- تۇرسىن اعا، ەلىمىزدە اباي، مۇحتار اۋەزوۆ مۇرالارىنا تەرەڭ بويلاپ جۇرگەن ساناۋلى عالىم بار دەسەك، سونىڭ ءبىرى - ءوزىڭىز. جالپى ابايعا قاراپ بوي تۇزەيتىن قازاق ءۇشىن مۇنداي زەرتتەۋلەر، دەرەكتەر قۇندى ەكەنى بەلگىلى. ءسىز وسى قۇنانباي، اباي، مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى دەرەكتەردى قالاي جينادىڭىز؟

- تۇرسىن اعا، ەلىمىزدە اباي، مۇحتار اۋەزوۆ مۇرالارىنا تەرەڭ بويلاپ جۇرگەن ساناۋلى عالىم بار دەسەك، سونىڭ ءبىرى - ءوزىڭىز. جالپى ابايعا قاراپ بوي تۇزەيتىن قازاق ءۇشىن مۇنداي زەرتتەۋلەر، دەرەكتەر قۇندى ەكەنى بەلگىلى. ءسىز وسى قۇنانباي، اباي، مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى دەرەكتەردى قالاي جينادىڭىز؟
- بۇل ءۇش تۇلعانىڭ ءومىر تاريحىن، شىعارمالارىن، كوزقاراستارىن بالا كەزىمنەن قۇلاعىما قۇيىپ، بويىما ءسىڭىرىپ، ەستىپ ءوستىم. مەن سوزگە دەن قويا باستاعان الپىسىنشى جىلدارى ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، مۇحتاردىڭ كوزىن كورگەن قاريالار بار بولاتىن. ەستيار تارتا باستاعاننان سولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ءوستىم. سيراقباي دوسماعامبەتوۆ دەگەن ابايمەن وسكەنبايدان بارىپ قوسىلاتىن قاريا سول جىلدارى ايپارا انادان باستاپ توعجانعا دەيىنگى اتالارىنىنىڭ قورىمىن ەكى-ءۇش جىل قاتارىنان تۇگەندەپ، باسىنا بەلگى قويىپ شىقتى. بۇكىل اۋىلداعى جالعىز قۇدىقتى سول كىسى ءوزىنىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا قازدىرعان بولاتىن. سۋ الا بارعاندا مەنىمەن ءبىر سىنىپتا وقيتىن نۇرعازى اتتى بالاسىمەن قاتار وتىرعىزىپ قويىپ ىرعىزبايدىڭ شەجىرەسىن، كىمنىڭ اۋىلى قاي جەردە، ول قاي جەردە جەرلەندى، ونىڭ باسىنا قانداي بەلگى قويىلدى، سونىڭ ءبارىن ايتىپ بەرەتىن. سوزگە ءۇيىر تارتىپ، العاشقى ماقالام گازەتكە باسىلعان سوڭ، جەتىنشى-سەگىزىنشى سىنىپتاردان باستاپ كەيدە سونداي ساپارعا مەنى دە بىرگە الىپ شىعىپ ءجۇردى. ءبىز بەلتەمىرگە دانەكەرلەنگەن، ادام اتتارى جازىلعان قاڭىلتىرلاردى ورناتامىز. مىسالى، توعجان ۇزاتىلعان اققوزىنىڭ اۋىلى مەن قورىمىن، ەركەجاننىڭ قىستاعىن، قوڭىراۋليەنى، ورازبايدىڭ مايقۇدىعى، بەيسەنبايدىڭ تىرىدەي كومىلگەن قۇدىعى، مىرزاشوقىنى، بارلىبايدىڭ جازىعىن، قوداردىڭ قاراجارتاسىن، شاكارىمنىڭ قىستاۋىن، ىرعىزباي تۇقىمىنىڭ اتا قورىمىن، نىسان ابىزدىڭ زيراتىن، وسكەنبايدىڭ اسى بەرىلگەن كوكشەتاۋدى، ەڭلىك-كەبەكتىڭ قورىمىن، «قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» عازيزانىڭ زيراتىن، اقشوقىنى، شۇنايدى، جيدەبايدى، باقاناستى، ءشيلى كەزەڭدى، حان بيىگىن سول جىلدارى كورىپ، سىرىن ءبىلدىم. بۇلار شاعان-قاراۋىل-سەمەي كۇرە جولىنان ونشا قاشىق ەمەس مەكەندەر بولاتىن. سونىمەن قاتار توقتامىس باتىردىڭ تۋىن ساقتاعان ءابىش اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋدى جانە ول ۇيدەن ءدام تاتۋدى ءيسى توبىقتى بالاسى وزىنە ۇلكەن قۇرمەت سانايتىن. ال، سول كىسىنىڭ ۇلى نۇعىمان اعا مەنى جانىنا تارتتى، نەمەرەسى نەسىپباي، بەكەندەرمەن قاتار وقىعاندىقتان، قوناق كەلگەن كەزدە قۇلاق تا بۇيىرىپ قالىپ ءجۇردى. شاكىر ابەنوۆ مارقۇم ايلاپ جاتاتىن. لەيمەن دەگەن اقىن قاريا دا اڭگىمەشى ادام ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوز ءۇيىڭنىڭ تابالدىرىعىعىنان سىرتقا اتتاساڭ بولدى اباي، شاكارىم، مۇحتار عانا ەمەس، سوناۋ رىسپەتەكتەن باستاپ قۇنانبايعا دەيىنگى ادامداردىڭ تۇقىمىنا جولىعاسىڭ، اڭگىمەسىن تىڭدايسىڭ. اقساقالداردىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ بەرەمىن دەپ «رۋ ارازدىعىن قوزدىرعان بالا ەمەس، پالە» رەتىندە توعىزىنشى سىنىپتا مەكتەپتەن ءبىر اي شىعارىپ جىبەرگەنى دە بار. مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىم وسى ءۇش تاۋ تۇلعاعا ارنالدى دەسەم دە بولادى. ەندى وسىنشا جيناعان دۇنيەدەن قورىتىندى جاساۋ كەرەك.

- قۇنانبايدى ادەبيەتشى قاۋىم زەرتتەپ، ادىلەتتى، دانا ادام ەكەنىن تانىدى. الايدا «اباي جولىنىڭ» اسەرى بولۋ كەرەك، جالپاق جۇرت قۇنانبايدى قاتىگەز تۇلعا رەتىندە بىلەدى. قالىڭ قازاققا قۇنانبايدىڭ شىنايى تۇلعاسىن ايتاتىن ۋاقىت كەلگەن شىعار...
- ۋاقىتى كەلگەن جوق، ءوتىپ كەتتى جانە ونداي شىعارمالار، زەرتتەۋلەر بار. تەك سونى وقيتىن، وقىپ قانا قويماي قۇنانباي ايتقانداي ىشىنە توقيتىن ادام جەتپەيدى. ال، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى - كوركەم شىعارما. قۇنانباي قاجى وبرازى تۇگىلى رومانداعى اباي بەينەسى ومىردەگى اباي ەمەس. بوياۋى قوسىلعان كوركەم شىعارما. ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىزدىڭ تالعامى تومەن. سوندىقتان دا ولار، وكىنىشكە وراي كەيبىر ادەبيەتتانۋشىلارىمىز دا ومىرلىك شىندىق پەن كوركەمدىك شىندىقتى اجىراتا المايدى. ومىرلىك شىندىق بىتكەن جەردەن شىعارما باستالادى. ونسىز كوركەم شىعارما جازىلمايدى. ال ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن «اباي جولىنداعى» اباي بەينەسى ارقىلى - ابايدىڭ، قۇنانباي بەينەسى ارقىلى - قۇنانبايدىڭ ءومىرىن ءتۇسىندىرىپ كەلەمىز. بۇل ساۋاتسىزدىققا پارا-پار تۇسىنىك.
- ال، قۇنانبايدىڭ شىن بەينەسى قانداي؟
- وسى ورايدا قۇنانباي قاجى، حاكىم ابايعا قاتىستى ءبىر قىزىقتى دەرەكتى بايانداپ وتەيىن. ءبىز قۇنانبايدى ءوز زامانىنىڭ وقىمىستىسى، عۇلاماسى، قايراتكەرى دەپ بىلەمىز. ول جاستايىنان بيلىككە، دۇنيە ىسىنە كوپ ارالاسادى. سونداي تۇلعا ءومىرىنىڭ سوڭىندا تىرشىلىكتەن باز كەشىپ، تاقۋا بولىپ، ىلىمگە باس ۇرادى. بىردە بولىس اباي 2-3 ايداي جەر جاۋى، جەسىر داۋىمەن سىرتتا جۇرەدى. اكەسى كىتاپ وقىپ، وي قۇشاعىندا ءجۇر دەگەندى ەستىپ، اۋىلعا كەلەدى. اباي قۇنانبايدىڭ الگى كىتابىن كۇنىنە ەكى-ءۇش بەتتەن عانا وقىپ، تەرەڭ ويلانىپ جۇرگەنىن بايقاپ جۇرەدى. ءبىر اپتا وتكەسىن اباي سۇرايدى: «تاتە، مىنا كىتاپتى ۇزاق وقىدىڭىز عوي، ماعىناسى تەرەڭ كىتاپ پا؟». قۇنانباي قاجى: «ءيا، بۇل كىتاپتىڭ ماعىناسى تەرەڭ، تاريقات قوي»، - دەيدى. «تاتە، ءسىزدى ءدىن عىلىمىنىڭ دانىشپانى عوي دەپ جۇرسەم، ءالى «تاريحاتتا» ءجۇرسىز بە؟ «اقيقاتتىڭ» الدىندا تۇر ەكەن دەسەم»، - دەيدى اباي. قۇنانباي ءسال كىدىرىپ، باسىن شايقاپ بىلاي دەدى: «ءاي، ابايجان، مەن سەنى دە تولىق ساۋاتتى ەكەن دەسەم، ءالى كەمەلىڭە جەتپەپسىڭ عوي. تانىمنىڭ نەگىزى وسى تاريقات ەمەس پە؟! تاريقاتسىز شاريعات تا، ماعريفات تا، اقيقات تا جوق. وسىنى ۇقپاعان ەكەنسىڭ عوي، ابايجان!»، - دەيدى. سوندا اباي ءۇنسىز قالىپتى. سىرتقا شىققان سوڭ ۇزاق باسىن شايقاپ تۇرىپ: «تاتەمنىڭ عىلىمى نەتكەن تەرەڭ ەدى. ورىنسىز سۇراق قويۋعا بولمايدى ەكەن. مەن بەتىن عانا قالقىپ كەتىپپىن عوي. شىندىعىندا دا «تاريحاتسىز» - «شاريعات» تا، «ماعريفات» تا جوق ەمەس پە. ال «اقيقات» اللانىڭ ءىسى ەمەس پە. «اقيقاتتىڭ» الدىندا تۇرسىز دەگەنىم - ءولىم تىلەگەنىم ەكەن عوي. اتتەڭ، ساۋاتسىزدىق-اي!» - دەپ قاتتى وكىنىپتى.
ءتورت كىتاپتىڭ شىندىعىنا كوزى جەتكەن دانا ابايدىڭ ءوزىن ورىنىنا قويىپ، جۇرەگىن سۋىتقان قۇنانبايدىڭ ءبىلىم دارەجەسى سوندا قانداي دەڭگەيدە بولعانى؟ ابايعا: «مەكتەپ كورمەگەن مەن بىلگەندە، ءۇش جىل مەدرەسەدە وقىعان سەن نە توقىعانسىڭ؟» - دەپ تۇر. راسىندا، قۇنانباي وقىسا قازاق اقىل-ويى قانداي دارەجەگە كوتەرىلگەن بولار ەدى، وزدەرىڭىز ويلاپ كورىڭىزدەرشى! ال وسىندا ايتىلعان «شاريعات»، «تاريحات»، «ماعريفات» جانە «اقيقات» اللانى تانۋدىڭ عىلىمي-تانىمدىق، اقىلي ساتىلارى. ياعني، شاكارىم ايتقان «اۋەلگى، ەڭ العاشقى قوزعالىس يەسىن سانامەن سەزىپ، ار ءبىلىمىن ءبىلىپ، تانىپ، سول ارقىلى ماعريفاتتانىپ، ياعني، ءتانىڭدى دە، جانىڭدى تازارتىپ، ار جولىن ۇستانا وتىرىپ «اقيقاتتى» تانۋ. دەمەك، «اقيقات» بۇل دۇنيەنىڭ ەمەس، و دۇنيەنىڭ سىيى. شىندىعىن ايتقاندا، قازىرگى ءبىزدىڭ فيلوسوف-تەولوگتارىمىزدىڭ ءوزى دە جەرىنە جەتپەگەن تانىمدىق ساتىلار، مۇسىلماندىق ويلاۋ جۇيەسى. ويتكەنى ءبىز «شاريعاتتى» ءدىني زاڭ دەپ قانا قابىلدايمىز. ال ءدىني زاڭ - فيكح. شاريعات دەگەنىمىز مىناۋ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ جاراتقان العاشقى قوزعالىس يەسىنەن، ياعني، سەبەپكەرىنەن باستاپ سول ون سەگىز مىڭ عالامداعى ءاربىر قۇبىلىستىڭ، عالامدىق ۇيلەسىمنىڭ، جەتى قات اسپاننىڭ، جەتى قات جەر استىنىڭ تابيعي، بيولوگيالىق، جاراتىلىستىق، فيزيكالىق زاڭدىلىقتارىن ءبىلۋ. ال فيحك دەگەنىمىز سونىڭ ىشىندە جەردىڭ بەتىندەگى ادامداردىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى، سىيلاسىمدىلىقتى، تىرشىلىك قوزعالىسىن قالىپتا ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭدىق ەرەجەلەر. سوندىقتان دا «شاريعاتتى» بىلەتىن عۇلاما دەگەنىمىزدىڭ ماعىناسى كەڭ. ال بىزدە زاڭدىق قۇقىقتاردى بىلەتىن پروفەسسور - جاراتىلىستانۋدى، فيلوسوف پروفەسسور - ءدىني تانىمدى، ادەبيەتتانۋشى پروفەسسور - تاريحتى، تاريحشى پروفەسسور - ارحەولوگيانى بىلمەيدى. ال «شاريعاتتان» ءوتىپ، «ماعريفاتتانىپ»، «تاريحاتتى» تالقىعا سالعان جانە وقىماعان اكەسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى وقىعان جانە دانا ۇلىنان اسقان قۇنانباي مەن ابايدىڭ سانا دەڭگەيى سوندا قانداي دەڭگەيدە بولعانى؟ اقىل جەتپەيتىن دەڭگەيدە. دەمەك ول ەكەۋى، اباي جازعانداي، «عىلىمعا سۇيەنە وتىرىپ اقىلىمەن مىنا دۇنيەنىڭ سىرىن بىلگەندەر».
- حاكىم اباي: «كوكسەگەن ارمانىمدى شاكارىم ارقىلى ورىندايمىن»، - دەپ ەدى. ول نە ارمان؟
- اباي اڭساعان مۇراتتارعا شاكارىم جەتتى. ول ەڭ الدىمەن - ارلى، جانى تازا، اق جۇرەك (ماعريفاتتانعان) عۇلاما دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ەكىنشىدەن، ابايدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ول جات جۇرتتاردى ارالاپ، ەل كوردى، جەر كوردى، ەڭ باي كىتاپحانالاردىڭ سورەسىن اقتاردى. تۇرىك، اراب، پارسى، ورىس مۇراعاتتارىمەن تانىستى. الەمدى شارلاپ كەلىپ، عىلىممەن اينالىستى. سول اباي اڭساعان ار ءىلىمىنىڭ نەگىزىن تولىق ءتۇيسىندى، جۇرەگىنە بەكىتتى، ءوزىنىڭ پوەزيالىق جانە فيلوسوفيالىق شىعارمالارى ارقىلى قازاققا جەتكىزدى. شاكارىمنىڭ قازاق تاريحىن، شەجىرەسىن زەرتتەۋىنە دە، قاجىلىققا بارۋىنا دا اباي سەبەپشى بولدى. اقىن، شاكىرت، ءىنىسى رەتىندە دە ەكى عۇلاما اراسىندا تەرەڭ بايلانىس بار. شاكارىم باعىندىرعان رۋحانيات شىڭى - ابايدىڭ ورىندالماعان ارمانى.
- وسى «جاينار كوڭىل، قاينار ءومىر، ار ءىلىمى وقىلسا» دەگەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ار ءىلىمىن قايدان تابامىز؟
- ار ءىلىمى - ول سەنىڭ جۇرەككە ۇيىعان يمانىڭ. شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا: ەڭ اۋەلگى قوزعاۋشى كۇش - ءبىر جاراتۋشى. وسىدان بارىپ جاراتىلىستىڭ قۇپيا ءبىلىمى مەن رۋحاني ءبىلىم تارايدى. ادامزات وسى ەكى ءىلىمدى دە مەڭگەرۋى ءتيىس. سول ارقىلى دۇنيەنىڭ سىرىن ءبىلىپ، اللانىڭ سانا يەسى ءۇشىن جاسىرىپ قويعان قۇپيا سىرىن مەڭگەرىپ، حاققا كوزى جەتەدى. شاكارىم وسى ەكەۋىنىڭ ىشىندە ار ءىلىمىن ناسيحاتتايدى. ار ءىلىمى - رۋحانيات، رۋحاني ءومىر. ابايدىڭ: «كىم عىلىممەن كوزى جەتىپ، اللانىڭ ءبىر ەكەنىن تانىسا، سونشالىقتى كامىلدىككە جەتەدى»، - دەۋىنىڭ استارىندا ءبىز جوعارىدا مەڭزەگەن تانىمدىق ساتىلار - شاريعات، تاريحات، ماعريفات، حاقيقات جاتىر. ار ءىلىمى دە جاراتۋشىنى تانۋدا وسى جولدار ارقىلى وتەدى. ار ءىلىمىن يگەرىپ، «كوڭىل كىرى تازارعاسىن» (ماعريفاتتانعاننان سوڭ) «كوڭىل جايناپ، ءومىر قاينايدى».
- ايتىپ وتىرعان ار ءىلىمىنىڭ وقىتۋ، مەڭگەرۋ مەتوديكاسى قانداي؟
- ار ءىلىمى دەگەنىمىز - يمان، ەستەتيكانىڭ جانە كوركەم ويلاۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى. مۇنىڭ بارلىق جولى شاريعات، ماعريفات ارقىلى اشىلۋى كەرەك. شاكارىم ءبىلىمنىڭ ماقساتى ار ءىلىمىن يگەرۋدە دەگەن. ال، مۇندا رۋحاني سالاعا قاتىستى قوعامتانۋ عىلىمدارىنىڭ بارلىعى قامتىلعان. ونىڭ جولدارى قانداي؟ بۇعان وقىپ، ءتۇسىنىپ، سەزىنىپ، بەيىمدەلۋ جولىمەن ءجۇرىپ تە ماعريفاتتىق ارناعا تۇسۋگە بولادى. مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى ومىرىڭدەگى رۋحانياتىڭ مەن العان تاربيەڭدە. ال، وسىنداعى ەڭ باستى ماسەلە - ءبىر جاراتۋشى. دۇنيە ءبىر قوزعالىسقا تۇسكەن. العاشقى قوزعاۋشى كىم؟ ون سەگىز مىڭ عالام ۇيلەسىممەن، جاراسىممەن جاراتىلعان. ءار عالامنىڭ، قۇبىلىستىڭ ءوز جۇيەسى، قوزعالىسى بار. ەگەر سول ۇيلەسىمدىلىككە ءسال عانا وزگەرىس ەنەتىن بولسا، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بىت-شىتى شىعادى، ياعني زامان اقىر بولادى. وسى عالامدارداعى ۇيلەسىمدىلىكتى، جەر، ءشوپ، سۋ، اۋا ت.ب. بارلىعىن اردىڭ تازالىعىمەن ساقتاپ قالۋعا بولادى. ادامنىڭ جان-دۇنيەسى تازا بولسا، بۇكىل جاراتىلىسقا كوزقاراسى تازا اقنيەتپەن قارايدى. ءوزىم لەكتسيا وقىعان كەزدە ەكى ءتۇرلى باعىتتا سالىستىرامىن: پەيىل جانە پيعىل. ءبىرىنشىسى - دۇنيەگە ادالدىق، جاقسىلىقپەن قاراۋ. بىرەۋگە ءسۇرىنىپ كەتسە دە، جاماندىق ويلاعان جاۋىڭ بولسا دا، «اتتەگەن-اي» دەپ، سوعان جانى اشىپ نەمەسە دەمەۋگە تىرىسقان ادامدى اقنيەتتى، اقجۇرەكتى دەپ ايتادى. ەكىنشى - پيعىلعا جەڭگىزگەندەر، قارانيەتتىلەر. ماسەلەن، ادام سۇرىنسە، نەگە قاتتى ءسۇرىنىپ كەتپەدى نەمەسە بىرەۋ ءبىر جاعدايعا ءتۇسىپ قالسا، وزىنە سونى مازاق قىلىپ، راحات تابۋ پيعىلدى تانىتادى. وندا قانشا ءبىلىمدى بولسا دا، ار ءىلىمى ونىڭ بويىنا قونباعان. ءتىپتى، عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ءبىر ۇيدەگى ادامداردىڭ پسيحولوگياسىن سونداعى ءوسىرىلىپ گۇل ارقىلى بىلۋگە بولادى. تازالىقپەن، جارقىن جۇرسەڭ، گۇلدىڭ دە وسۋىنە جاقسى اسەر ەتەدى. ەگەر ادام ءبىر-بىرىنە اقنيەت، اقجۇرەكپەن قاراسا، وندا وعان بۇكىل الەم نۇرلانىپ كورىنەدى. اتوم بومباسىن يگىلىككە پايدالانساق، قازىرگى كەزدە مۇحيتتىڭ ار جاعى مەن بەرى جاعى اڭدىسىپ، اتىسىپ، شابىسىپ وتىرماس ەدىك. شاكارىمنىڭ عىلىمدى، دۇنيەنى تۇسىنۋدە ار ءىلىمدى يگەر دەگەندەگىسى مىنە، وسى. مۇنىڭ بارلىعى ادامنىڭ ىشكى پيعىلى مەن پەيىلىندە جاتىر. اق پەيىل بولساڭ، ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ىستەيسىڭ، ءوز پايداڭدى ويلاساڭ، اباي ايتقانداي «باقاستىق عىلىم» بولىپ شىعادى. باقاستىق عىلىم ادامنىڭ جۇرەگىن اعارتپايدى، ساناڭدى كەڭەيتپەيدى، شايتاننىڭ ازعىرۋىندا بولادى. شايتان دەگەن ادامنىڭ ىشىندەگى قارا پيعىل. سول پيعىلدى پەيىلگە اينالدىرۋ كەرەك. سوندا عانا ادامگەرشىلىك جەڭەدى. كەيدە اباي ايتقان ءبىر سوزىندەگى جۇمباقتىڭ جاۋابىن بىرنەشە اي، جىل بويى تابا الماي ءجۇرىپ، تۇسىنگەن كەزدەر بولعان. ار - تازالىق، يمان. مۇنى ۇگىت-ناسيحاتپەن الا المايسىڭ. ار ءىلىمى انانىڭ اق ءسۇتى، اتانىڭ تەكتى قانىمەن كەلەدى، ياعني پەيىلى مەن پيعىلىنان.
ار ءىلىمى تۋرالى ايتىپ وتىرعان مىنا مەنىڭ ءوزىم، ار ءىلىمىنىڭ جولىن ۇستامايمىن. ءبىر وكىنىشىم - وسى. كوڭىلىمدە بار، سەزىنەم، بىراق ۇستانبايمىن. جارتىسى پەيىل، ادامدارعا جاماندىق جاسامايمىن، جاقسى بولسىن دەيمىن، بىراق پيعىلىمدى جەڭە المايمىن. ويتكەنى، ول پيعىل مەنىڭ ءومىر ءسۇرۋ «داستۇرىمە» اينالىپ كەتكەن. ءىشۋ، جەۋ، بالاعات ءسوز ايتۋ، ءوزىڭنىڭ اشۋىڭدى ۇستاي الماۋ جانە ت.ب. نيەتىم اق بولسا دا، پيعىلىمدى جەڭگەن ادام ەمەسپىن. ەگەر ءاربىر ادام ءوزىنىڭ بويىنداعى پەيىلى مەن پيعىلىن سالىستىرىپ، پيعىلدىڭ جەڭۋىنەن ساقتاندىرىپ وتىرسا ادامدىق دارەجەسى وسە بەرەدى. كەيدە ورتا اق پەيىلىڭدى قارا پيعىلعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. مىسالى، سەن اۋەلدەگى ارىڭ تازا وزەن بولسا، جولدا ورنالاسقان زاۋىتتىڭ قالدىعى وزەنگە قۇيىلىپ جاتاتىنى سياقتى.
كەي كەزدە جۇما كۇنى مەشىتتەن ۋاعىز تىڭدايمىن، بىراق توگىلىپ، جەتەڭە جەتكىزىپ ايتاتىن ۋاعىزشى جوق. ماسەلەن، مەشىت، مەدرەسەلەردە قۇران، حاديس وقىتقانى دۇرىس، ال نەگە عۇلاما شاكارىمنىڭ ار ءىلىمىن وقىتپاسقا؟! ول قۇدايدى تانۋعا قاراپايىم قازاق بولمىسىندا، قازاق تىلىندە ءتۇسىندىرىپ، جول سالدى عوي. قازىر باسىنا سالدە تاعىپ، ءبىر-ەكى سۇرە بىلسە مولدا بوپ شىعا كەلەدى. ولاي بولسا مەنىڭ دە مولدا بولۋىم وپ-وڭاي. ماسەلە - جۇرەكتە. مىقتى ادام ءوزىنىڭ پيعىلىن جەڭگەن ادام. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ارىن جاپپاي تازارتۋىمىز كەرەك.
- ەندى جۇيەلەنىپ كەلە جاتقان قوعامدىق ينستيتۋتتار وتباسى ينستيتۋتى مەن بولاشاق ۇرپاق تاربيەسى جانە ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نەنى باسشىلىققا الۋ كەرەك؟
- وسى اباي مەن شاكارىم ايتقان ار ءىلىمىن يگەرۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ عىلىمىن وقىپ تاۋىسساڭ دا، ول ءبىلىمىڭ ارعا، يمانعا، رۋحانياتقا قىزمەت ەتپەسە، ونداي «جۇرەگى سۋىق» عىلىمنىڭ ەش پايداسى جوق. ار ءىلىمى ءاربىر ادامنىڭ جۇرەگىندە، كەۋدەسىندە ساناسىندا ءجۇرۋ كەرەك. سوندا عانا ادامنىڭ شىنايى بولمىسى قالىپتاسادى. «تەحنيكالىق عىلىم»، «راتسيونالدىق عىلىم» دەپ ناسيحاتتاپ جۇرگەن عىلىمىمىز وسى «سۋىق عىلىم». وكىنىشكە وراي، قازاقستاننىڭ قازىرگى ۇستانىپ وتىرعان عىلىمي باعىتى وسى «سۋىق عىلىمي» باعىت. پروفەسسور نۇرلان تەمىرعاليەۆ ايتقانداي، «ەڭ وكىنىشتىسى قازاقستان عىلىمى جالعان عىلىمي تۇجىرىمعا عانا بويىن ۇيرەتىپ بارا جاتقان جوق، سول جالعان تۇجىرىمدى عىلىم دەپ تۇسىنۋگە بەت الدى». بۇل ەڭ قاۋىپتى باعىت. ءبىز شىندىقتان الىستاپ بارامىز. «شىندىقتىڭ كوزىن جالعانمەن بويايمىز» (اباي). قازىرگى وقىتىپ جاتقان پاندەر سول جالعان تۇجىرىمعا قۇرىلعان جاساندى عىلىمي قوندىرعى. جانە بۇل «جالعان ساياساتتانعان تۇجىرىمدى» قوعامنىڭ شىندىعى رەتىندە وقىتۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. وقىماعان وقىمىستى، ءبىلىمسىز ءبىلىمپاز، تاجىريبەسىز ۇستاز كوبەيدى.
- كوركەم ادەبيەتتى قويىپ، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، عالىم بولۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
- بالا جاستان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋى» ارقىلى قازاقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، الاشوردا قايراتكەرلەرى يدەياسى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىمەن ەتەنە تانىس بولدىم. ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە دە تاريحىمىزدى بىلۋگە ۇمتىلىس جاسادىق. الاشورداشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن مەكتەپ، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ وقىدىم. وعان ىقىلاسىمدى ۇستازىم رىمعالي نۇرعالي اۋداردى. اتىن اتاۋ قىلمىس بوپ ەسەپتەلەتىن م.دۋلاتوۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ، م.جۇماباەۆتىڭ كىتاپتارىن ۇيىندە جاسىرىن وقىتتى. مىنە، جۇرەگىمىزگە ۇلتتىق رۋحتىڭ ءدانى وسىلاي ەگىلگەن-ءدى. ال پروفەسسور قايىرجان بەكحوجين ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىمەن تانىسۋعا ودان ءارى جول اشىپ بەرىپ، تەرەڭ بويلاتا باستادى. ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا دا كىرگىزىپ، مۇراعاتتى اقتارتتى. وسىدان كەيىن ادەبيەتتى، تاريحتى زەرتتەۋىمىز، زەردەلەۋىمىز زاڭدى دا. زەرتتەي ءجۇرىپ، قۇنانباي، اباي، الاشوردا ازاماتتارىنا قاتىستى مۇرالاردى بۇگىنگە جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋدى. ال ءۇش ۇيىقتاسا ويىمدا جوق عىلىمعا ءلايلا مۇحتارقىزى اۋەزوۆانىڭ: «ەگەر اۋەزوۆتىڭ ارۋاعىن سىيلاساڭ، وتىنىشىمنەن باس تارتپا»، - دەگەن ءوتىنىشى ءماجبۇر ەتتى. ودان كەيىن اكادەميك سەرىك قيراباەۆتىڭ ىقپالى بولدى.
- قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار ازاماتى رىمعالي نۇرعالي اعامىز دۇنيە سالدى. شوقتىعى بيىك تۇلعا ەدى. ول كىسىنىڭ ادەبيەتتەگى ورنى قانداي؟
- رىمعالي نۇرعالي - قازاق ءسوز ونەرىنىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسىنىڭ جاڭا مەكتەبىن قالىپتاستىرعان تۇلعا. سىن جانرىنىڭ قارىمى دا، الىمى دا، ويلاۋ جۇيەسى دە وعان دەيىن مۇلدەم باسقاشا بولاتىن. ول ءۇش تولقىندى تاربيەلەپ شىعاردى. ول مەكتەپتىڭ تۇلەكتەرىنىڭ ىقپالى ەندىگى 50 جىلعا دەيىن جويىلمايتىنىنا كوزىم انىق جەتەدى.

سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى

«ءۇش قيان» گازەتى، 04.03.2010