قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى
(1733 - 1824)
ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى قابىليسا بولعانىمەن، جاۋجۇرەكتىگى، باتىرلىعى ءۇشىن ونى حالىق «قابان» دەپ اتاپ كەتكەن. جىراۋ ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قازاق حالقى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعان ساتتە جاۋعا اتتانادى. ول ءوز جىرلارىندا ەلدى بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ساقتاۋعا، الاۋىزدىققا جول بەرمەۋگە شاقىرادى. ونىڭ «قىزىر عالايھيسسالامنىڭ باقىتپەن تىلدەسۋى» دەگەن سۇحبات تۇرىندەگى جىرىنىڭ ءمانى “كىم اللانىڭ ءدىنىن قالتقىسىز ۇستاپ، بەرەكە مەن ىنتىماقتا بولادى، باقىت سوعان بارىپ تۇراقتايدى” دەگەنگە كەلەدى. بۇل ورايدا ودان التى ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ، تۇركى حالىقتارىنا حيكمەتىمەن تۋرا جول كورسەتكەن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ادامنىڭ كەمەلدىككە جەتۋى ءۇشىن ۇسىنعان ءتورت شارتى ەسكە تۇسەدى: «كەڭىستىك، ۋاقىت، باۋىرمالدىق-ءوزارا ىنتىماقتاستىق، مەملەكەت باسشىسىنا رياسىز باعىنۋ». قابان جىراۋ دا وسى تالاپتىڭ بارلىعىن بەرىك ۇستاعان ەل باقىتتى بولاتىندىعىن ايتادى:
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– كورشىمەن بولعان بىرلىگى،
تاعات، عيبادات تىرلىگى
ۇيىمشىل ەلگە بارامىن.
جىراۋ جاراتىلىستىڭ نەبىر عاجايىبىن اقىلعا سالىپ، بارلىق نارسەدەن عيبرات الۋعا ۇندەيدى، اللانى ۇلىقتاۋدى جاننىڭ راحاتى دەپ بىلەدى. «جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا بارلىعى دا ءبىر اللاعا جالبارىنادى. مۇنى عاپىل پەندە عانا كورمەسە كەرەك-ءتى»، – دەپ جىرلايدى ول.

قابان (قابىليسا) جىراۋ اسانۇلى
(1733 - 1824)
ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى قابىليسا بولعانىمەن، جاۋجۇرەكتىگى، باتىرلىعى ءۇشىن ونى حالىق «قابان» دەپ اتاپ كەتكەن. جىراۋ ەل باسىنا كۇن تۋىپ، قازاق حالقى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ۇشىراعان ساتتە جاۋعا اتتانادى. ول ءوز جىرلارىندا ەلدى بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ساقتاۋعا، الاۋىزدىققا جول بەرمەۋگە شاقىرادى. ونىڭ «قىزىر عالايھيسسالامنىڭ باقىتپەن تىلدەسۋى» دەگەن سۇحبات تۇرىندەگى جىرىنىڭ ءمانى “كىم اللانىڭ ءدىنىن قالتقىسىز ۇستاپ، بەرەكە مەن ىنتىماقتا بولادى، باقىت سوعان بارىپ تۇراقتايدى” دەگەنگە كەلەدى. بۇل ورايدا ودان التى ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ، تۇركى حالىقتارىنا حيكمەتىمەن تۋرا جول كورسەتكەن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ادامنىڭ كەمەلدىككە جەتۋى ءۇشىن ۇسىنعان ءتورت شارتى ەسكە تۇسەدى: «كەڭىستىك، ۋاقىت، باۋىرمالدىق-ءوزارا ىنتىماقتاستىق، مەملەكەت باسشىسىنا رياسىز باعىنۋ». قابان جىراۋ دا وسى تالاپتىڭ بارلىعىن بەرىك ۇستاعان ەل باقىتتى بولاتىندىعىن ايتادى:
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– كورشىمەن بولعان بىرلىگى،
تاعات، عيبادات تىرلىگى
ۇيىمشىل ەلگە بارامىن.
جىراۋ جاراتىلىستىڭ نەبىر عاجايىبىن اقىلعا سالىپ، بارلىق نارسەدەن عيبرات الۋعا ۇندەيدى، اللانى ۇلىقتاۋدى جاننىڭ راحاتى دەپ بىلەدى. «جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا بارلىعى دا ءبىر اللاعا جالبارىنادى. مۇنى عاپىل پەندە عانا كورمەسە كەرەك-ءتى»، – دەپ جىرلايدى ول.
تاعلىمدى پىكىردىڭ يەسى، تىلىنەن زىكىرى كەتپەگەن، قيىن زاماندا كۇن كەشسە دە، شۇكىردەن جاڭىلماعان قابان جىراۋدىڭ بىرنەشە جىرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قىزىر ع.س. – نىڭ باقىتپەن سويلەسۋى

باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– بەرەكەسىز ادامنان،
اتا-اناسى ناداننان،
ۇركىپ، قاشىپ كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– ماقتانىپ كوڭىلىن وسىرگەن،
بىلگىشپىن دەپ ەسىرگەن،
ەسىرىك ۇلدان كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزگەن،
ميىنا شاتاق ەككىزگەن،
كەسەپات قىزدان كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– اتا-اناعا جاقپاعان،
وتىرىك، بالە جاتتاعان،
كەلىننەن قاشىپ كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– ورازا، ناماز وقىماس،
اللانىڭ اتىن توقىماس،
بەينامازدان كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– ەرىنە ءتىلىن تيگىزگەن،
توزاققا ءوزىن كۇيگىزگەن،
بياپار جاننان كەلەمىن.
– باقىت قايدان كەلەسىڭ؟
– سىيلاماعان كورشىسىن،
ۇرىسپەن العان ەنشىسىن،
سۇمداردان قاشىپ كەلەمىن.
باقىت قايدا باراسىڭ؟
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– اتا-اناسىن سىيلاعان،
ۇيىمشىلدىق ويلاعان،
تاتۋ جانعا بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– وسىرگەن جاقسى بالاسىن،
سىيلاعان اتا-اناسىن،
كورگەندى ۇلعا بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– بال-بۇل جانعان كورىكتى،
ۇل مەن قىزى سەرىكتى،
بەرەكەلى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– ەش ادامدى كۇندەمەس،
وسەك وتىن ۇرلەمەس،
ادەپتى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– ۇلى، قىزى ەسەيگەن،
اۋىزبىرشىلىك كۇشەيگەن
كەلىندى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– سىيلاي بىلگەن مولدانى،
ءدىننىڭ جولى قورعانى
شۋاقتى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– كورشىمەن بولعان بىرلىگى،
تاعات، عيبادات تىرلىگى
ۇيىمشىل ەلگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– تاراۋىق ناماز وقىعان،
كوڭىلگە ايات توقىعان،
نيەتتى ەلگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– نامازعا قاتار وتىرعان،
تاراۋىعىن وقىعان،
تىڭداعالى بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– سارەسى ساحار ىشەتىن،
حاق جولىنا تۇسەتىن،
سارەسى ىشۋگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– بالبىراعان بەسىكتى،
قايىرى بار ەسىكتە،
بالالى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– كەلىن مەن قىزى يبالى،
اتا-اناسى سىيلالى،
سونداي ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– تۋىسىمەن تاتۋلى،
جامان ءسوز جوق شاتۋلى،
ىنتىماقتى ۇيگە بارامىن.
– باقىت قايدا باراسىڭ؟
– سوعىسقا قۇمار ويى جوق،
ۇلان-اسىر تويى كوپ،
بەيبىت ەلگە بارامىن.

ءبارىڭ-داعى تىڭداڭدار
سويلەيتىن ءسوز كەلگەندە اۋزىما،
ەلەك قويىپ بولا ما ەل اۋزىنا.
بولىڭدار تىرشىلىكتە تاتۋ-ءتاتتى،
ءبىر كۇنى بارامىز عوي كور اۋزىنا.
دۇنيەدە ەشبىر قاتەر جۋىمايدى،
اركىم يە بوپ جۇرسە ءوز اۋزىنا.
باسىنا بالە ادامنىڭ تىلدەن بولار،
سول تىلدەن ۇرىنادى ءسوز داۋىنا.
ءار ادام ءوز اۋزىنا يە بولسا،
قىزىردىڭ جولىعادى قورعاۋىنا.
كەيبىرەۋ ايتار ءسوزىن بىلە المايدى،
تۇسەدى سول ءسوزىنىڭ تورلاۋىنا.
قونباسا كەي ادامعا باقىت قۇسى،
قۇر ءتىلدىڭ بولا ما ەكەن زورلاۋىنا.
ادامعا ادەيىلەپ اجال جەتسە،
قاراماس اتتانى مەن ويبايىنا.

*   *   *

ءتىل الساڭدار، شىراعىم،
وسەك ءسوزدى ەلەمە.
ءۇيىر بولعىن، شىراعىم،
جاقسى سوزگە ونەگە.
تىرشىلىكتە سىيلاسقىن
دۇنيە قايتىپ كەلە مە؟
دۇنيەگە سەنىم جوق،
مىنەرسىز ءبىر كۇن كەمەگە.
ايتار اركىم بىلگەنىن
ءسوز عىپ ونى نەمەنە.
قاعىسپاي حالقىم تەك ءجۇرسىن
ونان پايدا ونە مە؟
وسەك-اياڭ ءسوز بولسا،
جۋىتپاعىن دەنەڭە.
ءادىلدىڭ وزار ادىمى،
ادال جان شىعار توبەگە.
تەنتەك ادام شىعا الماس،
توبە تۇگىل سورەگە.
بىرەۋگە ادام ور قازسا،
ءوزى تۇسەر ورەگە.
نە بولسا سونى ىلىك قىپ،
جۇگىنبەڭدەر تورەگە.
ادىلەتتى تورە جوق،
تۇسەتىن شورە-شورەگە.
اقىننىڭ ەلى سونداي دەپ،
ۇلگىسى جاقسى قانداي دەپ،
بولىڭدار ەلگە ونەگە.
ەلىم-جۇرتىم سىزگە ايتام،
بىرلىكتى بول، شىراقتار.
بىرلىكتى جەردە ريزىق كوپ،
ول ادام ەلگە تۇراقتار.
اۋىزبىرلىك بار جەردە
جەتەتۇعىن مۇرات بار.
اۋىزبىرلىك جوق جەردە
قياناتتى قيات بار.
ۇياتتىڭ يمان قابى دەر،
يماندىدا ۇيات بار.
كوپشىلىككە جاققان جان،
باسىنا جاققان شىراق بار.
فاني تۇرماق باقيدا
مىنەتۇعىن پىراق بار.
ەشكىمنىڭ حاقىن جەمەڭدەر.
ارتىندا ونىڭ سۇراق بار.
ادىلەتسىز ادامدا
ۇياتى جوق قيات بار.
ءىسى ادال ادامعا
شىعاتۇعىن قىرات بار.
ءىسى ارام ادامدار
قاشاقتاپ، قورقىپ، جىراقتار.
اقىلى جوق ادامدار
تەنتەكتىڭ ءسوزىن قۋاتتار.
اقىلى بار ادامدار،
بال باستاۋدان سۋاتتار.
تىڭداڭىزدار، اعايىن،
جەكجات پەنەن جۇراتتار.
تۇزەلەر زامان كەيىندە
بۇل ءسوزىمدى بەيىمدە.
كەيىنگى قالعان ۇرپاقتار،
زامانعا جاقسى تۇراقتار!

ال، ۇستا بۇل ءسوزىمدى جالعان ەمەس

ال، ۇستا، بۇل ءسوزىمدى جالعان ەمەس،
بۇل دۇنيە يماندىعا ارمان ەمەس.
دۇنيەنىڭ قىزىعى ءۇشىن مال جينايمىز،
مال، شىركىن، ەشكىمگە ەرىپ بارعان ەمەس.
بۇرىنعى پايعامبار مەن ساحابالار،
پايدا عىپ ەشكىم مالىن العان ەمەس.
وتىرىك، ۇرلىق، زورلىق، مەكەر، قايلا،
بۇل ۇلگى پايعامباردان قالعان ەمەس.
ارتىنان قۋ ءناپسىنىڭ ەرە بەرسەڭ،
قۋ ءناپسى جۇگىرىستەن تانعان ەمەس.
ناپسىگە توقتاۋ قىلعان باندەسىنە،
توزاقتىڭ وتى كەۋلەپ جانعان ەمەس.
قاۋپى جوق احيرەتتىڭ عازابىنان،
جيىلىپ دۇنيە ءۇشىن قىلار كەڭەس.
قايعىسى ەكى جيھان ويىندا جوق.
كوڭىلىندە ويلاعانى قۇلاق تەڭەس.
ىستەي بەر تىرشىلىكتە بىلگەنىڭدى،
بىرەۋدىڭ قام-قايعىسىن بىرەۋ جەمەس.
ال، ەندى، تالاي تاعلىم ايتىپ قويعان،
اندا-ساندا ويلاڭدار مەن بايعۇستى،
دۇنيە كوشىپ كەتىپ، قايتا كەلمەس.

قابان جىراۋ. التىن قازىق: ولەڭدەر، ايتىستار مەن اڭىزدار. –الماتى: بەرەن، 1993. -176 بەت.
«ۇشقيان» گازەتى 21 مامىر 2009  جىل