استانادا ماسكەۋدەن شىققان «اباي» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى
كەشەگى كۇن ابايتانۋ اياسىنىڭ تاعى دا كەڭەيە تۇسكەندىگىمەن ايشىقتالسا كەرەك. سەبەبى سول كۇنى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانا عيماراتىندا رەسەيلىك اتاقتى «جزل» – «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» («ونەگەلى ادامدار ءومىرى») سەرياسىمەن ماسكەۋدەن جارىققا شىققان «اباي» كىتابىنىڭ سالتاناتتى تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. اۆتورى – تانىمال ورىس سىنشى-جازۋشىسى، كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نيكولاي اركاديۇلى اناستاسەۆ.

استانادا ماسكەۋدەن شىققان «اباي» كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى
كەشەگى كۇن ابايتانۋ اياسىنىڭ تاعى دا كەڭەيە تۇسكەندىگىمەن ايشىقتالسا كەرەك. سەبەبى سول كۇنى استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانا عيماراتىندا رەسەيلىك اتاقتى «جزل» – «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» («ونەگەلى ادامدار ءومىرى») سەرياسىمەن ماسكەۋدەن جارىققا شىققان «اباي» كىتابىنىڭ سالتاناتتى تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. اۆتورى – تانىمال ورىس سىنشى-جازۋشىسى، كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نيكولاي اركاديۇلى اناستاسەۆ.
كوكىرەك كوزى وياۋ وقىرمان اتالمىش «جزل» ايدارىنىڭ قانشالىقتى بەدەلدى ەكەنىن جاقسى بىلەدى. بۇل سەريامەن كوركەم-ومىرباياندىق كىتاپتار شىعارۋدىڭ نەگىزىن سوناۋ 1890 جىلى ورىس اعارتۋشىسى ف.ف.پاۆلەنكوۆ قالاعان. كەيىن، 1933 جىلى ماكسيم گوركيدىڭ باستاماسىمەن «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسىمەن كىتاپ شىعارۋ ءىسى قايتا جالعاسىن تاپتى. 1938 جىلى «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن سەريا سودان بەرى ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس. ءتىپتى ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە دە توقتاماي شىعارىلىپ تۇردى. ءۇشبۋ سەريا بويىنشا جىل سايىن 20-30 ومىرباياندىق كىتاپ جارىق كورەدى. ولاردىڭ مازمۇنى مەن ساپاسى سول حح عاسىردىڭ 50-جىلدارى رەداكتسيا جاريا ەتكەن ءۇش ءتۇرلى قاعيداتقا ساي بولۋى ءتيىس. ولار: عىلىمي دالدىك، اسا بيىك ادەبي دەڭگەي جانە قىزعىلىقتىلىق-تارتىمدىلىق. بۇگىندە بۇل سەريا بويىنشا شىققان كىتاپتاردىڭ جالپى تارالىمى 100 ميلليوننان اسقان. كەشە تۇساۋكەسەر ءراسىمدى اشقان قر-دىڭ مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ناتيجەگە جەتكەن سەريا الەمدە جوق. سونىمەن قاتار اتالمىش ايدار اناۋ-مىناۋ ادامعا بەرىلە بەرمەيدى دە. ەندى سونداي بەدەلدى سەريامەن قازاقتىڭ باس اقىنى ءھام اقىلمانى ابايدىڭ ءومىربايانى كوركەم كەستەلەنگەن كىتاپتىڭ 150 ميلليوندىق ورمانداي حالقى بار ورىس وقىرمانىنا جول تارتۋى، ءسوز جوق، ەلەۋلى جاڭالىق. بۇل وقيعانىڭ ماڭىزىنا ۇلكەن ءمان بەرىلگەنى ءجون ەكەندىگىن مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى قاداي ايتتى. – بۇگىن قازاقستاننىڭ رۋحاني جانە مادەني ومىرىندەگى ايتۋلى كۇن دەۋگە بولادى، – دەپ باستادى جيىناشار ءسوزدى مۇحتار ابرارۇلى. – قازاقتىڭ كەشەگىسى دە، بۇگىنى دە، بولاشاعى دا ابايمەن ولشەنەدى. اباي – ءبىزدىڭ ۇلتتىق پاسپورتىمىز. رۋحانياتىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن شامشىراق-ماياگى. 1940 جىلدارى ءازىربايجانداردىڭ ءنيزاميى، سودان سوڭ 50, الدە 60-ىنشى جىلدارى تاتار اعايىننىڭ توقايى وسى «جزل»-دان شىققاندا ءبىز ابايىمىزدىڭ سودان جارىق كورەتىن كۇنىن ارمان ەتكەن ەدىك. ەشتەن كەش جاقسى. مىنە، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان سول اقجارىلقاپ كۇن بۇگىن تۋىپ وتىر!
وسىلاي دەپ قازاق اقىل-ويىنىڭ الىبى اباي جانە ونىڭ مۇراسىنىڭ يگەرىلۋى تۋراسىندا تەبىرەنە، توگىلە سويلەگەن مينيستر جارىققا شىققان ماڭىزى زور كىتاپتىڭ جازىلۋ تاريحى مەن اۆتورىنا دا ارنايى توقتالىپ ءوتتى. سونىمەن قاتار ول كىتاپ اۆتورى نيكولاي اناستاسەۆكە كۇللى قازاق حالقى اتىنان العىس ايتىپ، وڭىرىنە ءوز قولىمەن «قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى» بەلگىسىن تاقتى.
ءمينيستردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قاۋىرت شارۋالارىنا قاراماستان، ۋاقىت تاۋىپ، شاراعا ارنايى كەلۋىندە ءمان بار ەكەن. ول نيكولاي اناستاسەۆپەن 2001 جىلى ونىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى ءتىرى كلاسسيگى ساناتىنداعى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى «نەبو ۆ چاشەچكە تسۆەتكا: ابديجاميل نۋرپەيسوۆ ي ەگو كنيگي ۆ ميروۆوم ليتەراتۋرنوم پەيزاجە» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە تانىسىپتى. سول كەزدەن باستالعان جىلى قارىم-قاتىناس جالعاسىن تاۋىپ، شىعارماشىلىق ءھام دوستىق بايلانىسقا ۇلاسقان. كۇندەردىڭ كۇنى مۇحتار ابرارۇلى جازۋشى-پروفەسسورعا «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» سەرياسى ءۇشىن مۇحتار اۋەزوۆ تاقىرىبىن جازۋدى ۇسىنادى. ناتيجەسىندە اتالمىش ايدار بويىنشا قازاقتىڭ ۇلىلارىنا ارنالىپ بۇعان دەيىن شىققان ساناۋلى بەس كىتاپتىڭ ءبىرى اۋەزوۆكە بۇيىرعانى بەلگىلى. سودان سوڭ مۇحتار ابرارۇلى اعا-دوسىنا ەندى ابايدى جازۋ جونىندە كەڭەس بەرەدى. كەشەگى وقيعا سونىڭ ناقتى ناتيجەسى دەۋگە ابدەن بولادى. وسى ارادا الدەبىر سيمۆوليكالىق نىشانى بارداي مىنا ءبىر جايت ويعا ورالادى: عۇمىرىن ابايتانۋدى ارنالى سالا رەتىندە قالىپتاستىرىپ-نەگىزدەۋگە، كەمەڭگەردى ءوز قازاعىنا تانىتۋعا ارناپ، سوعان عالامات ەڭبەك سىڭىرگەن مۇحتار اۋەزوۆ، ابايدىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىنىڭ 1981 جىلى ماسكەۋدەن شىققان جيناعىن قۇراستىرۋعا كوپ كۇش-جىگەرىن جۇمساعان مۇحتار ماعاۋين، ەندى، مىنە، «اباي» كىتابىنىڭ ماسكەۋدىڭ اتاقتى «جزل»-دان جارىققا شىعۋىنا مۇرىندىق بولعان مۇحتار قۇل-مۇحاممەد. قۇداۋاندا، ۇشەۋى دە مۇحتار!.. ابايدىڭ ءار جاڭا اشىلۋىن بەينە مۇحتارلاردىڭ ماڭدايىنا جازىپ قويعان دەرسىڭ!...
حوش. جوپشەندىنى مەنسىنە بەرمەيتىن ماسكەۋلىك سەريادان، سونىمەن، قازاقتان تۇڭعىش رەت 1972 جىلى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «ساكەن سەيفۋللينى»، سونان سوڭ بەرتىندە عانا «كەنەسارى» (اۆتورى ەدىگە ءۋاليحانوۆ), «شوقان ءۋاليحانوۆ» (اۆتورى يرينا سترەلكوۆا), «قانىش ساتباەۆ» (اۆتورى مەدەۋ سارسەكەەۆ), «مۇحتار اۋەزوۆتەردەن» كەيىن كەشىگىڭكىرەپ بولسا دا «اباي» جارىققا شىعىپ وتىر. ءتاۋبا دەلىك.
راس، اتاعى دارداي ايدارعا لايىق ومىرباياندىق كوركەم كىتاپتى جازىپ شىعۋعا لايىق مىقتىلار وزىمىزدە دە جوق ەمەس-ءتى. «ماقۇل، اۋەزوۆتىڭ اقىن ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان مونوگرافياسى جانرى جونىنەن سايكەس كەلمەدى دەيىك، ەندەشە تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جانىنىڭ» اۋدارماسى دا سوعان ابدەن لايىق ەدى-اۋ» دەيدى ءبىر ويىمىز. الايدا بۇل ماسەلەدە مينيستر مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ مىنا ءبىر پىكىرى قۇلاققا قونىمدى: «ارينە، سولاي. بىراق ءبىزدىڭ قازاقتا «تانىماسىن سىيلاماس» دەگەن ماتەل بار ەمەس پە؟ ورىس اعايىندار ءۇشىن وزدەرى ءبىلىپ-مويىندايتىن، ءسوزىن سىيلايتىن نيكولاي اناستاسەۆتەردىڭ اۆتورلىعى باعالىراق، سونى دا ەسكەرەيىك». ال نيكولاي اركاديۇلى بۇعان دەيىن 20-دان استام مونوگرافيالىق ەڭبەك، مىڭنان اسا ماقالا جازعان، تۋىندىلارى رەسەيدى ايتپاعاندا اقش-تا جانە ەۋروپانىڭ كوپ ەلدەرىندە باسىلعان مايتالمان ادەبيەتشى ءارى ءماشھۇر جازۋشى-عالىم. ول ءوز شىعارماشىلىعىندا الەم ادەبيەتىنىڭ ايرىقشا قۇبىلىستارىنا كوڭىل اۋدارادى. نەگىزىنەن حح عاسىرداعى امەريكا ادەبيەتىنىڭ مامانى. ماسەلەن، ونىڭ «فەنومەن نابوكوۆا»، «تۆورچەستۆو ەرنەستا حەمينگۋەيا»، «ۆلادەلەتس يوكناپاتوفى» ءتارىزدى شىعارمالارى شەتەلدەردە اسا كەڭ تانىمال.

باتىربولات ايتبولاتۇلى
“ايقىن” گازەتى 27 مامىر 2009 جىل