ باستى كەساپاتى وسىدان بايقالدى. بىراق ۇكىمەت تىعىرىقتان شىعار جول تاۋىپ، ماسەلەنى دەر كەزىندە شەشە ءبىلدى»، – دەيدى ەكونوميست.
ارمەنيانىڭ ۇلتتىق اقشاسى – درامنىڭ قۇنى تەڭگەگە قاراعاندا ەكى ەسەدەي تومەن. نومينالى ەڭ تومەن قاعاز اقشا – 1000 درام، ودان تومەندەردىڭ ءبارى قاراباقىر. دۇكەنگە كىرىپ، ءسۇت، ماي، نان الساڭىز، سىزگە كوپ سياقتى كورىنىپ تۇرعان 1000 درام ءبىتىپ قالادى. ءاۋ باستا قىمبات كورىنىپ تۇرعان تاۋاردىڭ باعاسىن ەكىگە ءبولىپ جىبەرسەڭ، بىزدەگىدەي باعا شىعادى.
«سوڭعى كەزدەرى ارمەنيادا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولماي بارادى، سەبەبى ازىق-تۇلىك باعاسى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ءوسىپ كەلەدى، ال جالاقى مەن زەينەتاقى سول قالپىندا قالىپ قويدى»، – دەيدى جۋرناليست سەرگەي ارۋستاميان. ونىڭ ايتۋىنشا، وسىدان ءۇش اي بۇرىن الەمدەگى ازىق-تۇلىك باعاسى قايتادان 20-40 پايىزعا تومەندەدى، ال ارمەنيادا باعا قانداي قىمبات بولدى، سول قالپىندا قالىپ قويعان. «بيلىكتەگىلەر نان شىعارۋشىلاردى قانشا قىسىپ كورسە دە، ونىسىنان تۇك شىقپادى، سەبەبى بىزدەگىلەر باعانى ءتۇسىرۋ دەگەندى بىلمەيدى، تەك كوتەرۋدى بىلەدى»، – دەيدى ول. ەرەۆاندا ءبىر بولكە نان 120 درام (شامامەن 50 تەڭگە), ءسۇت 300 درام (شامامەن 140 تەڭگە), ءبىر ليتر وسىمدىك مايى 350 درام (شامامەن 160 تەڭگە) تۇرادى.
بيىك تاۋدىڭ قاپتالىنداعى يرەلەك جولمەن كەتىپ بارا جاتىپ تەرەڭ قۇزدان تومەن قاراي كوز جۇگىرتەسىڭ. سايدا تۇرعان ۇيلەردىڭ ىشىندە ادەمى ەتىپ جاڭا سالىنعان ۇيلەر نەكەن-ساياق. جۇپىنى جەر ۇيلەردىڭ ىشىندە ەگەسىز قالعان، القا-سالقا تامدار دا ءجيى ۇشىراسادى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوپشىلىگى رەسەيگە، گرۋزياعا، ءتىپتى تۇركياعا بارىپ جۇمىس ىستەپ، كۇن كورەدى ەكەن. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، 3 ميلليون تۇرعىننىڭ جارتى ميلليوندايى شەتتە ءجۇر. سەرگەي ارۋستاميان مىناداي ءبىر دەرەك كەلتىردى. مولدوۆادا ءبىر بوس ورىنعا 1,4 جۇمىسسىزدان كەلەدى ەكەن. ال قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش – 2,3 ادام، ءازىربايجاندا – 4, تاجىكستاندا – 5, ال ارمەنيادا بۇل كورسەتكىش 80 ادام ەكەن!
جاعداي بۇلايشا ۋشىعۋىنىڭ جانە ءبىر سەبەبىن ايتىپ قالدى ارۋستاميان. «ءبىزدىڭ پارلامەنت حالىقتىڭ ەمەس، جەكە ءبىر توپتاردىڭ مۇددەسىن قورعايدى»، – دەيدى ول.
اراراتتىڭ باسىندا كەمە قالعان؟...
جايماشۋاق ەرەۆاندا جان-جاعىنا تاڭىرقاي قاراپ توپ-توبىمەن كەتىپ بارا جاتقان تۋريستەر كوپ-اق. اسىرەسە، ورتالىقتاعى ءتۇرلى كافە، مەيرامحانالار قاپتاپ تۇرعان ابوۆيان داڭعىلى تولا شەتەلدىكتەر. ولار، نەگىزىنەن، ءدىني عيماراتتاردى «تۇگەندەپ» جۇرگەن ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن ساياحاتشىلار. كورشى كاۆكاز ەلدەرى – گرۋزيا مەن ازىربايجانمەن سالىستىرعاندا مۇندا تۋريزم بيزنەسىنىڭ الدەقايدا جاقسى دامىعانى بايقالىپ تۇر. وسى سالاعا ماماندانعان مەكەمەلەردىڭ كوپتىگى ءوز الدىندا، ونداعى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى دا جوعارى. ەرەۆاننىڭ ءوزىن بىلاي قويىپ، الاقانداي ارمەنياداعى ءتۇرلى تاريحي ورىنداردى ارالاتىپ شىعاتىن تۇراقتى تۋريستىك باعىتتاردىڭ جارناماسى كوشە بويىندا اياق اتتاعان سايىن ۇشىراسادى.
ارمەنياعا تۋريستەردىڭ اعىلۋىنىڭ باستى سەبەبى – وكىمەت ەلدىڭ جاعىمدى بەينەسىن قالىپتاستىرا ءبىلدى دەيدى ەكونوميست، ارمەنيا پارلامەنتىنىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى تاتۋل ماناسەريان بىزبەن اڭگىمەسىندە. EuroNews تەلەارناسىنان كۇن قۇرعاتپاي بەرىلىپ جاتاتىن “نۇحتان قالعان جۇماق» دەگەن ماعىناداعى ادەمى جارناما ەسىمىزگە ءتۇستى. ەجەلگى ارميان اڭىزدارى بويىنشا، جاھاندى توپان سۋ باسقاندا، نۇح كەمەسى سۋدىڭ تارتىلۋىن كۇتىپ تۇرىپتى. كىشى اراراتتىڭ شىڭدارى سۋدان كورىنگەن بەتتە، نۇح پايعامبار: «ەرەۆانتس!» – دەپ ايقاي سالعان كورىنەدى. ونىسى ارميانشادان اۋدارعاندا «كورىندى!» دەگەن ءسوز. ارميانداردىڭ تىرشىلىگىندە وسى اڭىزدىڭ الار ورنى ەرەكشە. ەرەۆاندا نۇحتىڭ اتىمەن بايلانىستى ورىندار ءجيى كەزدەسەدى. ياعني، ولار ءبىز سياقتى «قازىعۇرتتىڭ باسىندا كەمە قالعان، ول اۋليە بولماسا، نەگە قالعان؟» دەپ انشەيىن اۋەندەتىپ جۇرمەي، اڭىزدىڭ وزىنەن ەلدى دارىپتەۋدىڭ امالىن تاپقان.
ارمەنيانى ءتۋريزمنىڭ ارالى ەتىپ وتىرعان جانە ءبىر سەبەپ – شەتەلدە تۇراتىن ارمياندار. «ءبىر جاعىنان ولار كاپيتال اكەلىپ، جوعارى دەڭگەيدەگى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ۇلگى ەتىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇراتىن 10 ميلليونعا جۋىق ارميان ءوز وتاندارىنا كەلىپ، اتا-باباسىنىڭ اياعى تيگەن جەردى ارالاپ قايتۋدى مىندەت سانايدى»، – دەيدى ت.ماناسەريان.
...تۋريستەر اۆتوبۋسى ورتا عاسىرلاردا سالىنعان ەسكى شىركەۋلەردى ارالاپ قايتىپ كەلە جاتقان. گيد قىز ارميانشا ءبىر انگە باستى. اۆتوبۋستا وتىرعان جۇرتتىڭ جارتىسى قىزعا جامىراي قوسىلا كەتتى. ماعىناسى «سەن جاۋىنگەر بولدىڭ، سەن جاي ارميانىڭ ەمەس، ارميان ارمياسىنىڭ ساربازىسىڭ» دەپ كەلەتىن ءاندى يراننان، بەلگيادان، اۆستراليادان، فرانتسيادان كەلگەن كارى-جاسى ارالاس حالىق سوڭىنا دەيىن ايتىپ شىقتى. «ارميان ءتىلىن، ارميان اندەرىن يراندا مەكتەپتە وقىتپايدى، – دەيدى اناسىمەن جانە اجەسىمەن بىرگە ەرەۆانعا كەلگەن يراندىق گايانە ەسىمدى كىشكەنە قىز. – ءبىز بۇل اندەردى ۇلكەندەردەن ۇيرەندىك. ولار ءبىزدى ۇيدە تەك ارميانشا سويلەۋگە ۇيرەتەدى، وتىرىستاردا تەك ءوز اندەرىمىزدى ايتادى».
«بىلتىر دا ەرەۆانعا كەلىپ قايتقام. بيىل دا كەلدىم، ەڭ باستىسى – تامىرىڭنان اجىراماۋ عوي. بالام دا جىلىنا ءبىر رەت ارمەنياعا كەلىپ كەتەدى»، – دەدى فرانتسيالىق جاسمەن ەسىمدى ەگدە ايەل.
ەكونوميست ماناسەرياننىڭ ايتۋىنشا، قازىر شەتتە جۇرگەن اۋقاتتى ارمياندار ارمەنيادان پاتەر، ءۇي الىپ قويۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. «پاتەر ساتىپ الىپ، ونىسىنا جىلىنا ءبىر مارتە عانا باس سۇعاتىندار كوپ. بۇل ەل ىشىندە جىلجىمايتىن مۇلىككە سۇرانىستى ارتتىرىپ وتىر»، – دەيدى ساراپشى.
كاۆكاز ەلدەرى استانالارىنىڭ بارىندەگى ارتىقشىلىق – كولىك قوزعالىسىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلعاندىعى. حالقى 1 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا بولسا دا، ەرەۆاندا مەترو جۇمىس ىستەيدى، وعان قوسا جاقسى دامىعان تاكسي جۇيەسى بار. كەز كەلگەن كوشەنىڭ بويىندا ءتىزىلىپ تۇرعان ارنايى بەلگىسى بار كولىكتەرگە وتىرىپ، قالاعان ۋاقىتتا دىتتەگەن جەرىڭە باراسىڭ. تاكسيلەرىندە وركەنيەتتىلىكتىڭ جانە ءبىر بەلگىسى – ءجۇرىپ وتكەن جولىڭدى ەسەپتەۋىش قۇرال بار. ەشكىممەن ساۋدالاسىپ جاتپايسىڭ.
«ورىس ءتىلىنىڭ ەش زيانى جوق، بىراق ارميان ءتىلىن العا قويامىز»
تاكسي جۇرگىزۋشىسى قازاقستاننان ەكەنىمىزدى بىلە سالا كەڭەس ارمياسى قاتارىندا بولعان كەزىن ەسىنە الدى. «ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن تەك قازاقتار عانا ورىسشا جاقسى سويلەيتىن، قالعاندارىنىڭ ورىسشالارىن ءاجۋا ەتىپ كۇلۋشى ەدىك، اسىرەسە تۇرىكمەندەردى»، – دەيدى ول. «تازا ارمياندار تۇراتىن بولسا دا، مۇندا ورىس ءتىلىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر ەكەن»، – دەيمىز ءبىز. «ءبىز، ارمياندار، ۇلتتىق تەگىمىزدى ءتىلىمىزدى جاقسى بىلەمىز، بىراق باسقالاردى دا كەرى تەپپەيمىز. ورىس ءتىلى بىزگە كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقان جوق، باسقالار سياقتى ءوز تىلىمىزدەن اجىراپ قالاتىنداي قاۋىپ جوق»، – دەيدى شوپىر. ءبىز ويلانىپ قالدىق.
ارمەنيا ءبىر عانا ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن ەل دەۋگە بولادى. قاراباق سوعىسى كەزىندە ەل اۋماعىندا تۇرعان ءازىربايجانداردىڭ بارلىعى كوشىپ كەتكەن. قازىر ەل تۇرعىنداردىڭ 97 پايىزى – ارمياندار. كوشەدەگى جازۋلاردىڭ كوبى ارميان تىلىندە جازىلعان. كەيبىرەۋلەرى ارميانشامەن قاتار ورىسشا، ەندى بىرەۋلەرى اعىلشىنشا تاقتايشا ىلەدى ەكەن. دەگەنمەن، ورىس مادەنيەتىنىڭ ىقپالى قالاداعى شاعىن بيزنەس مەكەمەلەرىنىڭ اتاۋلارىنان-اق كورىنىپ تۇر. جاقىن شەتەلدەن كەلگەن ءبىز سياقتىلار مۇندا ءوزىن بوتەن سەزىنبەيدى. سەبەبى، مۇندا بىرەۋدەن ورىس تىلىندە بىردەڭە سۇراساڭ، گرۋزياداعىداي بەتىڭە تاڭىرقاي قارامايدى. بۇرىننان قالادا تۇرىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى حالىق ءوزارا ورىسشا سويلەسكەندى ىڭعايلى كورەدى. رەسەيدىڭ «رتر»، «كۋلتۋرا»، «پەرۆىي كانال» تەلەارنالارى ەشقانداي سپۋتنيكسىز-اق جاي انتەننامەن تارتا بەرەدى. ول از دەسەڭىز، ارمەنيامەن ارا قاتىناسى ونشا جاقسى ەمەس تۇركيانىڭ دا «ترت» ارناسى كورسەتىپ تۇر. جەرگىلىكتى ارنالاردىڭ كەيبىرى ارا-تۇرا ورىس تىلىندە جاڭالىقتار بەرەدى. ءازىربايجان مەن گرۋزيامەن سالىستىرعاندا مۇندا ورىسشا كينوفيلمدەر دە كوپ كورسەتىلەدى. «بىزدە بۇل جاعىنان تولىق ەركىندىك بەرىلگەن. كەز كەلگەن ادام قالاعان ارناسىن كورە الادى»، – دەيدى جەرگىلىكتى جۋرناليست اننا يسراەليان. ءبىز كورشى ءازىربايجاندا رەسەي تەلەارنالارى تۇگىل، ورىسشا حابارلار دايىنداۋعا تىيىم سالىنعانىن ايتىپ ەدىك، اننا مۇنى «دەموكراتياعا كەرەعار شارا» دەپ اتادى. ال گرۋزيا وكىمەتى رەسەيمەن سوعىس باستالعالى ءتىپتى كابەلدىك ارنالار ارقىلى ماسكەۋ تەلەارنالارىن ترانسلياتسيالاۋعا تىيىم سالدى.
«گولوس ارمەني»، «نوۆوە ۆرەميا» گازەتتەرى ىشكى جانە سىرتقى جاڭالىقتاردى كۇن قۇرعاتپاي ساۋاتتى تۇردە تاراتىپ وتىرادى. ۇكىمەتكە جاقىن بۇل گازەتتەردىڭ تارالىمى 5-7 مىڭنىڭ اينالاسىندا. ارمەنيادا بۇل جاقسى كورسەتكىش سانالادى.
جەرگىلىكتى جۋرناليست زارا گابريەليان ارمەنيا باسشىلىعى رەسەيمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا وتىرعاندىقتان عانا جاساندى تۇردە ورىس تىلىنە قۇرمەت كورسەتىپ وتىر دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيدى. «جىلدار بويى ءبىز ورىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداپ كەلدىك، حالىق ورىس تەلەارنالارىن قىزىعىپ كورەدى، ورىس ادەبيەتىن تامسانا وقيدى. ونىڭ بارىنەن باس تارتساڭ، ورنىن نەمەن تولتىراسىڭ؟ حالىقتى قالاي كۇشتەپ اعىلشىن ەتەسىڭ؟» – دەيدى ءورىستىلدى جۋرناليست ز.گابريەليان.
مۇحتار سەڭگىرباي، تاۋەلسىز جۋرناليست.
