كەسىك باس ءھام ءتىرى تۇلۇپ حيكاياسى حاقىندا
جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ» دەيتىن 100 بەتتىك شاعىن حيكايات جازىپ، ول تۋىندىسى 2007 جىلى جارىق كوردى. حيكاياتتاعى وقيعا سورابى بىزگە جاقسى تانىس. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تالاي ەستىگەن دۇنيە. قارا شالدار ءتىسىن قايراپ-قايراپ سويلەيتىن. اڭگىمە قىزىپ كەتكەندە وڭ تىزەسىنىڭ استىندا تۇرعان قايىڭ ساپتى اق قامشىنى سۋىرىپ الىپ، ىسىلداتاتىن. سوڭىندا بۇرىق ەتكىزىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن ءبىر تارتادى. ىشتەگى شەردى، بويداعى كەكتى وسىلاي باساتىن. بۇل 1960-شى جىلداردىڭ اياعى. بىزدەر تاڭقى تاناۋ، قارا باۋىر بالا ەدىك...
حيكاياتتاعى قايسىبىر ادەبي كوركەم سۋرەتتەمەلەردى قىرناپ تاستاپ، وقىساڭىز حاتتاپ-شوتتالعان تاريحي دەرەكتەردەن استە اۋىتقىمايدى ەكەن. جازىلۋ فورماسى دا توسىن. كوركەم ادەبيەتتىڭ وزەگىنە ساناسى سۇڭگىمەيتىن بەيعام ادام تۇسىنبەي دە قالۋى حاق.
ەندەشە حيااتتىڭ باستى كەيىپكەرى – كەسىك باس كىم؟
ونىڭ تولىق اتى-ءجونى – دامبينجانتسان امۋرساناەۆ. ماعاۋينشە – دامبي-جانتسان نەمەسە جا-لاما. ءبىز جازۋ بارىسىندا ماعاۋين نۇسقاسىن قولاي كوردىك. ويتكەنى، قازاقشا ەستۋگە جاتتىق، تىلگە جەڭىل.
جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «كەسىك باس – ءتىرى تۇلۇپ» دەيتىن 100 بەتتىك شاعىن حيكايات جازىپ، ول تۋىندىسى 2007 جىلى جارىق كوردى. حيكاياتتاعى وقيعا سورابى بىزگە جاقسى تانىس. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقالى تالاي ەستىگەن دۇنيە. قارا شالدار ءتىسىن قايراپ-قايراپ سويلەيتىن. اڭگىمە قىزىپ كەتكەندە وڭ تىزەسىنىڭ استىندا تۇرعان قايىڭ ساپتى اق قامشىنى سۋىرىپ الىپ، ىسىلداتاتىن. سوڭىندا بۇرىق ەتكىزىپ، قارا جەردىڭ قىرتىسىن ءبىر تارتادى. ىشتەگى شەردى، بويداعى كەكتى وسىلاي باساتىن. بۇل 1960-شى جىلداردىڭ اياعى. بىزدەر تاڭقى تاناۋ، قارا باۋىر بالا ەدىك...
حيكاياتتاعى قايسىبىر ادەبي كوركەم سۋرەتتەمەلەردى قىرناپ تاستاپ، وقىساڭىز حاتتاپ-شوتتالعان تاريحي دەرەكتەردەن استە اۋىتقىمايدى ەكەن. جازىلۋ فورماسى دا توسىن. كوركەم ادەبيەتتىڭ وزەگىنە ساناسى سۇڭگىمەيتىن بەيعام ادام تۇسىنبەي دە قالۋى حاق.
ەندەشە حيااتتىڭ باستى كەيىپكەرى – كەسىك باس كىم؟
ونىڭ تولىق اتى-ءجونى – دامبينجانتسان امۋرساناەۆ. ماعاۋينشە – دامبي-جانتسان نەمەسە جا-لاما. ءبىز جازۋ بارىسىندا ماعاۋين نۇسقاسىن قولاي كوردىك. ويتكەنى، قازاقشا ەستۋگە جاتتىق، تىلگە جەڭىل.
سونىمەن وتكەن عاسىردىڭ باسى 12-14 جىلدارى موڭعوليانىڭ باتىس وڭىرىندە پايدا بولىپ، جوڭعار-ويراتتىڭ ورتالىعى قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە ات سالىسقان، ارتىنان وسىنداعى قازاقتاردىڭ باسىنا قايعى اكەلگەن، تاعى ءبىر «اقتابان شۇبىرىندى» جاساعان، قوبدا قازاقتارى تاريحىندا «جالاما ايداعان» دەيتىن لاڭ تۋعىزعان بۇل ادام كىم؟
دامبي-جانتسان نەمەسە جا-لاما تۋرالى 1991 جىلى موڭعوليالىق جاستار گازەتى «مونگولىن زالۋچۋد» («موڭعوليا جاستارى») باسلىمىندا «قالماق دامبي-جانتسان» اتتى كولەمدى ماقالا جارىق كورىپتى. ماقالا اۆتورى زەرتتەۋشى-جۋرناليست ز.لونجيدتىڭ جازۋىنا قاراعاندا: جا-لاما 1862 جىلى ەدىل بويىنداعى استراحان قالاسىندا تۋعان دەيدى. ۇلتى – قالماق. ال، 2007 جىلى ۇلان-باتىردا شىققان «موڭعولياداعى قازاق حالقى» اتتى جيناقتا، 1860 جىلى تۋىلعان دەپتى (150 بەت). جاسىندا بۋددا ءىلىمىنىڭ لامايزم تارماعىن وقىپ، ءدىني ساۋاتىن اشقان. ودان كەيىن پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە وقىعانى تۋرالى ايتىلادى. شاماسى بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتەدى.
جا-لاما العاش رەت 1889 جىلى موڭعولياعا كەلىپ، سول ەلدى تۇگەلدەي بيلەپ-توستەپ جاتقان قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ قولىنا تۇسەدى. تۇتقىندى ۇلاسۋتايداعى (ماعاۋيننىڭ جازۋى بويىنشا الدىق، قازاقشا «تەرەكى» دەگەن ءسوز ب.ق) ورتالىققا الىپ بارادى. تەرگەپ، تەكسەرەدى. تەرگەۋشىلەرگە: «مەن رەسەي ازاماتىمىن، ۇلتتىم – موڭعول، اتاقتى ءامىرسانانىڭ نەمەرەسى بولام، موڭعول حالقىنىڭ تاعدىر-تالايى ءۇشىن جارالعان جانمىن» دەيدى. ءارى قالاداعى ورىس كونسۋلدىعىنان ادام شاقىرتۋدى تالاپ ەتەدى. كونسۋل: «بۇل قايدان جۇرگەن ادام، بارىپ ءبىلىڭىز» دەپ، كوپەس پ.ي.كرياجەۆتى جىبەرەدى. ءدال وسى وقيعا جايلى ۋلان-ۇدە قالاسىندا 1994-1998 جىلدارى ەكى رەت جارىق كورگەن ي.ي.لوماكيننىڭ «گولوۆا دجا-لامى» اتتى كىتابىندا: «ءۇلاسۋتايدا تەرگەۋدە وتىرعان لاما ورىس كونسۋلىنان كىسى شاقىرتتى. كونسۋل كوپەس پ.كرياجەۆتى جىبەردى. وعان كىشكەنتاي ساندىقشانى اشىپ، پروكلاماتسيانى كورسەتتى. وندا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋ ءۇشىن جىبەرىلگەندىگى جايلى ورىس تىلىندە جازىلعان قۇجات بولعان» دەيدى.
جوعارداعى اتتى اتالعان ءامىرسانا كوشپەلى ويراتتىڭ سوڭعى حانزاداسى. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى ابىلايمەن قارىم-قاتىنىستا بولعان. 1755 جىلى ويرات حاندىعى تولىق جويىلعان تۇستا قاشىپ قازاق دالاسىنا كەلگەن، مۇندا دا تۇراق تاپپاي توبولسك قالاسىنا بارىپ پانالاعان. 1757 جىلى شەشەك اۋرۋىنان ولگەن. قىتايلار حانزادانىڭ ولگەنىنە سەنبەي كوردەن سۋىرىپ الىپ كوزىمەن كورگەن. ءامىرسانا كەتەرىندە: «مەن كۇندەردىڭ كۇنىندە كەلىپ، موڭعولداردى قىتايدىڭ باسقىنشىلىعىنان قۇتقارام دەپتى-مىس». وسى اڭىزدى ايلەكەر جا-لاما جاقسى پايدالانعان. جەرگىلىكتى حالىق «ءامىرسانا نويان ءبىزدى ورىستان سولدات اكەلىپ قىتايلاردان قۇتقارادى» دەپ سەنگەن. قىتايلارمەن قىرعي قاباق كۇشەيگەن ساتتە جا-لامانىڭ پايدا بولۋى ءامىرسانا ءتىرىلىپ كەلگەندەي اسەر ەتتى دەپ جازادى موڭعول تاريحشىلارى.
قىتايلاردىڭ قولىنان بوساعان جا-لاما ەشقايدا بۇرىلماي تۋرا حۇرە قالاسىنا (ۋرگا) تارتقان. وسىندا بىرنەشە جىل تۇرعان. ايگىلى شىعىستانۋشى يۋ.ن.رەريحتىڭ كۇندەلىگىندە: «قالماق دامبي-جانتساندى ءبىر كۇنى ورىس سولداتتارى تۇتقىنداپ، قياقتى (كياحتى) بەكىنىسىنە الىپ كەتتى» دەپتى. بىراق زالىم جا-لاما قياقتىعا بارعان كۇنى كەنەت جوعالىپ كەتكەن.
ارادا 10 جىلدان كەيىن 1900 جىلى تيبەتكە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرعان پ.ك.كوزلوۆتىڭ وتريادمەن بىرگە لحاساعا بارعان. ەكسپەديتسيا باسشىسىنىڭ ۇكىمىمەن تاپسىرمالار ورىنداپ ءجۇرىپ، تاعى جوعالىپ كەتكەن. سودان 1911 جىلى ساپ ەتىپ باتىس موڭعولياعا جەتىپ كەلگەن. كەلە سالىپ، قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋگە قاتىسقان. سوعىستا اسقان ەرلىك كورسەتىپ، بوعدا حاننىڭ جارلىعىمەن «قاھارلى قايتپاس نويان» اتاعىن العان.
ي.لوماكيننىڭ كىتابىندا قوبدا قالاسىن قىتايلاردان ازات ەتۋ بارىسىندا جا-لاما باستاعان موڭعول ساربازدارى 140 قىتايدى ءولتىردى، وزدەرىنەن 3-اق ادام شىعىن بولدى دەپتى. سوعان قاراعاندا، جا-لاما ارنايى اسكەري دايىندىقتان وتكەن، سوعىس ونەرىنە ىسىلعان ادام ءتارىزدى. 1920 جىلى موڭعول جەرىندە ايداۋدا بولعان ماجار اسكەرى يوزەف گەلەتتىڭ بايانداۋ حاتىندا: «ول (جا-لامانى ايتادى ب.ق) دزەرجينسكيدىڭ «چەرەزۆىچاينىي كوميسياسىنا» شەيىن كىرىپ ۇلگەرگەن ەدى» دەۋىنە قاراعاندا، رەسەيدىڭ كاسىبي بارلاۋشىسى بولعان دەيتىن دە كۇدىك بار.
دالەل رەتىندە ايتارىمىز: ورىس ارمياسىندا تۇتقىندا بولىپ، 1920-29 جىلدارى سىرتقى موڭعوليادا جۇمىس ىستەگەن ۆەنگر وفيتسەرى يوزەف گەلەت 1936 جىلى «گولوۆا تاينستۆەننوگو مونگولا» اتتى كىتاپ جازىپ، ونىسىن لوندوندا باستىرعان. بۇل كىتاپتا جا-لامانى اسكەري-بارلاۋ ىسىنە پەتەربورداعى ارنايى توپ دايىنداعانى تۋرالى دەرەك بار. بۇدان باسقا موڭعوليادا عىلىمي بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەن پولياك فەرديناند وسسەندوۆسكيدىڭ «اڭدار، ادامدار جانە قۇدايلار» («زۆەري، ليۋدي ي بوگي») اتتى كىتابىندا جا-لامانى كوزبايلاۋشىلىق، سيقىرشىلىق قاسيەتتەردى تەرەڭ مەڭگەرگەن، ارنايى دايىندىقتان وتكەن ادام دەپ سيپاتتاپتى. ءارى مىناداي قىزىق فاكتىلەردى كەلتىرەدى. 1924 جىلى ادام جىبەرىپ جا-لامانىڭ باسىن الدىرعان موڭعولدىڭ كوسەمى د.سۇحە-باتور ارادا كوپ اپتا وتپەي ءوزى دە بەلگىسىز جاعدايدا ءولىم قۇشتى. 1925 جىلى حۇرەدەگى بوعدا حاننىڭ مۇراجايىندا ساقتاۋلى تۇرعان جا-لامانىڭ باسىن ۇرلاپ الىپ پەتەربورعا جەتكىزگەن موڭعولتانۋشى-عالىم ۆ.ا.كازاكەۆيچ 1937 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتتى. جا-لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت جيناپ، «سۆياتوي بانديت» اتتى كىتاپ جازۋعا دايىندالىپ جۇرگەن جازۋشى ۆ.د.ياكيموۆ سوعىستىڭ العاشقى كۇنى وققا ۇشتى. 1938 جىلى «زناميا» جۋرنالىنا جا-لاما جايلى «بۋدديسكي موناح» اتتى كولەمدى اڭگىمە جازعان جازۋشى ب.لاپين دە سوعىستا قازا تاپقان دەيدى. قىسقاسىن ايتقاندا، جا-لامانى جامانداپ، عايبات ايتۋعا بولمايتىن قاسيەتتى ادام رەتىندە سۋرەتتەيدى.
بىراق بۇل پىكىرگە قوسىلمايتىندار دا بارشىلىق. اتاپ ايتقاندا، يۋ.ن.رەريحتىڭ 1994 جىلى سامارا قالاسىندا جارىق كورگەن «پو تروپام سرەدنيننوي ازي» اتتى ەڭبەگىندە: «جا-لامانىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتى قاراقشىلىققا جاقىن بولدى. قاسىندا بىرگە جۇرگەن جولداسىن ءولتىرىپ، لحاساداعى درە-پۋنيا موناستىرىنان قاشىپ كەتكەن، تۋماسى قاراقشىلىققا بەيىم ادام» دەسە، اتاقتى ماتەرياليست عالىم پوزدنەەۆ جا-لاماعا «زاماننىڭ الاياعى» دەپ جالعىز اۋىز سوزبەن باعا بەرگەن.
سول سياقتى رەسەيدىڭ ساۋدا اگەنتى رەتىندە موڭعولدىڭ باتىس ولكەسىندە كوپ جىل قىزمەت ىستەگەن، شىعىستانۋشى-عالىم الەكسەي ۆاسيلەۆيچ بۋردۋكوۆ ءوزىنىڭ 1967 جىلى ماسكەۋدە ورىس تىلىندە، 1987 جىلى ۇلان-باتىردا موڭعول تىلىندە جارىق كورگەن «ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگولي» اتتى ەڭبەگىندە جا-لاما تۋرالى وتە كوپ مالىمەت كەلتىرىپتى.
وسى ا.ۆ.بۋردۋكوۆتىڭ ەستەلىگىندە: «مەنىڭ الدىمدا قوڭىرقاي ءتۇستى جاعاسىز لاما شاپانىن كيگەن ادام تۇردى. شاپانىنىڭ ىشىنە ورىس وفيتسەرىنىڭ كيتەلىن كيىپ الىپتى. جاسى 40-45-تەر شاماسىندا. ەتجەڭدى، تولىقشا كەلگەن سەمىز ادام. دوڭگەلەك ءجۇزدى، بەت ءپىشىنى كەلىستى، سويلەگەندە ءۇنى مۇرنىنان مىڭقىلداپ شىعادى...» دەپ سۋرەتتەيدى. («ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگولي» ۇب، 1987 جىل، 64-بەت).
قوبدا قالاسىن ازات ەتكەنەن كەيىن جا-لاما ويرات نوياندارىن ماڭىنا جيناپ، قالادان 60 شاقىرىم جەرگە جاڭادان قونىس تۇرعىزادى. اپ-ساتتە بايىپ شىعا كەلەدى. ولشەۋسىز التىن-كۇمىس جينايدى. جوعارىداعى ا.بۋردۋكوۆ: «جالعىز تۇيە ءمىنىپ كەلگەن ديۋانا لاما ەكى جىلدا ۇلكەن فەودالعا اينىلىپ شىعا كەلدى» دەسە (104 بەت), تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىحان قيناياتۇلى 2001 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «موڭعولياداعى قازاقتار» اتتى ەڭبەگىندە: «موڭعولياعا «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق» كەلگەن جا-لاما ەكى جىلدىڭ ىشىندە قارماعىندا 10 مىڭ ءتۇتىن، 500 تۇراقتى اسكەرى بار امىرشىگە اينالدى» دەيدى (89 بەت).
وسىلاي جىرىم-جىرىمى شىققان ويرات تۇقىمداستاردىڭ باسىن قوسقان جا-لاما كورشى وتىرعان قازاقتارعا اۋىز سالۋدى جوسپارلايدى. تاريحشى ز.قيناياتۇلى: «1912 جىلى كۇزدە جا-لاما قۇرىلتاي وتكىزەدى. موڭعول مەن قىتاي شەكاراسىنان ارى-بەرى ءوتىپ، ەشكىمگە باعىنباي جۇرگەن قازاقتاردى باعىندىرۋ كەرەك دەگەن شەشىم قابىلدايدى» دەپ جازادى.
قازاقتار بولسا قاتتى قارسىلىق كورسەتەدى. قىس ىشىندە كەيبىر رۋلار اسۋداعى قاردى بۇزىپ التاي بەتىنە قاشادى. جا-لاما وزىنە باعىنباعان قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويعىزىپ، ونىڭ تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، قۇبىجىق كەيىپتە ۇزىن باقانعا مىنگىزىپ، شەرىكتەرىنە كوتەرتىپ، قوسىننىڭ ماڭداي شەبىنە الىپ جۇرەدى. بۇل وقيعا تۋرالى شۇار-دا جارىق كورگەن ءبىر كىتاپتا: «...جەندەتتەر قاراقاس رۋىنىڭ باسشىسى اقىمبەكتى تىرىدەي سويىپ، تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ، ەلدىڭ زارەسىن الاتىن قۇبىجىق ەتىپ، الىپ ءجۇردى» دەيدى. («اباق كەرەي» ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتىن، 1994 جىل، 93-بەت).
ەكىنشى ءبىر دەرەكتە: «بىتەۋ سويىلعان ادامنىڭ تۇلۇبى دامبي-جانتساننىڭ قويماسىندا تۇرعىنىن كوزىم كوردى. جا-لامادان «بۇل ادامنىڭ تۇلۇبىن نە ىستەيسىڭ؟» دەپ سۇرادىم. ول: «ءدىني راسىمدەر ورىنداۋعا قاجەت» دەدى. مەن مۇنداي نارسەنى ازىق-تۇلىكپەن بىرگە ساقتاۋعا بولمايتىندىعى جايىندا ەسكەرتتىم دەيدى ا.بۋردۋكوۆ. («ۆ ستاروي ي نوۆوي مونگولي» ۇب، 1987 جىل، 112-بەت).
قازاقتاردا قاراپ قالماعان جا-لامانىڭ ايداۋىنداعى جۇرت «ورىكتى كول» دەگەن جەرگە كەلگەندە كوتەرىلىس شىعارعان. بۇل وقيعا جايلى تاعى دا ا.بۋردۋكوۆ: «دالاي حان قوشۋنى (اكىمشىلىك بىرلىك ب.ق) جەرىندەگى «ورىكتى كول» ماڭىندا كيرگيزدار (قازاقتار) كوتەرىلىس جاسادى. ولار ءبىر تۇندە بۇرعىستاي وزەنى جاعاسىندا جاتقان شەرىكتەردى 33 نويانىمەن قوسا قىرىپ تاستاپ، رەسەيدىڭ جەرىنە ءوتىپ كەتتى» دەيدى. كەلەسى ءبىر دەرەكتە: «ورىكتى كول جاعاسى. ايلى ءتۇن، جۇرت شىرت ۇيقىدا. شىڭعىرىپ، شىرىلداعان وتە جايسىز داۋىستان ەل شوشىپ وياندى. جۇرت ۇدىرە شىعىپ قاراسا بوتاقارا شونجاي باتىر ءبىر شەرىكتى نايزامەن شانىپ العان، ات ۇستىندە تىك كوتەرىپ تۇر. شىڭعىرعان سونىڭ داۋىسى ەكەن. وسىلاي كوتەرىلىس باستالدى» دەيدى. («موڭعولياداعى قازاق حالقى» ۇب، 2007 جىل، 152-بەت).
ايتپاقشى، موڭعولدار قازاقتاردى ايداپ اكەتكەن سوڭ قاسىنا بىرنەشە كازاك اتتى اسكەرىن ەرتىپ ا.بۋردۋكوۆ كوشتىڭ ارتىنان اتتانعان كورىنەدى. قانداي ماقساتپەن جولعا شىققانى بەلگىسىز. ولار كوشتى قۋىپ كەلە جاتىپ، قازاقتار قىرىپ كەتكەن موڭعول نوياندارىنىڭ جەمتىگىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. قولما-قول بۋردۋكوۆ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپتى. بۇل سۋرەت جوعارىداعى ي.لوماكيننىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. قۋاڭ دالا، قىرىلعان قالماقتار، سۇرىقسىز بەينە، سۇمدىق كورىنىس...
وسى وقيعا جايىندا رەسەيدىڭ «دەن» اتتى گازەتىنە دۋما دەپۋتاتى نەكراسوۆ ماقالا جازىپ، جانساۋعالاپ ورىستىڭ جەرىنە كەلگەن قازاقتارعا قامقورلىق جاساۋ قاجەتتىگى جايلى ءۇن تاستاپتى. ماقالا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قولىنا تۇسكەن. قانداستارى تاپ بولعان قيىندىققا قايران احاڭنىڭ جانى كۇيزەلىپ، ەگىلە وتىرىپ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنە «ورىستىڭ مەيىرمانشىلىعى» اتتى ماقالا جازىپتى.
سودان ۇزىندى: «التاي تاۋىنىڭ موڭعول بەتىندەگى قازاقتار مەن موڭعول تورەلەرى اراسىندا ۇلكەن جانجال شىعىپ، 11 تورە ءولىپتى. مۇنان كەيىن موڭعولدار قازاققا قارسى اسكەر اتتاندىرىپتى. قازاقتار قورىققاننان 1000 ءۇي 120 مىڭ مالىمەن ورىس قول استىنا قاشىپ تىعىلىپ، ورىس حۇكىمەتىنە ارىز بەرەدى، ءبىزدى قول استىنا الساڭ دەپ. قازاقتاردىڭ بۇل ارىزى پەتەربورعا جەتكەننەن كەيىن ارىزدارىن اياقسىز قالدىرىپ، وزدەرىن موڭعولعا قايتارۋعا بۇيرىق شىعارعان. قازاقتار ەركىمەن موڭعولعا قايتپايتىن بولعان سوڭ، ولاردى زورلىقپەن كوشىرۋگە اسكەر جىبەرگەن. وسى كۇنى موڭعول اسكەرى قازاقتاردىڭ قايتۋىن كۇتىپ وتىر. ولار الىپتە كەك الماقشى ءھام باسقا پاتشالىققا شىققانى ءۇشىن جازالاندىرماقشى. ەندى بيشارا قازاقتاردىڭ قانى توگىلمەي، مال-مۇلكى شابىلماي، قالاي امان قالار ەكەن؟ نەكراسوۆ ايتادى: موڭعول تورەلەرى بىزگە سونشا قىمبات پا، ولاردىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن بىرنەشە مىڭ قازاقتى قۇربان قىلارلىق؟» (ا.بايتۇرسىنۇلى، «اق جول»، الماتى، «جالىن»، 1991 جىل، 251-بەت).
احاڭ جانى كۇيزەلىپ، وسىلاي دەپتى. بۇل رەتتە تاريح ءۇشىن احاڭنىڭ پىكىرىنە ءسال-ءپال تۇزەتۋ ەنگىزگەن دۇرىس سياقتى. قازاقتاردىڭ قاشىپ ورىس جەرىنە بارعانى راس. بىراق موڭعولدار كەك الماققا قازاقتاردى قايتارىپ العان جوق. پەتەربوردىڭ نۇسقاۋىمەن بوعدا حاندى موڭعول ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ باس قولباسشىسىن جىبەرىپ، كەشىرىم سۇراپ كوشىرىپ العان. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، قازاقتار كوشىپ كەتىپ، يەن قالعان باتىس ولكەگە قىتايلار كەلىپ قونىستانىپ الۋىنان قورىققان. ەكىنشىدەن، جا-لامانىڭ لاڭىن موڭعول ۇكىمەتى موينىنا المايدى، سول سەبەپتى قازاقتارمەن ەشقانداي ارازدىعى جوق. وسىنىڭ دالەلى رەتىندە بوسىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتا قابىلدايدى.
وسى وقيعالاردان كەيىن جا-لامانىڭ ۇستىنەن جازىلعان شاعىم، ارىز پەتەربورعا جەتكەن. جازعان رەسەي اسىپ بارعان قازاقتار. جوعارداعى نەكراسوۆتىڭ ماقالاسىنا قاراعاندا، بۇل ماسەلە دۋما دەپۋتاتتارى دەڭگەيىندە ءسوز بولعان. قازاقتان شىققان دەپۋتاتتار قاراپ قالماعان دەگەن پىكىردەمىز. ويتكەنى، «قازاق» گازەتىنە احاڭ ماقالا جازىپ عانا قويماعان سياقتى، دۋماداعى قازاق اعايىندارعا ايتقان، شارا قولدانۋىن وتىنگەن. ولار جا-لامانىڭ ۇستاپ، رەسەيگە جەتكىزۋ جايىندا قاتاڭ تالاپ قويعان.
اقىرى 1914 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 31 كۇنى ۋلاسۋتايداعى ورىس كونسۋلدىعىنا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى تاراپىنان «جا-لامانى ۇستاۋ تۋرالى» تاپسىرما بەرىلگەن. وسى وقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا بولعان بولعان ا.بۋردۋكوۆ: «دامبي-جانتساندى تۇتقىنداۋ ىسىنە موڭعولدىڭ اكىمشىلىك ۇيىمدارىن قاتىستىرماي پەتەربوردان شىققان شەشىم بويىنشا، 1914 جىلدىڭ 8 اقپان كۇنى كاپيتان بۋلاتوۆ باسقارعان 50 اتتى كازاك اسكەرلەرى دەرەۋ قولعا ءتۇسىردى» دەيدى.
بۇل الاياق قاراقشىنى اسكەرلەر بيسك، تومسك ارقىلى يركۋتسكگە جەتكىزگەن. قالا ماڭىنداعى «تسەنترال الەكساندروۆسك» اتتى جازالاۋ لاگەرىنە اپارىپ قاماعان. ءبىر قىزىعى زاتتى ايعاق رەتىندە قازاقتىڭ بىتەۋ تۇلۇبى جا-لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا دەيىن بارعان. ونى سوتتاعاندا ءولى تۇلۇپ كۋا بولعان.
يركۋتسكىدە سوتتالعان دامبي-جانتسان ياكۋتياعا جىبەرىلەدى. 1916 جىلى جازاسىن ءوتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى استراحانعا جەر اۋدارىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە قازان توڭكەرىسى باستالىپ كەتىپ، ايداۋدان قۇتىلادى. 1918 جىلى قياقتى بەكىنىسى ارقىلى موڭعولعا وتەدى. ا.بۋردۋكوۆتىڭ ءوزىنىڭ دوسى ب.ۆلادميرتسوۆقا جازعان حاتىندا: «ول (جا-لامانى ايتادى ب.ق) تاعى قاشىپ موڭعولياعا كەلدى. اقتىڭ وفيتسەرى بارون ۋنگەرن شاقىرىپ ەدى بارمادى. باركول جاققا ءوتىپ كەتتى. گوبيداعى ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اسكەر جيناپ جاتىر. ونى قىتاي قولداپ وتىر. كوزىن جويماسا بولمايتىن ءتۇرى بار» دەيدى.
اق ورىستىڭ وفيتسەرى رومان فەدوروۆيچ ۋنگەرن-شتەرنبەرگ 1918 جىلى اسكەرىن باستاپ موڭعولياعا باسىپ كىرگەن سوڭ جا-لامانى وداقتاس بولۋعا شاقىرعانى راس. بىراق بۇل ۇسىنىستى جا-لاما ونشا قابىلداي قويماعان. سەبەبى، 1914 جىلى جا-لاما تۇتقىنعا الىنعاندا بارلىق جيعان التىن-كۇمىس بۇيىمدارىن بوعدا حاننىڭ مەنشىگى رەتىندە حۇرەگە جەتكىزگەن. 1917 جىلعى توڭكەرىستىڭ الاساپىرانىن پايدالانىپ، جا-لامانىڭ شەكارا بۇزىپ حۇرەگە كەلگەن ماقساتى – بوعدا حاننىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇرعان بۇرىنعى بايلىعىن اراشالاپ الماق نيەتتە بولعانى انىق. بىراق ول دۇنيە-مۇلىك ۋنگەرننىڭ وڭەشىنە ءوتىپ كەتكەن. التىن-كۇمىسى ۋنگەرننىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتكەنىن سەزگەن جا-لاما الىسىراق كەتىپ، اسكەر جيناپ، اق پەن قىزىلدىڭ قاي جەڭگەنىن قاعىپ تاستاماق ويدا قىتاي شەگىنە اسىپ بارىپ بۇگىپ جاتۋعا ءماجبۇر بولعان.
ۋنگەرن بولسا، بارلىق التىن-كۇمىسىن 250 تۇيەگە ارتىپ، ءاربىرىنىڭ سالماعى 4 پۇت بولاتىن (1 پۇت – 16 كەلىگە تەڭ) 24 قوراپتى سەنىمدى ادامدارى ارقىلى رەسەيدىڭ شەكاراسىنا وتكىزىپ جىبەرگەن. بۇل بايلىقتى الىپ كەلە جاتقان كەرۋەن قىزىلداردىڭ قورشاۋىنا تاپ بولىپ، دۇنيە-مۇلىكتى تۇگەلدەي جەرگە كومىپ تاستاعان. وزدەرى قىزىلدار قولىنان قازا تاپقان.
ۋنگەرن جويىلىپ، سىرتقى موڭعول ءسوتسياليزمنىڭ سارا جولىنا تۇسكەن 1921 جىلى باتىس موڭعوليادا سوتسياليست رەجيم ورناتاتىن ادام قاجەت بولدى. سول ساتتە كومەنتەرننىڭ ەسىنە اق پاتشانىڭ ايداۋىندا بولىپ، قورلىق كورگەن جا-لاما تۇسەدى. 1921 جىلى 1 مامىر كۇنى كومەنتەرن وكىلى ب.شۋمياتسكي ماسكەۋگە تەلەگرامما جىبەرگەن. وندا: «باتىس موڭعولياعا سوتسرەجيم ورناتۋ ءۇشىن تانىمال كوسەم جا-لامانى وزىمىزگە تارتۋ كەرەك» دەگەن.
بۇل شارت جا-لامانىڭ قۇلاعىنا دا جەتكەن كورىنەدى. ايلاكەر لاما وسىنداي مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي: «جارايدى، مەن باتىس موڭعولياعا ءسوتسياليزمدى ءبىر كۇندە ورناتىپ بەرەيىن، بىراق سەندەر ۋنگەرن اسىرىپ اكەتكەن دۇنيە-مۇلكىمدى ينە-ءجىبىن قالدىرماي اكەلە قويىڭدار» دەيدى. سونىمەن، قىسقاسى، جا-لاما قىزىلدارمەن دە تارىسپاي قالعان. بۇدان بىلاي جا-لامانىڭ كوزىن تەز قۇرتپاسا، تاعى ءبىر لاڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن اڭعارعان كومەنتەرن 1922 جىلى 2 قازان كۇنى حۇرەدە جيىن وتكىزىپ، اسكەري سوت جا-لامانى سىرتتاي ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ تاستاعان. ورىستاردىڭ ونداعى ماقساتى: قىزىلدارعا نارازى موڭعول شونجارلارى مەن لامالار جا-لاماعا قوسىلىپ كەتپەسىن دەگەن الدىن الۋ شاراسى سياقتى.
ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ 1924 جىلى گپۋ-ءدىڭ شەشىمىمەن جا-لامانىڭ كوزىن جويۋ ماقساتىندا جوعارىداعى قالماق حارتي كانۋكوۆ ۇلان-باتىرعا كەلىپ، وپەراتسيانى باسقارادى. لامانى ءولتىرتۋ ءۇشىن بايىرعى دوسى نانزاد باتىر مەن مەملەكەتتىك ىشكى كۇزەت قىزمەتكەرى دۋگەر بەيس باستاعان توپتى اتتاندىرادى. ولار بۇل جۇمىستىڭ قالاي ىسكە اسقانى تۋرالى جازۋشى م.ماعاۋين كوزبەن كورگەندەي ەتىپ تاپتىشتەپ جازعان.
جا-لاما ولگەن سوڭ ەل اراسىندا نەشە ءتۇرلى اڭىز تاراپ كەتەدى. جوعارىداعى يۋ.رەريح: «جا-لاما ولمەگەن ەكەن، ونى اق ارىستان كەلىپ قۇتقارىپتى دەگەن ءسوز تارادى» دەپ جازادى. سوندىقتان ايلاكەر لامانىڭ ولگەنى تۋرالى اقيحاتقا ەلدىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن دامبي-جانتسىننىڭ باسىن كەسىپ اكەلىپ، ۋلاسۋتايداعى بەكىنىستىڭ قاقپاسىنا بيىك باعانا ورناتىپ، سوعان ءىلىپ قويادى. ءبىر اپتادان سوڭ ارنايى فورمالين ەرتىندىسى قۇيىلعان ىدىسقا سالىپ «كەسىك باستى» حۇرەگە الىپ كەتەدى. ارتىنان بۇل باس پەتەربورعا جەتكىزىلگەن.
***
سونىمەن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين جازعان «كەسىك باس» حيقاياسىنىڭ شىنايى تاريحى وسىنداي. «كەسىك باس» نەمەسە «كەسىلگەن باس» ءدال قازىر پەتەربورداعى ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇر. ساقتاۋ قۇجاتىنىڭ ءنومىرى – 3397. ەرميتاجداعى «كەسىك باستىڭ» سۋرەتى عايىپتان ءبىزدىڭ قولعا ءتيدى. باستىڭ بەت ءپىشىنى ونشا بۇلىنبەگەن. جۇزىندە كۇلكى نىشانى بار. ... جازۋشى م.ماعاۋينشە ايتساق: «بار بولمىسىن ءبۇتىن ساقتاعان، قورقىنىشتى، جيرەنىشتى كەسىك باس». («قىپشاق ارۋى»، الماتى، «اتامۇرا»، 2007 جىل، 252-بەت).
ەندى «ءتىرى تۇلۇپ» حيكاياسىنا كەلسەك، تۇلۇپتىڭ اقى يەسى بەلگىلى. مارقۇم اقىمبەك اتامىز. جوعارىدا ايتتىق، ءتىرى تۇلۇپ جا-لامامەن بىرگە يركۋتسك قالاسىنا بارعان. ونى اپارعان ورىس وفيتسەرى بۋلاتوۆ. ەندى جازۋشى ماعاۋيننىڭ سوزىنە جۇگىنەلىك: «جا-لاما قاستەرلەگەن ءتىرى تۇلۇپ – باقىتسىز قازاقتىڭ تىرىدەي سىپىرىلعان تەرىسى – قاندىرا يلەنگەن، بار كەيپىن ساقتاعان تۇلۇپ تاعدىرى ءسال وزگەشە قالىپتاستى. اۋەلدە جا-لامانىڭ قادامىن قىرىققان كاپيتان بۋلاتوۆتىڭ قولىنا تۇسكەن ەدى. قانىپەزەر قاراقشىنىڭ قىلمىستى ىستەرىنىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە وزىمەن بىرگە الا كەتەدى. انىعى – 18-ءشى بۇلعاق جىلى يركۋتسكىدە تۇرۋى. جانە چەحوسلوۆاك لەگيونىنىڭ اپەسەرى ۆاتسلاۆ كوپەتسكيمەن ەجەتتەس دوس بولۋى. الاس-كۇلەستەن سوڭ ەلىنە قايتقان چەح جىگىتى دوسى سىيعا تارتقان ءتىرى تۇلۇپتى وزىمەن بىرگە اكەتۋى. سول قالپى الدە قويما، الدە ساندىقتا سەكسەن جىل جاتقان. اقىرى بۇلتاراپتاعى قاۋىمدا ورىس وكتەمدىگىنەن ازاتقا جەتكەن سوڭ، دۇنيە كەڭەيگەن كەزدە، كوپەتسكيدىڭ الدە نەمەرەسى، الدە شوبەرەسى ءبىزدىڭ تۇلۇپتى چەح رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى پراگانىڭ قاق تورىندە تۇرعان ۇلتتىق مۋزەيگە تابىس ەتكەن. تاپ-تازا بۇلىنبەگەن، اسەم، ادەمى قالپىندا» دەپ جازادى. بۇعان ەشبىر الىپ قوسار جوق. ءبىزدىڭ قولداعى دەرەكتەردە وسىلاي، دەيدى. ويتكەنى، جازۋشى بۇل دەرەكتى ءبىز سۋ ىشكەن باستاۋدان العان كورىنەدى.
وسىدان ەكى الدە، ءۇش جىل بۇرىن «ءتىرى تۇلۇپتىڭ» سۋرەتى چەحيانىڭ ءبىر جۋرنالىنا شىققانى تۋرالى ەستىگەن ەدىك. وسىدان كەيىن جازۋشى اعامىز ادەيىلەپ بارىپ «ءتىرى تۇلۇپتى» كوزىمەن كورگەن. ونى بىلاي دەپ سۋرەتتەپتى: «ارقادان باسقاسى تۇگەل ەكەن. ەكى قول، ەكى اياق، ون ساۋساق، ون باقاي تىرناعىمەن قوسا قاز-قالپىندا. ءسال-ءپال وسكەن تىعىز قارا شاش، دوڭگەلەك، جازىق ماڭداي. قياق مۇرت، ويماقتاي اۋىز. قۇلجا مويىن، كەڭ يىق، زور كەۋدە. كىندىگى بىتەۋ، بەلى بەرىك. ەرلىك، ەركەكتىك مۇشەسىنە دەيىن ءوز ورنىندا. ەڭ كەرەمەتى – كوزى اشىق. ءسال-ءپال كىلبيگەن، از-ماز تۇمانىتقان ۇلكەن قوڭىر كوز. اشۋ دا، ازاپ تا اڭدالمادى. جالىنىش تا، ۇرەي دە جوق. كىرپىك قاقپاستان، تىكە قاراپ تۇر. بايىپتى، باتىل».(«قىپشاق ارۋى» الماتى، «اتامۇرا»، 2007 جىل، 252-253 بەتتەر)
***
«كەسىك باس» اتالعان جا-لاما مەن «ءتىرى تۇلۇپ» قازاق اقىمبەكتىڭ تاعدىر-تالايى وسىلاي اياقتالعان. ءبىرىنىڭ باسى ەرميتاجدا تۇرسا، ەكىنشىسىنىڭ تۇلۇبى پراگا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە. اقىمبەكتىڭ ۇرپاعى ءدال قازىر امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتىر. اقىمبەك اتامىزدىڭ اكەسى توققۇل دەگەن ادام ەكەن. ودان – راقىم، راحمان، اقىمبەك (راقىمبەك) اتتى ءۇش ۇلى بولعان. اقىمبەكتىڭ تەرىسىن قالماقتار تىرىدەي سىپىرىپ جاتقانىن كورىپ قالعان اعاسى راقىمنىڭ ايەلى قۇلاشكەر اپامىز قولىنا ىرگە مورلايتىن جامان كۇرەكتى الا سالىپ، ەكپىنىمەن بارىپ ءبىر شەرىكتىڭ باسىن شاۋىپ ءتۇسىرىپ، كەلەسى بىرەۋىن ۇرىپ جىعىپ ولتىرگەن ەكەن. اقىمبەك اتامىزدان بەس بالا قالعان ەكەن. سول بەسەۋدىڭ ءبىرى قابان دەيتىن اقساقالدىڭ بالاسى، دارىندى اقىن، تالانتى ءجۇرناليست بايىت قابانۇلى دەيتىن ازامات جۋىقتا عانا استاناعا كەلىپ، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى ۇيىمداستىرعان كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، دارحان قازاقتىڭ ءدۇلدۇل استاناسىن كورىپ قايتتى.
ءسوزدىڭ ءتۇيىنى: عالىم ز.قيناياتۇلىنىڭ پىكىرىنشە ا.بۋردۋكوۆ پەن دامبي-جانتسان «سىبايلاس» بولعان. ەكەۋى دە ءوز دەڭگەيىندە تىڭشىلىق جۇمىستار اتقارعان. جا-لاما ورىستار ءۇشىن موڭعولدان قىتايدى قۋعا قاجەت بولسا، بۋردۋكوۆ موڭعول ءتىلىن جەتتىك بىلگەندىكتەن حالىق اراسىنداعى ساياسي احۋال تۋرالى حابار بەرىپ تۇرعان.
1921 جىلى موڭعوليادا توڭكەرىس ورناپ ەل ءسوتسياليزمنىڭ سارا جولىنا تۇسكەننەن كەيىن جا-لامانىڭ ساياسي بۇلىنشىلىك ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى دە اياقتالعان سىڭايلى. سول سەبەپتى قىتايمەن بايلانىس جاساماي تۇرعاندا تەزىرەك كوزىن جويىپ جىبەرگەن.
ال ءبىزدىڭ «ءتىرى تۇلۇپقا» اينالعان اقىمبەك اعامىز بولسا، وسى الاس-كۇلەس ساياساتتىڭ قۇربانى. اينالىپ كەلگەن دە وسىنىڭ ءبارى «قىتاي ەلى موڭعولدى ءسىڭىرىپ كەتپەسىن» دەپ جاساعان ورىستاردىڭ ارەكەتى.
بەكەن قايراتۇلى
سۋرەتتەر جايلى تۇسىنىك:
1. ورىكتى كول جاعاسىندا قازاقتار قىرىپ كەتكەن قالماقتاردىڭ جەمتىگى
2. ويرات نوياندارى (وڭ جاقتان ەكىنشى – دامبيجانتسان امۋرساناەۆ)
3-4. قالماق جا-لامانىڭ سۋرەتتەرى
5. ءدال قازىر كۋنستكامەرادا تۇرعان جا-لامانىڭ باسى
