الەكساندر يسكانداريانمەن  (ەرەۆانداعى كاۆكاز باق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋشى) سۇحبات.

الەكساندر يسكانداريانمەن  (ەرەۆانداعى كاۆكاز باق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ساياساتتانۋشى) سۇحبات.

– كەڭەس وداعىنان ءبولىنىپ شىققان ەلدەردى ساياسي جۇيەسىنە قاراي جىكتەپ بەرىڭىزشى. كىم الدا، كىم كوش سوڭىندا كەلەدى؟
– بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرىن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرعان بولار ەدىم. ءبىرىنشى توپ – دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ باعىتىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن، بيلىك ءادىل تۇردە اۋىسىپ وتىراتىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالايتىن ەلدەر. بۇل قاتارعا ليتۆا مەن مولدوۆانى عانا جاتقىزامىز.
بۇل توپقا قاراما-قارسى، دەموكراتيالىق دامۋ تۇرعىسىنان ەڭ ارتتا قالعان ەلدەر رەتىندە وزبەكستان مەن قازاقستاندى ايتار ەدىم. مۇندا بيلىك مۇلدە اۋىسقان جوق، دەموكراتيالىق مەحانيزمدەر مۇلدە ىسكە قوسىلعان جوق. ال قالعان ەلدەردىڭ بارلىعىن ورتا توپقا جاتقىزامىز. شارتتى تۇردە ءبىرىنشى توپتى ەۋروپا، ال ەكىنشىسىن – افريكا دەپ اتاساق، ورتاسىنداعى ەلدەردى لاتىن امەريكاسىنا تەڭەۋگە بولادى. ورتاڭعى توپ ەلدەرىندە قانداي دا ءبىر وزگەرىستەر جاساۋعا، جول تابۋعا بولادى.
ال كاۆكاز ەلدەرىنىڭ ىشىندە ارمەنيادا جاعداي باسقالارعا قاراعاندا كوشىلگەرى. مۇندا ءبارى كەرەمەت دەي المايمىن، قيىندىقتار بولىپ تۇرادى، دەگەنمەن سالىستىرمالى تۇردە بىزدە جاعداي جاقسى. تەك ارمەنيادا عانا بيلىك توڭكەرىسسىز، ديناستيالىق جولمەن مۇراعا قالدىرماستان اۋىستى. ال گرۋزيادا بيلىك تەك توڭكەرىس ارقىلى ەكىنشى قولعا ءوتىپ وتىرسا، ءازىربايجاندا الدىمەن توڭكەرىس، سوسىن ديناستيالىق مۇراگەرلىك ورنادى.
– سوندا سىزدىڭشە، قازاقستان مەن وزبەكستان ساياسي تۇرعىدان ەڭ قيىن جاعدايدا ما؟
– مىناۋ – جاقسى، مىناۋ – جامان دەپ ايتۋعا قاقىم جوق. مەن تەك بۇرىنعى كسرو ەلدەرىن دەموكراتيالىق پروتسەدۋرالاردىڭ قولدانىلۋ دەڭگەيىنە قاراي باعالادىم. ەلدى تەك دەموكراتيالىق دامۋ دەڭگەيىنە قاراپ باعالاۋعا بولمايدى. دەموكراتيالىق باسقارۋ ۇلگىسى الەمدەگى بارلىق ەلدەردىڭ تالابىنا ساي كەلە مە، جوق پا، ونى بىلمەيمىن. ماسەلەن، «بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى جاقسى ما، الدە گۆاتەمالا جاقسى ما؟»  دەپ سۇراساڭ، اراب امىرلىكتەرىنىڭ الەم ەكونوميكاسىنداعى ءرولىن ەسكەرە وتىرىپ، سول ەلدى تاڭداعان بولار ەدىم. دەگەنمەن، دەموكراتيالىق دامۋ دەڭگەيى جاعىنان گۆاتەمالا الدەقايدا الدا.
ايتالىق، ءسىز ۆەلوسيپەدتى جاقسى تەبەسىز. مەن ءسىزدى تەك سول قابىلەتىڭىزگە قاراپ باعالامايمىن عوي. دەموكراتيالىق كورسەتكىشتەر – بەلگىلى ءبىر ەلگە باعا بەرۋدىڭ ءبىر قىرى عانا. 
–  2010 جىلى قازاقستان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا توراعالىق ەتپەك. ءبىزدىڭ ەل باسشىلىعى مۇنداي جاۋاپتى مىندەتتى اتقارۋعا ءازىر مە؟
– ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋ – قۇرمەتتى قىزمەت ەمەس، بۇل ەلدىڭ ارتىقشىلىعى. بۇعان الدىمەن قول جەتكىزۋ كەرەك. ەقىۇ-نى باسقارۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ەكى ارتىقشىلىعى بولۋى كەرەك. بىرىنشىدەن، ول ەلدىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ماڭىزدىلىعى. قازاقستان ءىرى ەل ەكەنى، ونىڭ قازبا بايلىقتارعا باي ەكەنى، ونىڭ سوڭعى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە ەلەۋلى ەكونوميكالىق دامۋعا قول جەتكىزگەنى بەلگىلى، سوندىقتان، قازاقستاننىڭ ماڭىزى دا ەرەكشە. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىندا جەتەكشى ءرول ويناۋعا دەگەن ەرىك-جىگەرى. قازاقستان باسشىلىعى ءاۋ باستان وسى ورىندى الۋعا ۇمتىلدى، سول جولدا بار كۇش-جىگەرىن سالىپ جۇمىس ىستەدى، اقىرىندا ماقساتىنا جەتتى.
– ەقىۇ-نىڭ باقىلاۋشىلار ميسسياسى قازاقستاندا وتكەن سايلاۋلاردى دەموكراتيا تالاپتارىنا ساي ەمەس دەپ تاپتى. ەلدەگى وپپوزيتسيا «ءادىل سايلاۋ وتكىزە الماعان ەلدى توراعالىققا وتىرعىزسا، ەقىۇ-نىڭ باستى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى – ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ شارتى ادىرەم قالادى» دەپ وتىر...
–  ەقىۇ-عا مۇشە ەلدەردىڭ كوپشىلىگى ونىڭ تالاپتارىن ساقتاي بەرمەيدى. كەيدە ءتىپتى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزدەرى ونىڭ تالاپتارىنا قايشى ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. بۇل ۇيىمنىڭ كەيبىر شارتتارىن ورىنداۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس.
قازاقستانعا توراعالىق ورىندى الىپ بەرۋ ءلوببيىنىڭ قانداي قارقىنمەن جۇزەگە اسىرىلعانىنا ءوزىم كۋاگەر بولدىم. بۇل پروتسەدۋرا بارىسىندا دەموكراتيالىق ستاندارتتار ءسوز بولدى، ارينە، دەگەنمەن مۇندا ساياسي ىقپال ەتۋ مەحانيزمدەرى ەكپىندى بولدى. مۇندا ساياسي ساۋدا، ءوتىنىش ايتۋ، اراعا دەلدال سالۋ سياقتى تاسىلدەر كوپ قولدانىلدى. بۇل – حالىقارالىق ساياساتتاعى قالىپتى نارسە، داۋلى شەشىمدەردىڭ بارلىعى وسى رەتپەن قابىلدانادى.

وڭتۇستىك وسەتيا جانە تاۋلى قاراباق تۋرالى

–    تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ارمەنيا وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندايدى دەگەن بولجام بار. بۇعان نەگىز بار ما؟
–    بۇل ايماقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋدىڭ ازىرگە قاجەتى جوق. تمد ەلدەرى ءۇشىن قازىر ەڭ باستىسى – رەسەيدىڭ جاعىنا دا، گرۋزيانىڭ جاعىنا دا ءبىرجولا اۋىپ كەتپەۋ. مۇنى قازاقستان دا، ءازىربايجان دا، ارمەنيا دا، بارلىعى ءتۇسىنىپ وتىر. ازىرگە ولارعا ەشكىم تىزە باتىرا قويعان جوق.
– دەگەنمەن دە، ارمەنيانىڭ ولاردى مويىنداۋعا سۋبەكتيۆتى سەبەبى بار عوي؟ ولاردى مويىنداسا، تاۋلى قاراباقتىڭ دا تاۋەلسىزدىككە جولى اشىلماي ما؟
–    بۇل سەبەپتىڭ ءوزى ءبىزدى كەرىسىنشە قيىن جاعدايعا قالدىرىپ وتىر. قاراباقتى تاۋەلسىز دەپ مويىنداماي تۇرىپ باسقالاردى مويىنداۋ ىڭعايسىز. كوپتەگەن ناقتى ماسەلەلەردى سارالاي كەلە ارميان ساياسي ەليتاسى قاراباقتى دا تاۋەلسىز ەل دەپ مويىنداۋعا ءالى ەرتە دەپ سانايدى. گرۋزيا – ءبىزدىڭ كورشىمىز، ال رەسەي – ستراتەگيالىق كورشىمىز. ءبىر كورشىنىڭ ىعىنا جىعىلام دەپ ەكىنشى كورشىنى رەنجىتكەننەن نە ۇتامىز؟
–  سوندا رەسەيدىڭ ەكى ايماقتى دەربەس ەل دەپ مويىنداۋى ارمەنياعا ەشقانداي جەڭىلدىك اپەرگەن جوق پا؟
–  ارمەنيا كەڭ تىنىس الا باستادى دەپ ويلاۋعا نەگىز بولاتىن كەيبىر تەندەنتسيالار بار. بىراق، بۇل داعدارىس ءالى شەشىلمەگەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ايتەۋىر، باكۋدىڭ قاراباقتى كۇشپەن قايتارۋعا ەندى ۇزاق ۋاقىت ءداتى بار قويمايتىنى ايدان انىق. ءازىربايجان قازىر قاتتى داعدارىپ وتىر.
مەنىڭ بولجامىم بويىنشا، وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيا داۋى وسى قالپىندا شەشىلمەي تۇرا بەرەدى. تبيليسي ەندى ولاردى سوعىسۋ ارقىلى تارتىپ الۋ تۋرالى ۇزاق ۋاقىت ويلامايدى، ال بۇل ايماقتاردىڭ حالقى گرۋزيانىڭ قۇرامىنا وتۋگە بۇرىننان قارسى، رەسەي ولاردى ازىرگە ءوزىنىڭ قۇرامىنا قابىلداي المايدى.
ءازىربايجاننىڭ «كۇشپەن جەڭەمىز» دەگەن پيعىلى ەندى قۇر داڭعازاعا ۇلاسادى. اسىرەسە، سايلاۋ قارساڭىندا مۇنداي جەڭىل ادىسپەن حالىقتى ءوز جاعىڭا تارتۋ وڭاي. جاعداي مۇلدە وزگەرمەي وسى قالىپتا قالىپ قويمايدى، ارينە. بىراق، تاياۋ بولاشاقتا كوپ وزگەرىس بولا قويماسى انىق.

قىرعيقاباق سوعىس تۋرالى

– ەكى دەرجاۆانىڭ اراسىندا جول تاۋىپ كەلگەن تمد ەلدەرىنە ەندى ايقىن تاڭداۋ جاساۋعا تۋرا كەلەدى دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
–    «ءبىرپوليارلى جۇيە جويىلدى، ەندى قىرعيقاباق سوعىس قايتا باستالادى» دەگەن بايبالامنىڭ ءبارى نەگىزسىز. «قىرعيقاباق سوعىس» – ناقتى جاعدايدى سيپاتتايتىن، ناقتى تەرمين: ول – ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ تىرەسۋى دەگەن ءسوز. دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرى قاقتىعىسقان جەرلەردە، ايتالىق، انگولادا، گرەنادادا، اۋعانستاندا، ۆەتنامدا ەكى دەرجاۆا ءوزارا ايقاسىپ جاتسا، سونى قىرعيقاباق سوعىس دەيمىز. قازىرگى جاعدايدا مۇنداي تەڭ دارەجەدەگى تەكەتىرەس بولۋى مۇمكىن ەمەس. رەسەيدىڭ قولىندا كسرو-داعىداي الاپات كۇش جوق. رەسەي تەك ايماقتىق دەرجاۆا بولۋعا ۇمتىلىپ وتىر. ماسكەۋ قازىر وڭتۇستىك افريكاداعى، اۆسترالياداعى شارۋالارعا ارالاسپايدى، «بىزبەن اقىلداس» دەمەيدى. ولار تەك ءوزىنىڭ ماڭايىنداعى جاعدايدى قاداعالاعىسى كەلەدى.
اقش-تا سايلاۋ وتەدى، ال گرۋزيادا پرەزيدەنت كىم بولاتىنى جارتى جىل ىشىندە انىقتالادى، وڭتۇستىك وسەتيادا بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىنىڭ فورماتى قالىپتاسادى، تمد ەلدەرىنىڭ ۇستانىمدارى ءبىرشاما ايقىندالادى، ءسويتىپ ءومىر جالعاسا بەرەدى. جەر شارىندا الەمنىڭ كەيبىر ەلدەرى مويىنداپ، كەيبىرى مويىنداماعان «جارتى» مەملەكەتتەر كوپ. ماسەلەن، تايۆاندى 30-عا تارتا ەل مويىنداعان، سولتۇستىك كيپردى تەك تۇركيا تانىعان، ءتىپتى اۋعانستانداعى تالىپتەر ۇكىمەتىن 4 ەل مويىنداعان. بۇل تىزىمگە ەندى وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيا قوسىلادى. بۇل ءبىزدىڭ ايماق ءۇشىن ماڭىزدى وقيعا بولعانىمەن، عالامدىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، مايدا-شۇيدە نارسەلەردىڭ ءبىرى.

ارمەنياداعى ىشكى ساياسات تۋرالى

– 1 ناۋرىزداعى قاقتىعىستاردان كەيىن بەدەلى ءبىراز تومەندەگەن ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج ساركيسيان ەلدى ءوز جاعىنا تارتا الدى ما؟
– جوق، حالىقتى ءوز جاعىنا تارتا العان جوق. پرەزيدەنتكە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى وتە تومەن. شىنىمدى ايتسام، پرەزيدەنتتىڭ ايقىن قولداۋعا يە بولا الماۋى –  ارمەنياداعى قالىپتى جاعداي. 1992 جىلدان بەرى وسىلاي بولىپ كەلەدى. جۇرتتىڭ بۇعان ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. پرەزيدەنتتەر وسىعان بەيىمدەلىپ، بەدەل جيناۋعا تىرىسىپ باعادى. بىراق، ولار كوبىنە وزدەرىنىڭ كۇشتىلىگىنەن ەمەس، وپپوزيتسيانىڭ السىزدىگىنەن امان-ساۋ قالادى.
مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەل بيىلعى اقپاندا باستالعان ساياسي داعدارىستان ءالى شىققان جوق، ەل ىشىندە ميتينگ وتكىزۋگە ىنتالى نارازى حالىق وتە كوپ. ەۋروپالىق ولشەممەن الىپ قارار بولساق، ءبىزدىڭ ەل ساياسي ىقپال جوعارىدان تومەنگە قاراي جۇرەتىن گەرمانيادان گورى كوشە دەموكراتياسى بيلىكتىڭ شەشىمىنە كوبىرەك اسەر ەتەتىن فرانتسياعا ۇقسايدى.
– وپپوزيتسيا سەركەسى – لەۆون تەر-پەتروسيان باتىستىڭ ادامى ەكەن، ونى توڭكەرىس ارقىلى بيلىككە اكەلۋ جوسپارى بار ەكەن دەگەن اڭگىمە بار. سول ءسوزدىڭ جانى بار ما؟ ول قانشالىق تاۋەلسىز ساياساتكەر؟
– تەر-پەتروسيان وتە تاجىريبەلى، تىسقاققان، ءارى وتە ءىرى ماسشتابتاعى ساياساتكەر، ونىڭ ارتىندا ەشكىم تۇرعان جوق. ول بىرەۋمەن ساياسي ويىندارعا بارىپ، بىرەۋگە ەمەۋرىن تانىتىپ ءجۇرۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، سوڭعى شەشىمدى ءوز بەتىمەن قابىلداپ جۇرگەنى ايقىن. گرۋزيا پرەزيدەنتى ميحايل سااكاشۆيليدى دە جۇرت  «اقش-تىڭ ويىنشىعى» دەپ كوپ سىناپ جاتىر عوي. ءوز باسىم بۇل پىكىرمەن دە كەلىسپەيمىن. جاعداي بۇدان گورى الدەقايدا كۇردەلىرەك. 
– تىسقاققان ساياساتكەر بولسا، ول بيىل كۇزدە بيلىكتى الامىز دەگەندى بەكەر ايتىپ وتىرماعان شىعار؟
– بالكىم، بۇل – الدەكىمدەرگە وي تاستاپ وتىرعانى شىعار. وپپوزيتسيانىڭ قانشالىق تابىستى بولارى ولاردىڭ تاباندىلىعىنا جانە بىراۋزدىلىعىنا بايلانىستى. بىراق، مەنىڭشە ارمەنيادا جۋىق ارادا بيلىك اۋىسا قويۋى ەكىتالاي.
–    راحمەت.

مۇحتار سەڭگىرباي، تاۋەلسىز جۋرناليست.