اقپان ايىنىڭ باسىندا، ناقتىراق ايتساق، 2 اقپان كۇنi قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi مۇحتار ماعاۋين 70 جاسقا تولدى. ەستۋiمiزشە، مۇحاڭ ءوزiنiڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن شالعايداعى پراگادا (چەحيا), بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا، ءبايبi­شەسi جايعان شاعىن داستارحان باسىندا قاراپايىم تۇردە عانا اتاپ وتكەن كورiنەدi...

مۇحتار ماعاۋيننiڭ شەتەل اسىپ كەتكەنiنە دە بiراز جىلدىڭ ءجۇزi بولدى. ازiرگە ەلگە قايتاتىن ءتۇرi جوق. وسى جايت شىنىمەن-اق جاندارىنا باتتى ما، جوق الدە مۇنىڭ باسقالاي بiر سەبەبi (ساياسي سەبەبi!) بار ما، سوڭعى بiر-ەكi اپتانىڭ كولە­مiندە بيلiككە جاقىن جۇرەتiن بiراز ادەبي-مادەني قايراتكەرلەرi­مiزدiڭ اۋزىنان: «بiز سەنi ساعىنامىز، مۇحتار! سەن دە بiزدi, ەلiڭدi, ەل-جۇر­تىڭدى، تۋعان جەرiڭدi ساعىن­باي­دى دەپ ويلامايمىز. ساعىناسىڭ، ارينە. ...مiنەز كiمدە جوق دەيسiڭ، «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما!» دەگەن بار ەمەس پە، بازبiرەۋدiڭ كiناسi بولسا بولار، بiراق ەلدiڭ كiناسi جوق - ەلگە ورال!» جانە «مۇحتار ماعاۋيننiڭ قازاقستانعا قايتۋى كەرەك...» دەگەن سوزدەر ەستiلiپ تە قالدى.

اقپان ايىنىڭ باسىندا، ناقتىراق ايتساق، 2 اقپان كۇنi قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi مۇحتار ماعاۋين 70 جاسقا تولدى. ەستۋiمiزشە، مۇحاڭ ءوزiنiڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن شالعايداعى پراگادا (چەحيا), بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا، ءبايبi­شەسi جايعان شاعىن داستارحان باسىندا قاراپايىم تۇردە عانا اتاپ وتكەن كورiنەدi...

مۇحتار ماعاۋيننiڭ شەتەل اسىپ كەتكەنiنە دە بiراز جىلدىڭ ءجۇزi بولدى. ازiرگە ەلگە قايتاتىن ءتۇرi جوق. وسى جايت شىنىمەن-اق جاندارىنا باتتى ما، جوق الدە مۇنىڭ باسقالاي بiر سەبەبi (ساياسي سەبەبi!) بار ما، سوڭعى بiر-ەكi اپتانىڭ كولە­مiندە بيلiككە جاقىن جۇرەتiن بiراز ادەبي-مادەني قايراتكەرلەرi­مiزدiڭ اۋزىنان: «بiز سەنi ساعىنامىز، مۇحتار! سەن دە بiزدi, ەلiڭدi, ەل-جۇر­تىڭدى، تۋعان جەرiڭدi ساعىن­باي­دى دەپ ويلامايمىز. ساعىناسىڭ، ارينە. ...مiنەز كiمدە جوق دەيسiڭ، «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما!» دەگەن بار ەمەس پە، بازبiرەۋدiڭ كiناسi بولسا بولار، بiراق ەلدiڭ كiناسi جوق - ەلگە ورال!» جانە «مۇحتار ماعاۋيننiڭ قازاقستانعا قايتۋى كەرەك...» دەگەن سوزدەر ەستiلiپ تە قالدى.

بiلە بiلسەك، اكەجان قاجىگەل­ديننiڭ، مۇحتار ءابلازوۆتiڭ، مار­عۇلان سەيسەنباەۆتىڭ شەتەلگە كەتiپ قالۋىنان گورi مۇحتار ماعاۋيننiڭ شەتەلگە كەتiپ قالۋى - الدەقايدا سەستi, الدەقايدا سۇستى. ساياسي تۇرعىدان دا، رۋحاني تۇرعىدان دا. م.ماعاۋيننiڭ شەتەلگە ىڭ-شىڭسىز، داۋ-دامايسىز، دابىراسىز كەتكەنi دە ءمالiم. سونىڭ وزiندە بۇگiندەرi شەتەلدiك جۋرناليستەر مەن شەتەلدiك ساياساتتانۋشىلار «قازاق ادەبيەتiنiڭ كوزi تiرi كوشباسشىسى ەلiن تاستاپ، جۇرتىن تاستاپ، نەگە چەحيادا ءجۇر؟» دەپ سۇراي باستاپتى. مۇحتار ماعاۋين - سۇراۋى جوق ادام ەمەس. جانە مۇحتار ماعاۋين - كوپتiڭ بiرi ەمەس. اسا iرi قايراتكەر-جازۋشى. Iرiنiڭ سۇراۋى دا iرi بولۋعا تيiس. سوندىقتان دا بiز بيلiككە جاقىن جۇرەتiن ادەبي-مادەني قايراتكەرلەرiمiزدiڭ مۇحتار ماعاۋيندi ءدال بiر كامپيتكە وكپەلەگەن جاس بالاعا ۇقساتىپ، «مiنەز كiمدە جوق دەيسiڭ... ەلگە قايتا عوي» دەۋiن مۇلدە قابىلداي المادىق. بiزدiڭشە، شەتەلگە كەتكەن مۇحتار ماعاۋيندi ەلگە شاقىرۋدىڭ ءجونi بۇدان بولەكشەلەۋ بولۋ كەرەك سياقتى. نەگە؟

***

ۋاقىت پەن زاماننىڭ تىنىسىن تاپ باسىپ تانۋشىلىق، ادام تانىعىشتىق، اڭعارعىشتىق، اسقان بايقامپازدىق، ايرىقشا سەزiمتالدىق، ەرەكشە سەزiنگiشتiك، جۇيرiك ينتۋيتسيا، شالقار دارىن، تەرەڭ بiلiم، مول تاجiريبە... مۇحتار ماعاۋيننiڭ بويىنان ارتىعىمەن تابىلاتىن وسى قابiلەت-قاسيەتتەر وعان قازاقستاننىڭ ۇلتسىزدانۋعا ۇرىنعانىن دا بارشامىزدان بۇرىن سەزدiرتiپ، بارiمiزدەن ەرتە دابىل قاقتىردى. قازاقستاندا 700-دەن استام اقىن-جازۋشى بار بولسا، سونىڭ iشiندە بiزدiڭ ۇلتسىزدانۋعا ۇرىنعانىمىزدى، ۇرىنعاندا دا وڭباي ۇرىنعانىمىزدى العاش رەت تاپجىلتپاي دالەلدەپ، تۇبەيتتەي سارالاپ، كەڭi­نەن تاراتىپ ايتىپ بەرگەن جازۋشى - وسى مۇحتار ماعاۋين. ۇلتسىزدانۋعا قالاي، قايتiپ ۇرىنعانىمىز جونiندە سەريالى ماقالالار ء(وزi ايت­قانداي: زارلى تولعاۋلار) جازىپ، بۇلاردى ارتىنان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» دەگەن اتپەن كiتاپ ەتiپ باستىرىپ تا شىعاردى. اتتەڭ، كورەر كوز، تىڭدار قۇلاق بولمادى، ايتپەسە مۇحتار ماعاۋيننiڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» ارقايسىمىزدىڭ، اسiرەسە، مەملەكەتتiك شەنەۋنiكتەرiمiزدiڭ ۇستەلiنiڭ ۇستiنەن تۇسپەيتiن قاجەتتi قۇرالعا اينالۋى كەرەك-اق ەدi...

كەزiندە «كومسومولسكايا پراۆدانىڭ» بەتiندە جاريالانعان ا.ي.سولجەنيتسىننىڭ «بiز رەسەيدi قالاي جونگە كەلتiرەمiز؟» دەگەن پۋبليتسيستيكالىق تولعاۋىن رە­سەيدiڭ ۇلكەن-كiشiسi تۇگەل (پارلا­مەنتi باستاپ، زيالىلارى قوستاپ) تالقىعا سالعانى، تالداعانى ءبارi­مiزگە دە بەلگiلi. مۇحتار ماعاۋيننiڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى زارلى كiتابى ا.ي.سولجەنيتسىننىڭ «بiز رەسەيدi قالاي جونگە كەلتiرەمiزiن» ون وراپ الادى. مازمۇنى جونiنەن دە. ءمانi جونiنەن دە. تەرەڭدiگi جونiنەن دە. وتiمدiلiگi مەن وتكiرلiگi جونiنەن دە. زارۋلiگi مەن قۇندىلىعى جونiنەن دە. بiراق، مۇحتار ما­عاۋيننiڭ ساراپتامالىق ىڭعايدا جازىلعان زارلى تولعاۋلارى بيلiك تاراپىنان دا، قازاق زيالىلارى تاراپىنان دا قولداۋ تاپقان جوق. جارايدى، ابدەن ورىستانىپ، مەيلiنشە ورىسشالانىپ كەتكەن بيلiكتiڭ جايى مەن جاعدايى تۇسiنiكتi-اق بولسىن. ال ەندi ايتىلماسا بiر ءسارi, جازىلماسا بiر ءسارi, مۇحتار ماعاۋيننiڭ جەتەر جەرگە جەتكەنiمiزدi قاداپ ايتىپ، ۇلتسىزدانۋدى ءدال وسىلاي جالعاستىرا بەرسەك ۇلتتان ايىرىلاتىنىمىزدى، «قازاق» دەگەن ۇلتتى بiرجولاتا جوعالتىپ الاتىنىمىزدى تياناقتاپ سارالاپ بەرگەن جانە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن كورسەتكەن «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى ەڭبەگiن قازاق زيالىلارى نەگە قولداپ، قوستاپ-قۋاتتاپ كەتپەدi?

بiز پاقىر دا بiراز جاسقا كەلدiك قوي، بiراق قازاقتiلدi زيالىلاردىڭ ءدال بۇگiنگiدەي بەيداۋا بويكۇيەز­دiككە ۇرىنعانىن، ءدال بۇگiنگiدەي جاپپاي ماڭگiرتتiككە ۇشىراعانىن، ءدال قازiرگiدەي قاۋقارسىز، شاراسىز ءھام دارمەنسiز كۇيگە تۇسكەنiن، ءدال قازiرگiدەي التىباقان الاۋىزدىققا جەكە-جەكە جەم بولىپ، مايدالانىپ، كۇيكiلەنiپ كەتكەنiن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەسپiز. قازاقتiلدi زيالىلاردىڭ وسىنداي التىباقان الاۋىزدىعى، جاپپاي بويكۇيەزدiگi مەن بەيداۋا دارمەنسiزدiگi مۇحتار ماعاۋيننiڭ تەوريالىق تۇرعىدان دا، پراكتيكالىق تۇرعىدان دا اسا قۇندى، كۇندەلiكتi قوعامدىق-ساياسي-الەۋمەتتiك-مادەني ومiرiمiزدە باسشىلىققا، ودان قالسا كەڭەسشiلiككە الۋعا جارايتىن «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى» اتتى ەڭبەگiن ەلەۋسiز قالدىرتتى...

ايگiلi بۇعىباي جولباسشى كەنەسارى حانعا «مەن سەنiڭ جاۋىڭدى شاۋىپ بەرۋشi ەمەسپiن، جاۋىڭا بارار جولىڭدى تاۋىپ بەرۋشiمiن» دەگەن ەكەن، سول سياقتى مۇحتار ماعاۋين دە جازۋشى رەتiندە، قايراتكەر رەتiندە، ۇلتىنىڭ ادال ءسۇت ەمگەن ازاماتى رەتiندە ۇلت الدىنداعى پەرزەنتتiك پارىزىن ادال اتقاردى: وزگەلەردەي ءۇنسiز قالعان جوق، وزگەلەردەي «بالام مەن كەلiنiم iرi قىزمەتتە ەدi, ايتپەسە...» دەپ (دەمەك، بۇل سورماڭدايعا ۇلتتان گورi, مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي حالىق-اتا، حالىق-انادان گورi بالاسى مەن كەلiنiنiڭ قىزمەتi قىمبات) وتiرiك كولگiرسiگەن جوق، وزگەلەردەي ماراپات پەن مانساپتان دامەگويلەنiپ، مايمىلدىق كەيiپكە ەنiپ ءمايموڭ­كەلە­گەن جوق، وزگەلەردەي ەمپەلەڭدەپ، ەتپەتتەي جىعىلا جازداپ، بار سالماعى مەن سابىرىنان ايىرىلىپ، ەڭ اياعى ءوزiنiڭ قالىڭ وقىرمانى بار قادiرمەندi جازۋشى ەكەنiن دە، بiر باسىنا جەتەتiن ابىرويى مەن اتاعى بار ەل اعاسى ەكەنiن دە ۇمىتىپ، ەكi كوزiن تارس جۇمعان كۇيi ەلباسىنىڭ قولىن جۇتىپ قوياتىنداي ەمiنە ءسۇيiپ، ەسi كەتە جالاپ شىققان جوق، بiزدiڭ، ياكي كۇللi قازاقتىڭ «ۇلتسىزدانۋ» دەپ اتالاتىن ۇشى جوق ۇزىن، ءتۇبi جوق تەرەڭ قۇردىمعا قۇلاپ بارا جاتقانىمىزدى ايتتى، جازدى، جارلادى، زارلادى. جانە مۇحتار ماعاۋين جەكە-جەكە ماقالالاردان تۇراتىن زارلى تولعاۋىن (ياكي، ۇلتقا قاراتا ايتقان اششى ءارi قاتال، بiراق ادiلەتتi ەسكەرتۋلەرiن!) بiر ساتكە دە توقتاتقان جوق. ءوزi باسقارىپ وتىرعان «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالادى دا وتىردى. مiنە، وسى تۇستا جوعارى بيلiك مۇحتار ماعاۋيندi «جۇلدىزدىڭ» باس رەداكتورلىعىنان الدى دا تاستادى («جوعارى بيلiك» دەۋiمiزدiڭ ءمانiسi دە جوق ەمەس، بiزدە جوعارى بيلiكتiڭ كەلiسiمiنسiز تىشقاننىڭ مۇرنى قانامايتىنى دا بەلگiلi عوي).

مۇحتار ماعاۋين - ارتىنا ادام ەرتiپ، ەرەۋiل جاساپ، كوشەگە شىعىپ، ءوزi دiتتەگەن ماسەلەگە كوپشiلiكتiڭ نازارىن وسىلايشا اۋداراتىن جاريا ساياساتكەرلەردiڭ (پۋبليچنىي پوليتيك) ساناتىنان ەمەس. م.ماعاۋيننiڭ مايدان الاڭى - الا قاعاز. الا قاعازدىڭ بەتiندەگi ايقاس. بiز مۇحتار ماعاۋيندi «جۇلدىز» جۋرنالىنان كەتiرۋ ار­قىلى ونى وسى الا قاعازدىڭ بەتiن­دەگi ايقاستان (ياكي، ۇلتتىڭ ماقسات-مۇراتى جولىندا ءجۇرiپ جاتقان مايدان الاڭىنان) ادەيiلەپ سىرت قالدىرىپ، ادەيiلەپ شەتتەتiپ تاستادىق. ۇلت ءۇشiن وقتان دا، وتتان دا قايمىقپايتىن، قايراۋلى الا بالتاداي اسا وتكiر ءارi ايبىندى تۇلعانى ساقتاي دا، قورعاي دا المادىق.

ەندi ءدال وسى جەردە باسىن اشىپ الاتىن بiر جايت بار. م.ماعاۋيننiڭ شەتەلگە كەتiپ قالۋىنىڭ باستى سەبەبiن ونىڭ قىزمەتتەن شەتتەتiلۋi­مەن بايلانىستىرۋعا بولا ما؟ بiزدiڭشە، باستى سەبەپ - باسقادا. راس، توتەننەن، اياق استىنان جانە ەسكەرتۋسiز، ەسكەرۋسiز «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنان الىپ تاستاۋ - بۇكiل قاجىر-قايراتى مەن شىعارماشىلىق قىزمەتiن تەك ۇلتتىڭ مۇرات-مۇددەسiنە ارناپ كەلە جاتقان جازۋشىنىڭ جۇرەگiن اۋىرتقانىن، قولىنداعى قالامىن الدەكiمدەر تارتىپ الىپ، مۇنىڭ ءوزiن كەرەكسiز دۇنيەگە ۇقساتىپ كۇرەسiنگە لاقتىرىپ كەتكەندەي سەزiنگەنiن جاسىرۋعا بولماس. دەسەك تە ، مۇحتار ماعاۋيننiڭ شەتەل اسىپ كەتۋiنiڭ باستى سەبەبi باسقادا ءارi باسقاشا ەدi. ەندi سوعان كەلەيiك.

***

قازاق ەلiندە، قازاق جەرiندە، قازاق مەملەكەتiندە كۇننەن-كۇنگە كۇش الىپ، كۇننەن-كۇنگە قاناتىن كەڭگە جايىپ كەلە جاتقان ۇلتسىزدانۋ ۇدەرiسi مۇحتار ماعاۋيندi الا­بوتەن قۇلازىتىپ، قاتتى كۇيزە­لiسكە ۇشىراتتى. وزگە جازۋشىلارىمىز كۇيزەلiسكە تۇسپەي-اق، قۇلازىماي-اق، بەيعام تiرشiلiك كەشiپ، جايباراقات ءومiر ءسۇرiپ جاتقاندا، مۇح­تار ماعاۋيننiڭ مۇنىسى نەسi?

ەجەلدەن ءمالiم، ۇلتپەن تامىرلاسىپ، تاعدىرلاسىپ، رۋحتاسىپ، كiندiكتەسiپ، بالقىعان قورعاسىنشا بiتە قايناسىپ كەتكەن، ءسويتiپ بiرتۇتاس ورگانيزمگە اينالىپ كەتكەن اسا iرi تۇلعالار، الىپ جازۋشىلار بولادى. مۇحتار ماعاۋين دە - وسىنداي الىپ جازۋشىلاردىڭ ساناتىنان. ماعاۋيننiڭ جازۋشىلىق جاراتىلىسى دا، قالامگەرلiك قىراعىلىعى دا، دارىن قۋاتى دا - اسا اۋقىمدى ءارi اڭعارلى. الىستى شولىپ، قيىردان شالادى. ول بiز كورمەگەندi كورiپ، بiز سەزبەگەندi سەزiپ قويادى. ول بiز بايقاماعاندى بايقاپ، بiز تانىماعاندى تانىپ قويادى. ماعاۋيننiڭ كوركەم شىعارمالارىن بىلاي قويا تۇرىپ، ونىڭ تەك پۋبليتسيستيكالىق تولعاۋلارىن عانا الىڭىزشى: نەگە سونشالىقتى وتiمدi? تiرiنi ولتiرگەندەي، ولگەندi قايتا تiرiلتكەندەي نەگە سونشالىقتى قۋاتتى؟ نەگە ءدالشiل؟ نەگە كوكەيi ۇزىن؟ ويتكەنi, ونىڭ ءاربiر سويلەمiندە قازاق ۇلتىنىڭ مىڭ جىلدىق (بالكiم، ەكi مىڭ جىلدىق، نەمەسە ودان دا كوپ) تاريحي-رۋحاني-ساياسي-مادەني تاجiريبەسi جاتىر. ادەبيەتتانۋدا سىعىمداپ جازۋ دەيتiن ۇعىم بار. قازاق تاريحىن، تۇركi تاريحىن، شىعىس پەن باتىستىڭ تاريحىن، جالپى الەمدiك وركەنيەتتەردiڭ تاريحىن وتە تەرەڭ بiلەتiن قالامگەر وسىنىڭ ءبارiن كوكiرەك كوزiنەن وتكiزiپ، قورىتىپ، دۇرىس-بۇرىسىن تارازىلاپ، وسى سان مىڭ جىلدىق باي تاعلىم-تاجiريبەنi قازiرگi كۇنمەن بايلانىستىرا، سالىستىرا قاراپ، سiزگە ابدەن ەكشەلگەن، iرiك­تەلگەن، سىعىمدالعان ءوز ويىن ۇسىنادى. مۇحتار ماعاۋيننiڭ ءاربiر سويلەمiنiڭ قۇندى، قاپىسىز، كو­كەيكەستi بولىپ كەلەتiندiگiنiڭ سىرى دا وسىندا، سىعىمداپ جازا بiلۋiندە (ادام ايتام دەپ ايتپايدى عوي، وسىندايدا ەرiكسiز تiلiڭنiڭ ۇشىنا ءوزi كەپ ورالادى: قازiرگi كۇنi بiزدە مىجىڭداپ جازاتىن جازۋشىلار پايدا بولدى. بۇل سورى قايناعاندار بيلiكتiڭ سويىلىن سوعام دەپ، اسا لاۋازىمدى شەنەۋنiكتەردiڭ ءاتۇستi ءارi اسىعىس ايتا سالعان قاتە پiكiرiن دۇرىس ەتiپ شىعارماق بولىپ، كۇشەنiپ-تىشانىپ، تاريحتان تارتىپ، قويقاپتان قوزعاپ، مالتاسىن ەزiپ، كولدەي-كولدەي ماقالالار جازاتىن بوپ ءجۇر. بۇلاردى اراگiدiك «ساراي اقىندارى»، «ساراي جازۋشىلارى» دەپ اتاپ جۇرگەندەر دە بار. شىن ءمانiن­دە، ەرتەدەگi ساراي اقىندارى، iلگەرi­رەك­تەگi سارايدىڭ اقىن-جازۋشىلارى بيلiكتiڭ حالىقتان الشاقتاپ، الىس­تاپ كەتپەسi ءۇشiن قىزمەت ەتكەن. بۇلار - بيلiكتiڭ اينالاسىندا ءجۇر­گەن حالىقتىڭ وكiلدەرi, ودان دا تۇسiنiكتiرەك ەتiپ ايتساق، ۇلتتىڭ تىڭشىلارى، ۇلتتىڭ كوزi مەن قۇلاعى. ەگەر بيلiكتiڭ ايا-اينالاسىندا جۇرگەن بiزدiڭ بۇگiنگi اقىن-جازۋشىلارىمىز سول ەرتەدەگi ساراي اقىندارى سياقتى بيلiككە ىقپال ەتiپ، ولاردىڭ حالىقتان الشاقتاپ كەتپەۋiنە كادiمگiدەي تەر توگiپ جاتسا، بiز دە جۇمعان اۋزىمىزدى اشپاس ەدiك-اۋ... سوندىقتان دا بۇلاردى «ساراي اقىندارى»، «ساراي جازۋشىلارى» دەۋگە ەشقانداي قيسىن دا، سەبەپ تە، سالدار دا جوق. بۇلار - وزدەرiنiڭ قۋ قۇلقىنى مەن كۇنكورiسi ءۇشiن، ءناپسiسi مەن ناپاقاسى ءۇشiن بيلiكتi ساعالاپ جۇرگەن جاراپازانشىلار).

ورىستىڭ قىزۋقاندى ءارi اسا بiلگiر ادەبيەت سىنشىسى ۆاسيلي روزانوۆ 1914 جىلى وتكەن «دوستو­ەۆسكي­دiڭ پۋبليتسيستيكالىق تولعاۋلارى جانە ورىس قوعامى» اتتى ۇلكەن ادەبي جيىندا بىلاي دەيدi: «كەيبiرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي دوس­توەۆسكي «ۇلتتىڭ ۇستازى» دا ەمەس، «ۇلتتىڭ ار-نامىسى» دا ەمەس، دوستوەۆسكي دەگەنiمiز - ۇلتتىڭ ءوزi. ەگەر جالاڭاش دەنەڭە بiرەۋ جەلiم جاعىپ كەتسە، نە بولماسا بiلەگiڭدە قۇمىرسقا جورعالاپ جۇرسە، سەزەر مە ەدiڭ؟ بiردەن سەزەتiنiڭ انىق. دوستو­ەۆسكيدiڭ ۇلتپەن بiرiگiپ-كiرiگiپ، بiر دەنەگە اينالىپ كەتكەنi سونشالىق، ول دا ورىس قوعامى مەن ورىس مەم­لەكەتiنە، ورىستىڭ رۋحاني كەڭiستi­گiنە تونگەن قاۋiپ-قاتەردi ءدال وسىلاي، تاپ بiر ءوزiنiڭ جالاڭاش دەنەسi­نە جابىسقان ءشوپ-شالام سەكiلدi بiردەن سەزەدi...». ەگەر سiز مۇحتار ماعاۋيننiڭ قازاق قوعامىنداعى ورنى مەن ءسوزiنiڭ (ياعني، شىعارماشىلىعىنىڭ!) قۇنىن دۇرىس ولشەي الساڭىز جانە ونى ۇلتقا كەرەكتiگi, پايدالىلىعى، زارۋلiگi جونiنەن دۇرىس باعالاي بiلسەڭiز، ۆ.روزانوۆتىڭ جوعارىداعى انىقتاماسىنىڭ مۇحتار ماعاۋينگە دە ءدوپ كەلەتiنiن ايقىن اڭعاراسىز. ەشبiر قىرناپ-جونۋسىز. ەشبiر ارتىق-اۋىسسىز (بiز دە مۇنى جۋرناليست رەتiندە ەمەس، م.ماعاۋيننiڭ شىعارماشىلىعىن بiر كiسiدەي بiلەتiن كاسiبي مامان، ياعني ادەبيەتشi رەتiندە ايتىپ وتىرمىز).

«ۇلتقا تونگەن قاۋiپ-قاتەردi ءدال ءوزiنiڭ جالاڭاش دەنەسiنە جابىسقان ءشوپ-شالام سەكiلدi» بiردەن جانە ونى بارiمiزدەن بۇرىن، بارiمiزدەن ايقىن سەزiنە بiلگەن مۇحتار ماعاۋين قازاق قوعامىنداعى ۇلتسىزدانۋدىڭ بەلگi-سيپاتتارىن (بيلiكتiڭ جاپپاي ورىستiلدەنiپ ءھام ورىسدiل­دەنiپ، بوتەندەنiپ ءھام بولەكتەنiپ كەتكەنiن جانە ونىڭ قازاق حالقىنان مۇلدە الشاقتاپ-الىستاپ كەتكەنiن! ورنىقتى، پارىقتى، بايسالدى ۇلت­تىق كادرلاردىڭ ورنىن ۇلتسىز، بiلiمسiز، پارىقسىز، جارامساق كادرلاردىڭ الماستىرعانىن جانە قازاقتiلدi كادرلاردىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەردەن مەيلiنشە شەتتەتiل­گەنiن! قازاق تiلiنiڭ ايدىڭ-كۇننiڭ امانىندا «وتستاۆكاعا شىعىپ» كەتكەنiن! قازاق ۇلتىنا تيەسiلi, قازاق حالقىنىڭ يگiلiگiنە جۇمسالۋعا تيiستi ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ بۇرىن-سوڭدى كوز كورiپ، قۇلاق ەستiمەگەن الاپات تالان-تاراجعا ۇشىراعانىن، ونىڭ باسىم بولiگiنiڭ شەتەل اسىپ كەتكەنiن جانە وسى ۇشان-تەڭiز بايلىقتىڭ ەندiگارi ەش­ۋاقىتتا قازاقتىڭ مۇددەسi مەن ماقساتىنا قىزمەت ەتپەيتiنiن! قازاقستاندا ۇلتتىق مۇددەدەن دە بيiك تۇراتىن مۇددەلەر بار ەكەنiن جانە الدەبiر سىرتقى، قۇپيا كۇشتەردiڭ سويىلىن سوعاتىن بۇل مۇددەنiڭ ۇلتتىق مۇددەنi تاپاپ، جانشىپ، جۇقارتىپ، ابدەن ءالجۋازداندىرىپ، ارتىنان جويىپ جiبەرەتiنiن جانە ت.ب. جانە ت.س.س!) اسقان اڭعارىمپازدىقپەن ءدال تانىپ، بۇعان «ۇلتسىزدانۋدىڭ اسا بەلسەندi, جا­ۋىنگەر ءتۇرi» دەپ ءدال دياگنوز قويدى. راس، بiزدiڭ قوعامىمىزدا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قادiرi كەتكەنiن، ونەردiڭ قاسيەتi قاشقانىن، الدىڭعى پلانعا ۇلتتىڭ مۇددەسi مەن ونەردiڭ مۇراتى ەمەس، جەكە باستىڭ مۇددەسi مەن تiرشiلiك­تiڭ قامى شىققانىن جازۋشىلاردىڭ باسىم كوپشiلiگi بiلدi. ءسابيت دوسانوۆ سەكiلدi «ادەبيەتتiڭ اسىراندى، وگەي بالالارى» بولماسا، «ادەبيەتتiڭ ءوز بالالارىنىڭ» ءبارi دە مۇنى كورە دە، تاني دا بiلدi. بiراق، 700 جازۋشىنىڭ بiردە-بiرەۋi بiزدiڭ قوعامىمىزداعى ۇلتسىزدانۋدىڭ كولەمi مەن قارقىنىنىڭ بارلىق سالا-ساتىدا (iشكi ساياساتتا دا! سىرتقى ساياساتتا دا! عىلىمدا دا! ونەردە دە! وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا دا! بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا دا! وندiرiستە دە! ونەركاسiپتە دە! قارجى-قاراجات سالاسىندا دا! قىل اياعى بالاباقشادا دا!) اسا قاتەرلi شەككە جەتكەنiن، ەندi بiر بەل اسسا بۇل جويقىن اپاتتىڭ ۇلتتى تۇگەلi­مەن جالماپ-جۇتىپ، تۇتاستاي جويىپ جiبەرەتiنiن (قالماقتار سياقتى! چۋۆاشتار سياقتى! ۋدمۋرتتار مەن نوعايلار سياقتى!) ءدال مۇحتار ماعاۋيندەي تەرەڭ، تۇگەل ءارi تۇبەگەيلi سەزiنە العان جوق.

مۇحتار ماعاۋين مۇنى تەك تەرەڭ، تۇبەگەيلi سەزiنiپ قانا قوي­عان جوق، ازاپقا ءتۇستi. نە iستەۋ كەرەك؟ تiلسiزدەنۋ مەن دiلسiزدەنۋدەن، ءدۇبارالانۋ مەن دۇمشەلەنۋدەن قالاي ارىلامىز؟ ۇلتسىزدانۋدى قالاي توقتاتامىز؟ ۇلتسىزدانۋدى توقتاتۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ وتىنا ماي قۇيىپ، جاپپاي ءارi جۇمىلا ۇلتسىزدانۋدى رەسمي ساياساتتىڭ تiرەگiنە اينالدىرىپ العان بيلiكتiڭ تۇرi اناۋ... «ۇلتسىزدانۋمەن كۇرەسەدi» دەپ جۇرگەن ۇلتتىق زيالىلارىمىزدىڭ ءتۇرi مىناۋ: شەتiنەن جارامساق، ساتىمساق، سۇرامساق. ودان قالسا، بويكۇيەز، مارعاۋ، تارتىنشاق... تاباندى، بiلiكتi, بiلiمدi دەگەن زيالىلارىمىز ساياساتتان ويىن دا، بويىن دا اۋلاق ۇستاپ باعۋدا... وسىنىڭ ءبارiن تارازىعا سالعان مۇحتار ماعاۋين قاتتى شيرىقتى: شۇعىل جينالىپ، شەتەلگە كەتتi. بۇل - جازۋشىنىڭ قازاق قوعامىنداعى ۇلتسىزدانۋ دەرتiنە دەگەن قارسىلىعى ءھام قارعىسى ەدi. لاعنەتi ءھام نالاسى ەدi...

كۇرەستiڭ دە، قارسىلىقتىڭ دا ءتۇرi كوپ. كوشەگە شىعىپ، ەرەۋiل جاساۋدىڭ مۇحتار ماعاۋينگە قول ەمەس ەكەنiن جوعارىدا ايتتىق. ال اشتىق جاريالاۋ... ەل مۇنى «قىزمەتتەن كەتكەنiنە كۇيiنiپ، وكپە-رەنiشiن بiلدiرiپ جاتىر...» دەپ ۇعىناتىن بولدى. سوندىقتان دا م.ماعاۋين كۇرەستiڭ، قارسىلىقتىڭ وسى ءتۇرiن تاڭدادى. ساياساتتانۋ عىلىمى مۇنى «ءۇنسiز قارسىلىق»، «جەكە تۇلعانىڭ ءۇنسiز ساياسي قارسىلىعى»، نە بولماسا «ادەبي-مادەني قايراتكەردiڭ قوعامداعى رۋحاني ازعىنداۋ مەن ۇلتسىزدانۋعا قارسىلىعى»، «iرi تۇلعانىڭ قوعامداعى وتە ورەسكەل باستامالار مەن كەلەڭسiز قۇبىلىستارعا دەگەن قارسىلىعى» دەپ تانيدى. قاراپ وتىرساڭىز، ماعاۋيننiڭ مۇنىسى دا - iرiلiك. بۋنيننiڭ iرiلiگi سەكiلدi. بىكوۆتىڭ iرiلiگi سەكiلدi...

ايتپاقشى، بىكوۆ دەگەنiمiزدەن شىعادى، 1994 جىلى بەلورۋس جازۋشىسى ۆاسيل بىكوۆ بەلورۋسسيا­نى تاستاپ، رەسەيگە كەتiپ قالدى. سول كەزدە بەلورۋسسيانىڭ بيلiگi مەن بەلورۋس زيالىلارى قالاي دۇرلiكتi دەسەڭiزشi?! مۇحتار ماعاۋين چەحياعا كەتكەندە قازاق زيالىلارى تىرس ەتكەن جوق. «بۇ قالاي؟ مۇنىڭ ءمانiسi نەدە؟» دەۋگە جارامادى...

***

مەنiڭ ءوز باسىما مۇحتار ماعاۋيننiڭ شەتەلگە كەتiپ قالۋى قوجاحمەت ياسساۋيدiڭ كوزi تiرiسiندە قىلۋەتكە تۇسكەنiن ەسكە تۇسiرەدi. قوجاحمەت ياسساۋي 63 جاسىندا قىلۋەتكە ءتۇستi. سولاي عوي؟ سولاي. 63 جاس - كارiلiكتiڭ سوڭى ەمەس (بۇگiنگi 63-تەگi ەركەكتەردiڭ قىزعا قىرىندايتىنىن ەسكە ءتۇسiرiڭiز).

كورەر قىزىعى مەن تاتار ءدام-تۇزىنىڭ ءبارiن تارك ەتiپ، قوجاحمەت ياسساۋي 63 جاسىندا نەگە قىلۋەتكە ءتۇستi? «مەن جانىممەن ۇرىس قىل­عاندا، حالىق ەڭ بولماعاندا ءناپسiسi­مەن ۇرىس قىلسىن!» دەپ. ياسساۋيدiڭ مۇنداعى ويى - ءوزiن پيدا قىلۋ ارقىلى وزگەلەرگە وي سالۋ، وي تاستاۋ. شىنىندا دا، ءوزiن پيدا قىلىپ جاتقان ادامدى كوزiمەنەن كورگەننەن كەيiن وزگەلەر دە ويلانا باستايدى. مۇحتار ماعاۋين دە وزگەلەردi ويلاندىرۋ ءارi وياتۋ ءۇشiن شەتەلگە كەتتi. ايتپەسە، تانىمايتىن بوگدە ورتاعا، تانىمايتىن بوتەن ەلگە كiم قۇمار دەيسiز...

ەڭ عاجابى، ەڭ سۇيiنەرلiگi, مۇحتار ماعاۋين كۇيزەلiسكە تۇسسە دە، كۇيرەكتiككە بوي الدىرماپتى. ءوزiنiڭ مايدان الاڭىن، ياكي الا قاعازدىڭ بەتiندەگi ايقاسىن قايتا تاۋىپتى. ۇلت ادەبيەتiنiڭ ءسارۋارى (ليدەرi) شەتەلدە ءجۇرiپ، بiر رومان جانە بiرنەشە اڭگiمە جازىپ-جاريا­لادى. بۇل شىعارمالاردىڭ بارلىعى دا - ۇلتسىزدانۋدىڭ قاسiرەتi مەن كەساپاتى جونiندە.

***

ماعاۋيننiڭ شەتەلدە ءجۇرiپ جاريالاعان «جارماق» رومانىندا ەكi لينيا قاتار ورiلەدi: 1. بiز قالاي ازعىندادىق؟ 2. بiز ۇلت رەتiندە جو­يىلىپ كەتپەيمiز بە؟ وسى ەكi لي­نيا­نى قاتار ءورiپ، قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتiندە بۇرىن-سوڭدى كوتەرiل­مەگەن تىڭ ءارi وتە كۇردەلi تاقىرىپتى جازۋشى جاڭا ورiسكە شىعارىپ، زاۋ بيiككە كوتەردi. اششى شىندىق پەن باتىل ويلاردان تۇزiلگەن  بۇل روماندا قازاق قوعامىنىڭ بۇگiنگi كiرiپتار، قورلىقتى احۋالى بۇكپە­سiز، بوياماسىز باياندالادى. جانرى جاعىنان «جارماق» - رومان-ەسكەرت­پە (رومان-پرەدۋپرەجدەنيە). سونىمەن بiرگە، «جارماق» - مiنەزدi رومان. اكۆاريۋمنىڭ بالىعىنداي مiنەزسiز، ءورiسسiز، بiركەلكi شىعارمالاردان جالىققان جۇرت «جارماقتى» ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىلدادى. ال ادەبيەت سىنشىلارى بۇل روماندى «جاڭا ادەبيەتتiڭ باسى»، «تاۋەل­سiز قازاق ادەبيەتiنiڭ ءتولباسى-رومانى»، «جاڭا ادەبيەتتiڭ ءورiسi مەن باعىتىن بەلگiلەپ بەرگەن قۇندى شى­عارما» دەپ وتە جوعارى باعالادى.

«جارماقتان» سوڭ ماعاۋين «تالايسىز اڭگiمەلەر» دەپ اتالاتىن تسيكلدى اڭگiمەلەرiن جاريالادى. «تالايسىز اڭگiمەلەر». «تالايسىز» دەگەن نە ءسوز؟ بۇل - «باقىتسىز» دەگەن ءسوز. دەمەك، «باقىتسىز اڭگiمەلەر».

«اقوردامىز اسقاقتاپ، ەلوردامىز ەڭسەلەنiپ، شات-شادىمان ءھام باقىتتى ءومiر ءسۇرiپ جاتقان شاقتا» ماعاۋيننiڭ «باقىتتى قوعامنىڭ باقىتتى ادامدارىنا» وزiنiڭ «باقىتسىز اڭگiمەلەرiن» تىقپالاعانى نەتكەنi? مۇنىڭ مانiسiنە بويلاۋ ءۇشiن تومەندەگiدەي جايتتارعا بiر ساتكە نازار اۋدارىپ باعالىقشى.

حIح عاسىر بiزگە، بiزدiڭ حالقىمىزعا قانداي سىي ۇسىندى، كiمدi بەردi? ابايدى بەردi. ۇلى ابايدى. حح عاسىر بiزگە كiمدەردi بەردi? احمەت بايتۇرسىنوۆتى، مۇحتار اۋەزوۆتi, ماعجان جۇماباەۆتى، باۋىرجان مومىشۇلىن... بۇل باقىت پا، باقىت ەمەس پە؟ ءسوز جوق، باقىت. ال ەندi ححI عاسىر بiزگە كiمدەردi بەردi? ماشكەۆيچتi, شوديەۆتi, يبراگيموۆتى، حراپۋنوۆتى، راحات اليەۆتi... بۇل باقىت پا، باقىتسىزدىق پا؟ ارينە، باقىتسىزدىق.

ءارi قاراي تىڭداڭىز. ءدال قازiر قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرiندە وقىپ جۇرگەن وقۋشىلاردىڭ 70 پايىزدان استامى - قازاقتىڭ بالالارى. بiز ەرتەڭگi كۇنi قازاققا، قازاقتىققا قارسى شىعىپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاراتىن «بولاشاق كادرلاردى» وسىلاي دايارلاپ جاتىرمىز. بۇل نە؟ بۇل - ۇلتتىق سانانىڭ كەمشiندiگi. ۇلتتىق سانانىڭ ولۋگە، سەمۋگە قاراي بەت الىپ بارا جات­قاندىعى. ۇلتتىق سانانىڭ كەمشiن­دi­گi باقىت پا، جوق الدە باقىتسىزدىق پا؟ ارينە، باقىتسىزدىق. مiنە، م.ماعاۋين دا ءوزiنiڭ «تالايسىز اڭگiمەلەرiندە» بiزدiڭ جوعارىداعى ءسوز ەتكەن باقىتسىزدىقتارىمىزدان دا سوراقى، ودان دا بەسبەتەر باقىتسىزدىقتاردى، شىن ءمانiن­دەگi ۇلتتىق قاسiرەتتەردi كوزiنەن تiزiپ تۇرىپ كوگەندەپ بەرەدi. ەندi اۆتوردىڭ «تالايسىز اڭگiمە­لەر» تسيكلىمەن جاريالاعان بiر عانا اڭگi­مەسiنە، «قارا لايلەك» اتتى اڭگiمە­سiنە از-كەم توقتالىپ وتەلiك­شi.

وسى اڭگiمەدەگi باس كەيiپكەر (باس كەيiپكەردi م.ماعاۋيننiڭ ءوزi دەپ ءتۇسiنiڭiز) ۇزاق جىلدار چەحيادا بولىپ، كەزەكتi دەمالىسىندا شىڭعىس­تاۋدىڭ سىرتىنداعى، باقاناس وزەنiنiڭ بويىنداعى ءوزiنiڭ تۋعان اۋىلىنا كەلەدi. تۋعان ولكەنiڭ تاۋ-تاسى مەن اڭ-قۇسىن بەس ساۋساعىنداي بiلەتiن باس كەيiپكەر ەجەلدەن وسى ءوڭiردi مەكەندەگەن قارا لايلەكتi (قىر ارقاسى - كومiردەي قارا، باۋىرى مەن قولتىعى - اقسۇر، تىرناعا ۇقساس ۇزىن سيراق قۇس), «قىزىل كiتاپقا» باياعىدا ەنگەن سيرەك قۇستى «تۇقىمىمەن تۇزداي قۇرىپ، جويىلىپ كەتتiگە» ساناپ جۇرەدi ەكەن. سويتسە، قارا لايلەك جويىلماپتى. امان ەكەن: باقا­ناست­ىڭ بويىنداعى قيىن جارتاستىڭ قۋىسىنا ۇيا سالىپ، بالاپانىن ورگiزiپ ءجۇرiپتi. قارا لايلەكتi دە، ونىڭ بالاپاندارىن دا باس كەيiپكەر ءوز كوزiمەن كورەدi.

اڭگiمەنiڭ سوڭعى قايىرىمىندا اۆتور «قارا لايلەكتiڭ قامىن ايتىپ وتىرسىڭ-اۋ، قالىڭ قازاقتىڭ جونi نە بولماق؟» دەپ بiر ساۋال تاس­تاپ الادى دا، قۇستىڭ بiر ءناسiلi رەتiندە جويىلۋدان امان قالعان قارا لايلەكتiڭ تاعدىرى مەن ۇلت رەتiندە جويىلۋعا بەت الىپ بارا جات­قان قازاقتىڭ تاعدىرىن سالىس­تىرا كەلiپ، بىلايشا زار توگەدi: «كيەلi قارا لايلەك ماڭگiلiكپەن بiرگە جاساپ كەلەدi ەكەن. ەندi جوعالسا، وبالى ادامعا عانا. ال قايران قازاق... وبالى كiمگە دەيمiز؟ ءارi ويلاپ، بەرi ويلاپ، اقىرى تاپتىم. قاتەردەن ساقتانىپ، ۇياسىن الىس ايماق، وندا دا قول جەتپەس تاس قياعا سالاتىن قارا لايلەك قۇرلى تۇيسiگi بولماسا... بۇل قازاقتىڭ بار وبالى وزiنە. اڭداپ تۇرساڭىز، قالاۋى دا، تiلەۋi دە وزiنە قارسى. بۇگiنگi بار iسi - ەرتەڭگi تiرلiگiنە قايشى».

ەندi مۇحتار ماعاۋينگە پاراللەل جاساي وتىرىپ، بiز دە جازۋشىمەن بiرگە جارىسا ويلانىپ كورەلiكشi: شىنىندا دا، نەگە بۇلاي؟ نەگە قۇس ەكەش قۇس قۇرلى (قارا لايلەك قۇرلى) تۇيسiگiمiز جوق؟ قۇس ەكەش قۇس تا ءوزiن-ءوزi ساقتاي، قور­عاي الادى ەكەن عوي؟ بiزگە نە بولدى؟ بiزدi نەگە سونشاما قارا باس­تى؟ جەر-جاھاننىڭ جۇزiندە ءوزiنiڭ تiلەۋi وزiنە قارسى، ءوزiنiڭ قالاۋى وزiنە قايشى كەلەتiن قازاقتان باسقا ۇلت بار ما ەكەن، ءسiرا؟ بۇگiنگi ءپاتۋاسىز، پارىقسىز iسiمiز­دiڭ (جاپپاي ۇلتسىزدانىپ جاتۋىمىزدىڭ) ەرتەڭگi تiرلiگiمiزدiڭ ويران-بوتقاسىن شىعاراتىنىن نەگە ويلانبايمىز؟..

اششى ىزا-كۇيiك، اۋىر قۇسا، وكسiكتi مۇڭ-نالادان تۋعان مۇحتار ماعاۋيننiڭ وسى زارلى مونولوگىنىڭ ءوزi-اق ونىڭ شەتەلدە ەرiگiپ جۇرمەگەنiن، كوكiرەگi ات باسىنداي شەرگە تولىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن iشقۇستا بولىپ جۇرگەنiن كورسەتەدi. تۇركiنiڭ كيەلi كوك ءبورiسi سەكiلدi...

***

قوش، سونىمەن مۇحتار ماعا­ۋين­دi شەتەلگە كەتiرگەن نە («كiم؟» دەمەي-اق قويالىق)? ۇلتتىڭ تاعدىرى. ۇلتتىڭ مۇددەسi. مۇحتار ماعاۋيندi ەلگە شاقىرۋدان بۇرىن ەڭ اۋەلi ونىڭ شەتەلگە كەتۋiنiڭ شىن سەبەبiن بiلiپ الۋىمىز كەرەك ەدi. سوندا عانا اداسىپ ەمەس، قىدىرىپ قايتۋ ءۇشiن ەمەس، ۇلتتىڭ مۇددەسi ءۇشiن شەتەلگە سانالى تۇردە كەتكەن جازۋشىنى ەلگە شاقىرۋدىڭ ءجونi دە بولەكشەلەۋ بولار ەدi...

ەكiنشiدەن، م.ماعاۋين شەتەلگە كەتكەن بiراز جىلدان بەرi ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني دۇنيەسiندە، ادەبي-مادەني الەمiندە، ساياسي كەڭiستiگiندە قازاقتىڭ مۇددەسiن تۇگەندەۋگە باعىتتالعان قانداي وڭ وزگەرiستەر بولدى؟ نە وڭالدى؟ نە تۇزەلدi? ەشتەڭە دە! تەك كەرi كەتۋ، كەرi سيۋ... وسىدان كەيiن «...قاي بەتiمiزبەن شاقىرامىز؟..» دەپ تاعى داعداراسىڭ...

ءامىرحان مەڭدەكە، «جاس الاش» گازەتى، №16, 25.02.2010