دالالىق داستۇرگە ساي دiن كەرەك
ج.ش: يسلام دiنi بiزدiڭ ۇلتتىق مۇددەمiزدi, ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiزدi جويىپ بارا جاتىر دەگەن پiكiرلەر ايتىلادى. وسىنىڭ اق-قاراسى قانداي؟ سونىمەن بiرگە دiندەگi «سوپىلىق iلiم» تۋرالى داۋ كوپ. بiر قاراعاندا، سوپىنىڭ ءسوزi قازاقتىڭ ءتول تانىمىنا جاقىن سياقتى كورiنەدi. نەگە؟
ا.ءا: قازاق دالاسىنا كەلگەن يسلام دiنiن بiز ءوزiمiزدiڭ دالالىق مادەنيەتiمiزگە، كوشپەندi ومiرiمiزگە بەيiمدەپ قابىلدادىق. بiزدiڭ ۇلتتىڭ ءداستۇرiمiز يسلامعا ۇيلەسپەسە، وندا بiز ونى قابىلداماس ەدiك قوي. ال بۇل - قازاقى بورiك، كيمەشەك، شاپان يسلامدا ۇيلەسiم تاپتى دەگەن ءسوز.
سويتە تۇرا، يسلامنىڭ قاعيدالارىن پايدالانىپ، قازاقتىڭ تاريحتان سىنى كەتپەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلi ونەرiن جوققا شىعارۋشىلار كەزدەسiپ ءجۇر. ولار ءۇشiن ءان ايتۋ، دومبىرا تارتىپ، قوبىزدا ويناۋ - جىننىڭ تiرلiگi ەكەن. بۇل لوگيكالىق تۇرعىدا كوزگە كورiنiپ تۇرعان قاتەلiك قوي. سوندىقتان ونى زەرتتەپ، وعان جاۋاپ قاتۋدىڭ قاجەتi بولماس دەپ ويلايمىن.
ج.ش: يسلام دiنi بiزدiڭ ۇلتتىق مۇددەمiزدi, ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiزدi جويىپ بارا جاتىر دەگەن پiكiرلەر ايتىلادى. وسىنىڭ اق-قاراسى قانداي؟ سونىمەن بiرگە دiندەگi «سوپىلىق iلiم» تۋرالى داۋ كوپ. بiر قاراعاندا، سوپىنىڭ ءسوزi قازاقتىڭ ءتول تانىمىنا جاقىن سياقتى كورiنەدi. نەگە؟
ا.ءا: قازاق دالاسىنا كەلگەن يسلام دiنiن بiز ءوزiمiزدiڭ دالالىق مادەنيەتiمiزگە، كوشپەندi ومiرiمiزگە بەيiمدەپ قابىلدادىق. بiزدiڭ ۇلتتىڭ ءداستۇرiمiز يسلامعا ۇيلەسپەسە، وندا بiز ونى قابىلداماس ەدiك قوي. ال بۇل - قازاقى بورiك، كيمەشەك، شاپان يسلامدا ۇيلەسiم تاپتى دەگەن ءسوز.
سويتە تۇرا، يسلامنىڭ قاعيدالارىن پايدالانىپ، قازاقتىڭ تاريحتان سىنى كەتپەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلi ونەرiن جوققا شىعارۋشىلار كەزدەسiپ ءجۇر. ولار ءۇشiن ءان ايتۋ، دومبىرا تارتىپ، قوبىزدا ويناۋ - جىننىڭ تiرلiگi ەكەن. بۇل لوگيكالىق تۇرعىدا كوزگە كورiنiپ تۇرعان قاتەلiك قوي. سوندىقتان ونى زەرتتەپ، وعان جاۋاپ قاتۋدىڭ قاجەتi بولماس دەپ ويلايمىن.
ق.ءا: قازاق ءوز تاريحىندا بiزدiڭ دiندەگi ءدال بۇگiنگi كۇيدi قوجا-احمەت ياسساۋيدiڭ تۇسىندا باستان كەشتi. ەگەر مەن بار قازاققا ورتاق تۇلعا - قوجا احمەت، اباي، شاكارiمدi ايتسام، مەن تاراپىندا «زiكiرشi» دەگەن ۇعىم تۋماۋى كەرەك. ءيا، قوجا-احمەت ياسساۋيدiڭ كەزiندە «سوپىلىق iلiم» جارىققا شىقتى. ونى بۇكiل تۇرiك ۇلتشىلدارى ۇستاندى. بiزگە دە «سوپىلىق iلiم» ءتۇرiكتەردەن كەلدi. كوشپەندi قازاققا «سوپىلىق iلiمنiڭ» تەز سiڭۋi دالالىق مادەنيەتiمiزگە بەيiم بولعاندىعىنان شىعار دەپ ويلايمىن.
ج.ش: «سوپىلىق iلiم» تۋرالى قوعامدا جاقسى پiكiر قالىپتاسپاعانى انىق. دەگەنمەن تاريحي قالىپتاسقان مادەنيەتiمiزگە، الەۋمەتتiك تۇرمىسىمىزعا بiرشاما ساي كەلەتiن وسى باعىتتى جوققا شىعارعىسى كەلەتiندەردiڭ ماقساتى نە بولۋى مۇمكiن؟
ق.ءا: قازiر حالقىمىزدا قازاق رەتiندە قانداي ەرەكشەلiك قالدى؟ ماسەلەن، كيگەن كيمiمiز ۇلتتىق بەلگiمiزدi بiلدiرمەيدi. دiنiمiزدiڭ جايى بەلگiلi. سوندا قازاقتا ۇلتتىق تۇرعىدا ساقتالعان نە بار؟ تiلi عانا ەكەن. باسقا ەشبiر ەرەكشەلiگiمiز قالماپتى. وسى ۇلتتىق ەرەكشەلiگiمiزدi ناسيحاتتاۋدا يسلام دiنi بiرشاما جۇمىس iستەپ جاتىر. مۇنى جوققا شىعارا المايمىز. ماسەلەن، قاي مەشiتكە بارساڭىز، ونداعى يمام-مولدالار قازاقى باس كيiم، شاپان كيiپ جۇرەدi. شاريعاتتى دا قازاقشا تۇسiندiرەدi. تاۋەلسiز ەل بولعالى 20 جىلدان بەرi ۇكiمەتتiڭ قاي رەسمي وتىرىسى مەشiتتەگiدەي داستۇردە ءوتتi? جوق! دەمەك، دiن وسى جولدا ۇلتتىق مۇددەمiزگە ەداۋiر قىزمەت ەتiپ وتىر.
ا.ءا: وسى دiن جولىندا ءجۇرگەن بiر ازاماتتاردان: «قازاق حالقى ايەلدi سىيلاۋدى يسلام دiنi كەلگەننەن كەيiن ۇيرەندi»، - دەگەن ءسوزدi قۇلاعىم شالىپ قالدى. مۇنى قالاي تۇسiنەمiز؟ ساقتاردى بيلەگەن توميريس پاتشايىم كiم ەدi? ايەل زاتى عوي. سول تاريحتان بەرگi جۇزدەگەن-مىڭداعان جىلداردىڭ قويناۋىندا قانشاما قىزدارىمىزدىڭ ەرلiگi, باتىرلىعى، دانىشپاندىعى، ەركەكپەن بiرگە كەڭەس قۇرعان تەڭدiگi جاتىر. ەپوستىق جىرلاردان دا قازاق ءوز قىزدارىن قادiرلەگەنiن، ولاردى پiر تۇتقانىن، تiرشiلiكتiڭ تiرەگiن اناعا تiرەگەنiن بiلەمiز. ەجەلگi جازبالار مەن تاريحقا سۇيەنسەك، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتi - يسلام دiنi كەلۋدەن iلگەرi قالىپتاسىپ قويعان.
بيلiكتە وتىرعان ازاماتتاردىڭ باسىم مۇڭى - بيلiك پەن اقشا. ولاردىڭ بيلiكتە ۇزاق ۋاقىت قوم جيناۋى ءۇشiن، حالىقتىڭ ماڭگۇرت بولعانى تيiمدi. حالقى ماڭگۇرت بولۋى ءۇشiن، ءوز iشتەرiنەن الاۋىز بولعانى ابزال. اقيقاتىندا حالىق ءوز تامىرىن بiلiپ، وتكەن تاريحىن تانىسا، وندا رۋحى ويانۋى مۇمكiن. بۇل بيلiكتەگiلەرگە جاقپايدى.
قازiر مەكتەپتەردە «دiنتانۋ» ءپانi وقىتىلعالى جاتىر. بiراق ودان قاۋiپتەنۋiمiز كەرەك. ءويتكەنi «دiنتانۋ» قاي دiندi تانىتادى؟ ماقساتى قانداي؟ بۇعان ەشكiم جاۋاپ بەرە المايدى. دiن ارقىلى جاس ۇرپاق ساناسىن ۋلاۋ - جاۋىزدىق. قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا، مەكتەپ قابىرعاسىنداعى بالالارعا دiندi وقىتۋدى ۇلت بولاشاعىنا قارسى iستەلiپ وتىرعان قارەكەت دەپ ءتۇسiنۋ قاجەت.
ق.ءا: «دiنتانۋ» دەگەننەن شىعادى. مەن مەكتەپتi الماتى قالاسىندا وقىدىم. بiزگە «ساموپوزنانيە» دەگەن ساباق وقىتىلدى. ياعني «ءوزiڭدi-ءوزiڭ تانۋ» ءپانi. كەيiن زەرتتەپ قاراسام، سول ءپان ساەنتولوگيا دiنiن جارىققا شىعارعان رونالد حابباردتىڭ iلiمi ەكەن. بۇل ارادا ايتايىن دەگەنiم - مەكتەپتەردە «دiنتانۋ» ءپانi وقىتىلماي تۇرىپ، دiني جوبالار بiراز جىلدىڭ الدىندا باستالىپ كەتكەن.
ا.ءا: دiندi ساۋدا-ساتتىققا اينالدىرۋ ۇدەرiسi دە بوي كورسەتە باستادى. «سەتەۆوي ماركەتينگ» دەگەن پالەكەت يسلامعا دا ەندi. تاياۋدا باسىن ورامالمەن تۇمشالاپ العان بiر قىز: «تازا ءارi ناعىز مۇسىلمان تاۋارى»، - دەگەن سوڭ، تiس پاستاسىن الدىم. ماقتاۋىن جەتكiزiپ ايتتى. سويتسەم، پاستانىڭ جارتىسى - بوس اۋا. تازالاپ جارىتقانى دا شامالى. بiز سول تاۋارلاردى، ياعني بۇيىمدار مەن حيدجابتاردى ساتىپ الۋ ارقىلى بەلگiلi بiر ەلدiڭ ەكونوميكاسى ءۇشiن قىزمەت ەتiپ جاتىرمىز.
ەندەشە، ءوز ۇلتتىق ەكونوميكامىز قالاي داميدى؟ وعان حالىق iشiندە سۇرانىس تۋدىراتىن يدەولوگيا جەتiسپەيدi. سۇرانىسقا وراي حالقىمىزدىڭ ءتول كيiمدەرiن شىعاراتىن ءوندiرiس ورىندارىنىڭ جۇمىسى دا جاندانا تۇسەر ەدi.
جۇقامىر شوكە،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 10 (47) وت 10 مارتا 2010 گ.
