ەل تىلەگى مەن ەلباسىنىڭ تالابىن ەلەڭ قىلمايتىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ارەكەتى شەكتەن شىعىپ بارادى
رەسەيدىڭ «لۋكويل» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ەنشىلەس كاسىپورنى «يۋگو-ۆوستوچنايا سەرۆيسنايا گرۋپپا» جشس قارەكەتىنە قاراپ-اق وسىنداي وي تۇيۋگە بولادى.
«لۋكويلدىڭ» پەرم ولكەسىندەگى ەڭ ءىرى مەردىگەرى، 6 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەيتىن، رەسەيدە، قازاقستاندا جانە وزبەكستاندا ورنالاسقان 13 بىردەي وندىرىستىك كاسىپورىنداردى بىرىكتىرەتىن ءىرى حولدينگ «نەفتسەرۆيسحولدينگ» (نسح) كومپانياسى 2007 جىلى قازاقستاننىڭ «وڭتۇستىكمۇنايگاز» بۇرعىلاۋ كومپانياسىن ساتىپ الىپ، قازاقستان نارىعىنا شىقتى. ءسويتىپ، ماڭعىستاۋ جانە اقتوبە وبلىستارىندا نسح-نىڭ بەل بالاسى «يۋگو-ۆوستوچنايا سەرۆيسنايا گرۋپپا» (يۋۆسگ) سەرىكتەستىگىنىڭ ارنايى سەرۆيستىك ورتالىعى قۇرىلىپ، وندىرىستىك قىزمەت كورسەتۋ بازاسى جاساقتالدى. 23.01.2007 ج. №8048-1943-توو (يۋ) ءنومىرلى تىركەۋ كۋالىگىن يەلەنگەن، يگور ۆياچەسلاۆوۆيچ شەرستنيوۆ باسقاراتىن بۇل جشس قازىرگى تاڭدا اقتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى وندىرىستىك ايماقتا ورنالاسقان. قازاقستاننىڭ باسقا بانكى قۇرىپ قالعانداي، رەسەي «سبەربانكىنىڭ» فيليالىنان ەسە-شوت اشىپ، قىزمەتىن وركەندەتىپ، ءجۇرىپ جاتىر. مەيلى عوي، ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىمەن قوسا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا دا ۇلەس قوسارلىقتاي يگى ءىس تىندىرىپ، زاڭدى تۇردە، ىڭ-شىڭسىز جۇمىسىن جاساپ جاتسا، قازاقستان جاعى بۇل كومپانياعا العىستان باسقا ەشتەڭە ايتپاس ەدى.
رەسەيدىڭ «لۋكويل» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ەنشىلەس كاسىپورنى «يۋگو-ۆوستوچنايا سەرۆيسنايا گرۋپپا» جشس قارەكەتىنە قاراپ-اق وسىنداي وي تۇيۋگە بولادى.
«لۋكويلدىڭ» پەرم ولكەسىندەگى ەڭ ءىرى مەردىگەرى، 6 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەيتىن، رەسەيدە، قازاقستاندا جانە وزبەكستاندا ورنالاسقان 13 بىردەي وندىرىستىك كاسىپورىنداردى بىرىكتىرەتىن ءىرى حولدينگ «نەفتسەرۆيسحولدينگ» (نسح) كومپانياسى 2007 جىلى قازاقستاننىڭ «وڭتۇستىكمۇنايگاز» بۇرعىلاۋ كومپانياسىن ساتىپ الىپ، قازاقستان نارىعىنا شىقتى. ءسويتىپ، ماڭعىستاۋ جانە اقتوبە وبلىستارىندا نسح-نىڭ بەل بالاسى «يۋگو-ۆوستوچنايا سەرۆيسنايا گرۋپپا» (يۋۆسگ) سەرىكتەستىگىنىڭ ارنايى سەرۆيستىك ورتالىعى قۇرىلىپ، وندىرىستىك قىزمەت كورسەتۋ بازاسى جاساقتالدى. 23.01.2007 ج. №8048-1943-توو (يۋ) ءنومىرلى تىركەۋ كۋالىگىن يەلەنگەن، يگور ۆياچەسلاۆوۆيچ شەرستنيوۆ باسقاراتىن بۇل جشس قازىرگى تاڭدا اقتاۋ قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى وندىرىستىك ايماقتا ورنالاسقان. قازاقستاننىڭ باسقا بانكى قۇرىپ قالعانداي، رەسەي «سبەربانكىنىڭ» فيليالىنان ەسە-شوت اشىپ، قىزمەتىن وركەندەتىپ، ءجۇرىپ جاتىر. مەيلى عوي، ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىمەن قوسا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا دا ۇلەس قوسارلىقتاي يگى ءىس تىندىرىپ، زاڭدى تۇردە، ىڭ-شىڭسىز جۇمىسىن جاساپ جاتسا، قازاقستان جاعى بۇل كومپانياعا العىستان باسقا ەشتەڭە ايتپاس ەدى.
الايدا قازىرگى جاعداي ولاي بولماي تۇر. وسى سەرىكتەستىكتىڭ كەلۋىمەن بىرگە قازاقستاندىق بىرنەشە سەرۆيستىك مەكەمە قارا تاقىرعا وتىردى. ولاردىڭ قاتارىندا ۇڭعىلارعا اعىمداعى جانە كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋمەن اينالىساتىن «كاپرەمسەرۆيس» جشس، «Catkaz Limited» جشس، «كەزبي» جشس، «كاسپيان ۆەن سەرۆيس» جشس، «مۇنايفيلتسەرۆيس» جشس، «فورتەك» جشس، «ماڭعىستاۋگەولوگيا» اق، «پوليكامسەرۆيس» جشس، «ءبيبىسارا» جشس، «اقىرىس» جشس، «كرۋز» جشس، «ابونيا» جشس، «دريللينگ سەرۆيس لتد» جشس، «بۇرعىلاۋ» جشس، «جوندەۋ» جشس، «ەۆرازيا دريللينگ» جشس، «مايكس» جشس، ت.ب. ونداعان كاسىپورىن بار. ياعني، رەسەيلىك الپاۋىت كومپانيا ءدال وسىنداي سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىساتىن بىرنەشە ماڭعىستاۋلىق كاسىپورىنداردىڭ نانىن تارتىپ جەپ جاتىر. قالايشا؟
مارات كامالوۆتىڭ 2007 جىلعى 2-تامىز كۇنگى «نەفتيانىە ۆەدوموستي» بيۋللەتەنىندە «نەفتسەرۆيسحولدينگ» پريوبرەل بۋروۆۋيۋ كومپانيۋ» دەپ جالپاق جۇرتتان ءسۇيىنشى سۇراپ جازعانىنداي، بۇل كومپانيانىڭ قولىنداعى ليتسەنزيالىق پاكەت ۇڭعىلارعا اعىمداعى جانە كۇردەلى جوندەۋلەردى جۇرگىزۋگە، ولارعا وندىرىستىك-گەوفيزيكالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە، سونداي-اق مۇناي ونەركاسىبى قۇرال-جابدىقتارىمەن سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋگە رۇقسات بەرەدى. ال سوندا ءدال وسىنداي سەرۆيستىك كاسىپورىن قازاقستاندا قۇرىپ قالىپ پا؟ اتاعى دارداي رەسەيلىك كومپانيانىڭ الدىندا باسىمىزدى ءيىپ، باعىنىشتى بولىپ، اتتاي قالاپ، الىستان شاقىراتىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟
اڭگىمەنىڭ ءتۇپ-توركىنى تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ءبارىن باسىنان باستايىق. 2009 جىلدىڭ 12-ناۋرىزى كۇنى قازاقستاندىق «كاپرەمسەرۆيس» سەرىكتەستىگىنىڭ ديرەكتورى زامير عالىمۇلى تەمىرتاسوۆتىڭ قازاقستاننىڭ «اتامەكەن» وداعى» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆقا جازعان حاتىندا ءبىراز شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ، ءبىرتالاي نارسە بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باياندالدى. «باقسام، باقا ەكەن» دەمەكشى، 2004 جىلى قۇرىلعان، 2007 جىلدىڭ اقپان ايىنان بەرى سولتۇستىك بوزاشى كەن ورنىندا ۇڭعىلارعا كۇردەلى جوندەۋدىڭ ەڭ ءبىر اۋىر دا قاۋىپتى جۇمىستارىن اتقارىپ كەلگەن «كاپرەمسەرۆيس» جشس 2008 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا كەن ورنىنىڭ باس وپەراتورى، قىتاي-رەسەي بىرلەسكەن كاسىپورنى - «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالى ۇيىمداستىرعان №TSC08/029/O اشىق تەندەرگە قاتىسىپ، كوزاپارا جاسالعان قاراۋلىقتىڭ كەسىرىنەن وڭباي «ۇتىلادى». الدىمەن وبلىستىق «وگني مانگيستاۋ» گازەتىندە جاريالانعان حابارلامادا (04.11.2008 ج.، №175 سانى) «تەندەر وتپەگەن» دەپ تانىلادى. سونداي-اق، 2008 جىلدىڭ 24-قاراشاسى كۇنگى «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالى جولداعان №تو2-506/24.11. حاتىندا №1, №3 لوتتاردىڭ وتپەگەنى جونىندە ايتىلادى. تەندەردىڭ وتپەي قالۋىنا بايلانىستى بۇعان دەيىن جاسالعان «كاپرەمسەرۆيس» جشس مەن «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالى اراسىنداعى كەلىسىم-شارتتى ۇزارتۋدى سۇراپ جازعان ز.تەمىرتاسوۆتىڭ حاتتارىنا وپەراتور كومپانيادان («بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد») ەشقانداي جاۋاپ بولمايدى. ز.تەمىرتاسوۆ 2009 جىلدىڭ 21-قاڭتارىندا «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسى فيليالىنىڭ باس مەنەدجەرى تيان كەتسزيانمەن كەزدەسكەندە، ول بۇل ماسەلە بويىنشا جاۋاپ جازۋدى ءوزىنىڭ ورىنباسارى ۆ.ەجوۆقا تاپسىرعانىن ايتادى. ال ۆ.ەجوۆ بولسا، توبەدەن تۇسكەندەي قىلىپ «كاپرەمسەرۆيس» سەرىكتەستىگىنىڭ تەندەردەن ۇتىلعانىن، 2009 جىلدىڭ 1-ساۋىرىنەن باستاپ سولتۇستىك بوزاشىداعى ۇڭعىلارعا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن تەندەردە بارلىق لوتتاردى جەڭىپ العان «يۋگو-ۆوستوچنايا سەرۆيسنايا گرۋپپا» جۇرگىزەتىندىگىن، ونىڭ سەبەبى، «كاپرەمسەرۆيس» سەرىكتەستىگىنىڭ تەندەرگە ۇسىنعان باعالارى رەسەيلىك كومپانياعا قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى بولعاندىعىن ايتادى.
ز.تەمىرتاسوۆتىڭ تەندەرگە قاتىسىپ وتىرعان ەكى كومپانيا ەكى مەملەكەتتىكى ەكەنىن، سوندىقتان قر يندۋستريا جانە ساۋدا مينيسترلىگىنىڭ 2007 جىلدىڭ 30-شى قاڭتارىنداعى №30 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن، جەر قويناۋىن پايدالانۋداعى قىزمەت كورسەتۋدە «قازاقستاندىق مازمۇندى» قاتاڭ ەسكەرۋ جونىندەگى مەتوديكاعا سايكەس قازاقستاندىق كومپانياعا باسىمدىق بەرىلىپ، وسى ەرەجەگە بايلانىستى شەتەلدىك (رەسەيلىك) كاسىپورىنعا قاتاڭ تالاپ قويىلۋى كەرەكتىگىن ايتىپ، شىر-پىر بولعان داۋسىن ەشكىم قۇلاققا ىلمەيدى. بۇل جەردە «جەر قويناۋى جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 63-2 بابىنىڭ 3-تارماعى ورەسكەل بۇزىلعاندىعى دا ەسكەرىلمەيدى.
وسىنداي زاڭسىزدىقتاردى اشىپ ايتىپ، اتاپ كورسەتكەن ز.تەمىرتاسوۆتىڭ جان-جاققا جازعان حاتتارىنان ەشقانداي قايران بولمايدى. «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالى تىرس ەتىپ تۇسىنىك بەرمەستەن جاتىپ الادى. زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاۋشى ورگان – پروكۋراتۋرا دا شەتەلدىك كومپانيانىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ، بۇل ماسەلەنى سوت ارقىلى شەشۋ جونىندە كەڭەس بەرۋمەن عانا شەكتەلەدى. ماڭعىستاۋ وبلىستىق اكىمشىلىگىنىڭ «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالىمەن جۇرگىزبەك بولعان كەلىسسوزدەرىنەن ەشقانداي ناتيجە شىقپايدى. كومپانيا فيليالى ورتاق ءتىل تاۋىپ، تۇسىنىستىك تانىتۋعا نيەت تە بىلدىرمەيدى. (مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ جەرگىلىكتى بيلىكتى مەنسىنبەي، مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىندىعىن كورسەتەدى). ز.تەمىرتاسوۆ بۇل جەردە تەندەردى ۇيىمداستىرۋشى «لۋكويل وۆەرسيز حولدينگ لتد» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى مەن تەندەردىڭ جەڭىمپازى «يۋۆسگ» جشس اراسىندا جەڭ ۇشىنان جالعاسقان قۇپيا بايلانىس بار ەكەندىگىنە كۇدىكتەنەتىنىن جاسىرمايدى. ويتكەنى، «لۋكويل وۆەرسيز حولدينگ لتد» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى اندرەي كۋزياەۆ، سونىمەن قاتار «پەرمسكايا پرويزۆودستۆەننو-فينانسوۆايا گرۋپپا» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى. ال «يۋۆسگ» جشس-ءنىڭ جالعىز قۇرىلتايشىسى - «نەفتسەرۆيسحولدينگ» وسى «پەرمسكايا پرويزۆودستۆەننو-فينانسوۆايا گرۋپپانىڭ» قۇرامىنا كىرەدى. ياعني «بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد» كومپانياسىنىڭ فيليالىندا قازاقستان زاڭدارىن كوپە-كورنەۋ بەلدەن باسىپ وتكىزىلگەن تەندەردى شىرماۋىقشا شىرماپ جاتقان ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن وسى جەردەن ىزدەۋ كەرەك.
ەڭ سوراقىسى سول – ز.تەمىرتاسوۆتىڭ حاتىنا جاۋاپ جازعان «لۋكويل وۆەرسيز حولدينگ لتد» كومپانياسى قازاقستاندىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى ي.ن.ناسىروۆ تەندەردىڭ وتە دۇرىس وتكەندىگىن ايتا كەلىپ، بەتى شىلپ ەتپەستەن «يۋۆسگ» جشس – قازاقستان زاڭدارىنا سايكەس قۇرىلعان، ماڭعىستاۋ وبلىسىندا جۇمىس ورنىن اشىپ، ەل قازىناسىنا سالىعىن تولەپ وتىرعان قازاقستاندىق كاسىپورىن» (؟) دەپ سوققان. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل كومپانيانىڭ ەشقانداي جەرگىلىكتى زاڭداردىڭ تالابىنا قاراماستان، تاۋار ساتىپ الۋ مەن قىزمەت كورسەتۋ ءۇشىن قاجەتتى قاراجاتتى ءبىر عانا كوزدەن الۋعا تولىق قۇقى بار جانە بۇل «لۋكويل وۆەرسيز حولدينگ لتد» ساياساتىنا تولىق ساي كەلەدى. سونداي-اق، بۇل ءۇشىن وعان ەشكىم دە نارازىلىق بىلدىرۋگە حاقى جوق.
وسى جەردە ورايى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتۋ كەرەك، «لۋكويل وۆەرسيزدىڭ» مۇنداي ساياساتى بۇل كومپانيانىڭ قاتىسى بار بارلىق كەن ورىندارىندا جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ايتالىق، «قاراقۇدىق» كەن ورنىنداعى ۇڭعىلارعا اعىمداعى جانە كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋمەن، بۇرعىلاۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن، 100 پايىز اكتسياسى «لۋكويل وۆەرسيز حولدينگ لتد» مەنشىگىندەگى مەردىگەرلىك كومپانيا - «قاراقۇدىقمۇناي» جشس قىزمەتىن دە سول باياعى «يۋۆسگ» جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
ءسويتىپ، اينالىپ كەلگەندە، «يۋۆسگ» ارتىندا تۇرعان قىتايلىقتار مەن رەسەيلىكتەر وزدەرىن «قازاقستاندىق كاسىپورىن» رەتىندە كورسەتىپ، سىرتى جىلتىراعان، ءىشى قالتىراعان ارام پيعىلدى ەكىجۇزدى ساياساتىن بەتكە ۇستاپ، جوعارىدا اتاپ وتكەن «قازاقستاندىق مۇددەنى» (نەمەسە «قازاقستاندىق مازمۇن») كوزدەگەن ەل ساياساتىن قولجاۋلىق قىلدى.
تاعى ءبىر مىسال. ۇستىمىزدەگى جىلى ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ماڭعىستاۋ ولكەسىنە ارنايى ىسساپارمەن كەلگەن ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەر ومىرزاق شۇكەەۆتىڭ قاتىسۋىمەن بىرقاتار كاسىپورىندار مەموراندۋمدارعا قول قويدى. سول جولى سۋىرىلىپ ءسوز سويلەگەن ءو.شۇكەەۆ بۇل مەموراندۋمداردىڭ قۇر ءسوز كۇيىندە قالمايتىنىن، الداعى ۋاقىتتا ءاربىر كاسىپورىنمەن جەكە-دارا كەلىسىمشارتتار جاسالاتىندىعىن جاريا ەتتى. وبلىس اكىمىنىڭ ىقپالىنان شىقپايتىن جالعىز وبلىستىق تەلەارنا «قازاقستان-اقتاۋ» مەن بيلىككە باعىنىشتى باسقا دا بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مۇنى «وتاندىق كاسىپورىندار ۇلكەن جۇمىس كولەمىنە يە بولدى! جەرگىلىكتى جەردە جۇزدەگەن جۇمىس كوزدەرى اشىلاتىن بولدى!» دەپ جارىسا جازىپ، جاسالماعان شارۋانىڭ جارناماسىن كۇمپىلدەتىپ جاتتى. ال ەڭ سوراقىسى سول – وسى جيىندا ءبىرى شەتەلدىك، ءبىرى وتاندىق كومپانيالاردىڭ اتىنان شىققان بولىپ «قاراجامباسمۇناي» مەن «تۇلپارمۇنايسەرۆيس» جشس-ءنىڭ اتىنان ەكى جاقتان دا ەكى قىتايلىق شىعا كەلگەندە، زالدىڭ ءىشىن مىسقىلدى كۇلكى كەرنەپ كەتتى. ال جاڭاعى جارامساق باق وكىلدەرى بۇل تۋرالى ءلام-ميم دەپ ءتىس جارىپ، جاق اشقان جوق. «جابۋلى قازان جابۋلى» كۇيىندە قالدى. مىنە، سىزگە وتاندىق كومپانيانىڭ اتىن جامىلعان قىتايلىق ەكسپانسيانىڭ مىڭنان ءبىر مىسالى كەرەك بولسا! ال بيلىك باسىنداعىلار قاراپايىم حالىقتى دا، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردى دە تۇك كورمەيتىن سوقىر، ەشتەڭەنى ەستىمەيتىن ساڭىراۋ، دىمعا تۇسىنبەيتىن مەڭىرەۋ ساناپ، اقىماق كورەدى. سايىپ كەلگەندە، بۇدان جەرگىلىكتى كاسىپورىندار زارداپ شەگىپ، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە وتىرىپ شومىشتەن قاعىلىپ، ەل ەكونوميكاسىن يگەرۋ سىباعاسىنان قۇر قالىپ، شەتقاقپاي كورىپ وتىر.
دەمەك، بۇل – «2008 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلارلار كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا قاداپ تۇرىپ ايتقان «قازاقستاندىق مۇددە» ماسەلەسى اياقاستى بولدى» دەگەن ءسوز. وندا شەتەلدىك كومپانيالارمەن جاسالاتىن كەلىسىمشارتتاردا قازاقستاندىق كاسىپورىنداردىڭ مۇددەسىن كوبىرەك كوزدەپ، تاۋار ساتىپ الۋ مەن قىزمەت كورسەتۋ جانە مامانداردى قايتا دايارلاۋ ماسەلەسىندە قازاقستاندىق ۇلەستى ارتتىرۋ جايى قاتاڭ ەسكەرتىلگەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، شەكتەن شىققان شەتەلدىك كومپانيالار ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءسوزىن ايدالاعا اتقان اڭشىنىڭ وقتارىنداي قىلىپ، قۇلاعىنا دا قىستىرماستان، ەلەۋسىز قالدىردى. بۇل نە سوندا؟ ەلدى دە، ەلباسىنى دا سىيلاماۋ ما؟ الدە بيلىك باسىنداعىلاردىڭ مەملەكەت مۇددەسى اياقاستى بولماق تۇگىلى، تاپا-تال تۇستە ەلىن جاۋ تالاعانداي ەتىپ توناپ، باسىنا يت سارىپ جاتسا دا، باسى اۋىرمايتىن نامىسسىزدىعى مەن نەمقۇرايدىلىعى ما؟ ەكەۋى دە بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، اقشا ءۇشىن ارىن ساتۋعا دا بار قازىرگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءوز قۇلقىنىن عانا كۇيتتەپ، ءوز حالقىنا جانى اشىمايتىن قاتىگەز پيعىلىنان ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى. ال وسىنى جاقسى بىلەتىن ايار شەتەلدىكتەر كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ساتىپ الۋعا بولاتىن ءبىزدىڭ ارسىز شەنەۋنىكتەرىمىزدى ءوز ماقساتتارىنا شەبەر پايدالانىپ، ەلدى دە، ەلباسىنى دا كەلەمەش قىلىپ وتىر. بۇعان ەل ىشىندەگى ۇلىورىستىق ءشوۆينيزمدى اشىقتان-اشىق قولداپ، جەرگىلىكتى حالىققا ازۋ ءتىسى مەن اياۋسىز تىرناعىن كورسەتىپ قويۋدى ءوزىنىڭ مارتەبەلى مىندەتى سانايتىن رەسەيلىك ساياساتتىڭ ىقپالىنداعى ونداعان بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قوسىڭىز.
«اۋزىمدى اشقان سوڭ، كومەكەيىمدى نەگە كورسەتپەيىن؟» دەگەندەي، اقىرى ايتقان سوڭ، اقيقاتتى اياعىنا دەيىن ايتايىق، قىتايلىق جانە رەسەيلىك كومپانيالاردىڭ كوپە-كورنەۋ وزبىرلىعى تەك مۇنىمەن عانا بىتپەيدى. ءبىز تەك ءبىر عانا مىسال كەلتىردىك. ال قازاقستاننىڭ بۇكىل باتىس ءوڭىرى – ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە وبلىستارىنىڭ مۇناي-گاز سالاسىن، جالپى ورتا ازيانىڭ ەكونوميكاسىن باسقارۋدى قولدارىنا تولىقتاي العان رەسەيدىڭ «لۋكويل»، «روسنەفت»، «گازپروم» سياقتى الپاۋىت كومپانيالارى سوڭعى كەزدە بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ەندى ءتىپتى كۇشەيىپ، وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى وكىمەتپەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىنداعى الەۋمەتتىك باعدارلامالاردىڭ ءبارىن جاپپاي قىسقارتۋعا كوشتى. ونىڭ ىشىندە وزدەرى جۇمىس جاساپ جاتقان جەرگىلىكتى جەرلەردە الەۋمەتتىك وبەكتىلەر سالىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدەن باستاپ، قول استىنداعى قازاقستاندىق جۇمىسشىلاردى قايتا دايارلاۋدان وتكىزۋ، ولاردى وندىرىستىك كومپانيادا جۇمىس ىستەگەنى ءۇشىن بەرىلۋگە ءتيىستى تاماقپەن، كيىممەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى «ۇساق-تۇيەكتەرگە» دەيىن بار. قازىر وسىنىڭ ءبارى قىسقارتىلىپ، ۇلتى قازاق نەمەسە قازاقستاندىق جۇمىسشىلار جاتتىڭ قولىندا جالشى بولىپ، ءوز ەلىندە وگەي بالاداي كۇي كەشىپ ءجۇر.
سودان كەلەدى دە، ءدال سونداي دارەجەدەگى جەرگىلىكتى ماماندار شەتقاقپاي كورىپ، شەتتەن كەلگەن جۇمىس كۇشىنە الابوتەن ايرىقشا جاعداي جاسالادى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك. ماسەلەن، ءسىز قانداي مىقتى مامان بولساڭىز دا، اقش-قا نەمەسە قىتايعا ياكي ەۋروپا مەملەكەتتەرىنە بارىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋىڭىز قيىنعا تۇسەدى. ويتكەنى، دامىعان ەلدەردە ەڭ الدىمەن ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەدى. ال ءسىزدىڭ وي-ءورىسىڭىز بەن ءبىلىم-بىلىگىڭىز، كاسىبي دارەجەڭىز امەريكالىق نەمەسە قىتايلىق ازاماتتاردان ون جەردەن جوعارى بولىپ تۇرسا دا، ول ەلدىڭ كاسىپورىندارى الدىمەن ءوز ەلىنىڭ مامانىن جۇمىسقا الادى.
ال بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. ەگەر ءسىز قازاقستاندا تۋىپ، قازاقستاندا تۇراتىن، ونىڭ ىشىندە قازاق بولساڭىز، قانشا جەردەن جەتى ءتىل تۇگىلى، جەتپىس ءتىل ءبىلىپ، زاماناۋي ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىمەن جان-جاقتى قارۋلانعان ۆۋندەركيند بولساڭىز دا، ءوز ورنىڭىزعا لايىق مەكەمەدە قىزمەت جاساپ، ءوز ەلىڭىزدىڭ ەكونوميكاسىن وركەندەتۋ ىسىنە ۇلەس قوسۋىڭىزعا، ونى ايتاسىز، وزىڭىزگە تيەسىلى ناپاقاڭىزدى ءتيىستى جولمەن تابۋىڭىزعا دا مۇمكىندىگىڭىز جوق. ونىڭ ەسەسىنە ءسىزدىڭ لاقتىرعان تاياعىڭىزدى الىپ كەلە المايتىن، قولىڭىزعا سۋ قۇيۋعا دا جارامايتىن، شالا ساۋاتتى، دۇمبىلەز ورىس پەن ءدۇدامال قىتايلىقتىڭ ءسىزدىڭ توبەڭىزدەن ءتونىپ، اڭگىرلەپ ءامىرىن جۇرگىزىپ، قالاعان باعىتىنا قايمانا مالداي قايىرمالاپ ايداپ، قاي شارۋاسىنا دا قۇلشا جۇمساۋعا قۇقى بار. مىنە، قازىرگى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ جەتكەن جەرى، جۇرگىزىپ وتىرعان سالداقى ساياساتىنىڭ سىقپىتى وسى.
رەسەيدىڭ «لۋكويل وۆەرسيز» كومپانياسى تولىعىمەن باقىلاۋ پاكەتىن قولىنا العان «قاراقۇدىقمۇناي» جشس، جارتىلاي اكتسيالار پاكەتىن يەلەنگەن «سەۆەرني بۋزاچي وپەرەيتينگ لتد»، «ارمان» كاسىپورىندارىنداعى جاعداي تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. اسىرەسە ستەپان گۋرجي باسقاراتىن «قاراقۇدىقمۇناي» سەرىكتەستىگىندەگى حال-احۋال وتە كۇردەلى كۇيدە. «مۇندا ءتىپتى پرەزيدەنت ايتقان «قازاقستاندىق مازمۇن» ماسەلەسى مۇلدەم ماعىناسىنان ايىرىلعان» دەسە دە بولادى. ويتكەنى، قانشاما ءدال سونداي دارەجەدەگى جەرگىلىكتى ماماندار جۇمىسسىز قاڭعىپ جۇرسە دە، مۇندا باسشىلىقتاعى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردەن باستاپ ورتانقول قىزمەتكەرلەرگە دەيىن تۇگەلدەي رەسەيدىڭ ازاماتتارى (ناقتىراق ايتقاندا، ورىستار) وتىر. ال قازاق بايعۇس قاشاندا «بارىپ كەل، شاۋىپ كەلدىڭ» شارۋاسىنا شاپقىلاپ جۇرەتىن، ەشقاشان قىزمەت بابىمەن ءوسۋى مۇمكىن ەمەس، جالاقىسى از، جاۋاپكەرشىلىگى جوق قىزمەتتەر مەن قارا جۇمىسقا جەگىلگەن.
ال ەندى «مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەگەنگە كەلسەك، ايسبەرگتىڭ استىندا جاتقان بولىگى سياقتى مۇنىڭ استارىنداعى جىمىسقى ساياساتتى ايتپاي-اق اڭعارۋ ءۇشىن اتاڭىزدان اقىلى اسقان دانىشپان بولىپ تۋدىڭ كەرەگى جوق. بارلىعى دا كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ ءاربىر ادامعا اق ماتانى قارا جىپپەن قايىپ تىككەندەي بادىرايىپ كورىنىپ تۇر. قاپتاعان قارا قىتاي مەن سامساعان سارى ورىستىڭ الدىندا باپەك قاعىپ، قۇراق ۇشقان قازىرگى قولبالا-بيلىك وڭەشىنەن وتەتىن «جاسىل قاعاز» ءۇشىن جانتالاسىپ، ءوز ەلىنىڭ نەسىبەسىمەن قوسا ار-ۇياتىن دا، يمان-يباسىن دا ساتىپ جىبەرۋگە دايىن. مۇنى باسقاشا ءتۇسىندىرىپ كەرەگى جوق. ويتكەنى، سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكاسىندا، بارلىق سالادا دا ايداھار تاڭبالى «اجداھا مەملەكەت» - قىتاي مەن «ايۋ-كورشىمىز» - رەسەيدىڭ، اسىرەسە ورىستاردىڭ ەكسپانسياسى كۇشەيىپ كەلەدى. بۇل جايت قازاقستان حالقىنىڭ نەگىزگى ناپاقاسى جانە ەلدىڭ بولاشاعى سونىمەن تىعىز بايلانىستى باستى قازىناسى بولىپ تابىلاتىن مۇناي-گاز سالاسىندا انىق بايقالىپ وتىر.
دەمەك، شەتەلدىكتەر تۇگىلى، ءتىپتى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ وزدەرى ەلباسىمىزدىڭ قاتاڭ تۇردە قاداپ ايتقان ەل ەكونوميكاسىنا «قازاقستاندىق مازمۇن» («كازاحستانسكوە سودەرجانيە») بەرۋ، ياعني بارلىق سالالاردا دا جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر مەن قازاقستاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى، قىزمەت كورسەتۋمەن اينالىساتىن سەرۆيستىك كاسىپورىنداردى كوپتەپ تارتۋ تۋرالى باستاماسىنا پىسقىرىپ تا قاراپ وتىرعان جوق. سوندا مۇنى قالاي تۇسىنەمىز؟ ەل ۇكىمەتى مەن جەرگىلىكتى جەردەگى اكىم-قارالاردىڭ وزدەرى بىردەن-ءبىر وكىلى بولىپ تابىلاتىن ءوز پرەزيدەنتىن مەنسىنبەيتىن، ونىڭ بەرگەن تاپسىرمالارى مەن وي-پىكىرلەرىن قۇلاعىنا دا قىستىرمايتىن بولعانى ما؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىز سول بيلىك باسىنداعىلاردىڭ وزىنە قالدىردىق.
بۇل جەردە ەسكەرمەۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر كىلتيپان بار. قازىرگىدەي قىم-قۋىت، الاساپىران، اۋمالى-توكپەلى ۋاقىتتا، كەشەگى كۇنى «مەن» دەپ ءتوسىن ۇرعانداردىڭ ءوزى مەڭ-زەڭ بولىپ، قاق ماڭدايىنا داعدان سويىل تيگەندەي داعدارىپ، دال بولىپ قالعان زاماندا، جاپپاي داعدارىس جاعدايىندا قايداعى ءبىر قاڭعىپ كەلگەن كىرمەلەردىڭ ەسىكتەن كىرىپ، «ءتور مەنىكى» دەپ، توبەمىزگە شىعۋى، ءوز نانىمىزدى وزگەلەردىڭ تارتىپ جەۋى كاسىپكەرلەر مەن ءوندىرىس يەلەرىن بىلاي قويعاندا، قاراپايىم حالىقتى دا اشىندىرىپ، قاتتى نارازىلىعىن وياتۋى مۇمكىن. «اش بالا – توق بالامەن وينامايدى. توق بالا «اش بولام» دەپ ويلامايدى». ال مۇنىڭ ارتى بۇقارانىڭ بۇلقىنىپ، كوتەرىلىپ، كوشەگە شىعۋىنا اپارىپ سوعۋى كادىك. «قارا حالىق قوزعالسا، باي-باعلان تۇرماس باعىندا-اي، پاتشالار تۇرماس تاعىندا-اي». حالىق قاھارىنا مىنەر بولسا، حاننىڭ تاعىنا دا قاۋىپ تونەدى. ءوزى وتىرعان ورىنتاعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وتباسى تۇگىلى، وتانىن دا، وتانىنىڭ ەڭ قاسيەتتى قازىناسى مەن مۇددەسىن دە ساتىپ جىبەرۋگە دايار بۇگىنگى بيلىك ەڭ بولماسا وسىنى ەسكەرسە، يگى.
راسۋل جانتايۇلى
«قازاقستان» اپتالىعى،
№19 (259), 21-مامىر، 2009
