تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ قاسيەتتى شاھارى، ماعجان جۇماباەۆ: «تۇركىستان - ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان - ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ جىرلايتىن تۇركىستان قالاسىندا الىپ كەشەن - 2000 ورىندىق مەشىت قۇرىلىسى وتكەن جىلعى قاراشا ايىندا باستالىپ، سودان بەرى كۇنى-ءتۇنى ءجۇرىپ جاتىر. يۋنەسكو دۇنيەجۇزىلىك مادەني جانە تابيعي مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلگەن حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە تاريحي مادەني ەسكەرتكىشى - قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن 400-اق مەتر جەردە بوي كوتەرىپ جاتقان جاڭا مەشىتتىڭ ەڭسەسى 26 مەتر، مۇناراسىنىڭ بيىكتىگى 38 مەتر بولادى ەكەن...

تۇرىك اعايىنداردىڭ تارتۋى

«بۇل جوبا ەكى باۋىرلاس مەملەكەت پرەزيدەنتتەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ابدۋللا گۇل قول قويعان حاتتاما نەگىزىندە تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءدىني قورىنىڭ باۋىرلاس قازاقستان حالقىنا ارناعان سىيى» دەلىنىپتى قۇرىلىس جانىنا ىلىنگەن تاقتادا (№1 cۋرەت). 2 مىڭ ادامعا ارنالعان، ايگىلى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ اتىن يەلەنبەك قۇرىلىس جوبا بويىنشا 300 كۇن ىشىندە پايدالانۋعا بەرىلمەك.

تۇتاس تۇركى جۇرتىنىڭ قاسيەتتى شاھارى، ماعجان جۇماباەۆ: «تۇركىستان - ەكى دۇنيە ەسىگى عوي، تۇركىستان - ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي» دەپ جىرلايتىن تۇركىستان قالاسىندا الىپ كەشەن - 2000 ورىندىق مەشىت قۇرىلىسى وتكەن جىلعى قاراشا ايىندا باستالىپ، سودان بەرى كۇنى-ءتۇنى ءجۇرىپ جاتىر. يۋنەسكو دۇنيەجۇزىلىك مادەني جانە تابيعي مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلگەن حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە تاريحي مادەني ەسكەرتكىشى - قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنەن 400-اق مەتر جەردە بوي كوتەرىپ جاتقان جاڭا مەشىتتىڭ ەڭسەسى 26 مەتر، مۇناراسىنىڭ بيىكتىگى 38 مەتر بولادى ەكەن...

تۇرىك اعايىنداردىڭ تارتۋى

«بۇل جوبا ەكى باۋىرلاس مەملەكەت پرەزيدەنتتەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن ابدۋللا گۇل قول قويعان حاتتاما نەگىزىندە تۇركيا رەسپۋبليكاسى ءدىني قورىنىڭ باۋىرلاس قازاقستان حالقىنا ارناعان سىيى» دەلىنىپتى قۇرىلىس جانىنا ىلىنگەن تاقتادا (№1 cۋرەت). 2 مىڭ ادامعا ارنالعان، ايگىلى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ اتىن يەلەنبەك قۇرىلىس جوبا بويىنشا 300 كۇن ىشىندە پايدالانۋعا بەرىلمەك.

جاڭا مەشىت ازىرەتى سۇلتاننىڭ كوك كۇمبەزدى كەسەنەسىنىڭ ماڭداي بەتىندە، قورعاۋعا الىنعان ايماقتان نەبارى 50 مەتر جەرگە سالىنۋدا. قۇرىلىسقا بولىنگەن 2 گەكتار «قورعالاتىن تابيعي لاندشافتى ايماق» ستاتۋسى بار جەردەن ويىپ ورىن العان. ال يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك مۇرالار كوميتەتىنىڭ تالاپتارىنا  سايكەس، كەسەنەنىڭ جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىعى مەن تاريحي-مادەني ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى ونىڭ ماڭىنا كەز كەلگەن بيىك قۇرىلىس نىسانىن سالۋعا تيىم سالىنادى!

- مەشىت قۇرىلىسى «ازىرەتى سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىنا قاراستى ەجەلگى تۇركىستان قالاسىن قورعاۋ اۋماعىنىڭ ىرگەسىندە، ياعني تاريحي-مادەني لاندشافتتا دا ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ كەلىسىمى مىندەتتى تۇردە بولۋى ءتيىس ەدى، - دەيدى قورىق مۇراجاي ديرەكتورى ماۋلەن سادىقبەكوۆ.

ءبىر «قىزىعى»، تۇرىك اعايىندار جاڭا مەشىتتى مىندەتتى تۇردە كەسەنەنىڭ ءدال ىرگەسىنەن كوتەرەمىز دەپ تالاپ ەتپەگەن سەكىلدى. ايتەۋىر، تۇركيا ءدىن ىستەرى باسقارماسى، قمدب جانە وقو باسشىلارى اراسىندا قول قويىلعان ۇشجاقتى كەلىسىمدە «مەشىت قۇرىلىسى تۇسەتىن جەردى انىقتاۋ تۇركىستان قالالىق اكىمدىگىنىڭ قۇزىرىندا» ەكەندىگى كورسەتىلگەن. ەندەشە ءدال وسى كەسەنەنىڭ ارقاسىندا دۇنيەجۇزىلىك مارتەبەگە يە بولىپ وتىرعان شاھار باسشىلىعىنىڭ تاريحي جادىگەردىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قاراعانى، جاڭا مەشىت قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە ورىندى ءدال وسى جەردەن بەرگەنى تۇسىنىكسىز...

ءراسۋا بولعان رابات

تاريحشى-ارحەولوگتاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ورتاعاسىرلىق قالالار ادەتتە «تسيتادەل»، «ءشاحارىستان» جانە «راباد» دەگەن ءۇش بولىكتەن تۇرعان. جوعارىداعى مەشىت قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان ايماق ەجەلگى ياسى شاھارىنىڭ تاريحي تابانى ەكەندىگىن تۇركىستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ قازبا جۇمىستارى تالاي رەت دالەلدەگەن. 2008 جىلعى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا بۇل ايماقتىڭ تۇگەلىمەن ياسى-تۇركىستان قالاسىنىڭ ءVىىى-ءحىح عع. اراسىندا قالىپتاسقان تاريحي رابادى ەكەندىگىن انىقتاپتى. بۇل جەردەن ءجاۋدىر جانە تاكيە مەشىتتەرىنىڭ ورنى، ازان شاقىرىلاتىن 30 مەترلىك مۇنارا قالدىقتارى، وتىرار جانە يقان كەرۋەن جولدارىنىڭ ءىزى، ورتاعاسىرلىق كوشەلەر مەن تۇرعىن ۇيلەر ورنى تابىلعان.

- كەسەنەنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتىندە ورنالاسقان، ورتا عاسىرلاردا، ءتىپتى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قالا رابادى بولىپ كەلگەن 140 گا اۋماق كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە «قورعاۋعا الىنعان تابيعي لاندشافت» كاتەگورياسىنا ەنگىزىلگەن ەدى. الايدا 1980-1990 جىلدارى قالالىق ساۋلەت جانە قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ شەشىمىمەن 100 گا جەرگە تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ كەتتى. ەندى مىنە، اۋپىرىممەن امان قالعان 40 گا جەرگە دە قاۋىپ ءتوندى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇرىك اعايىندار 2 گەكتار جەردى مەشىت سالۋ ءۇشىن ءبولىپ الدى، - دەيدى وكىنىشپەن «ازىرەتى سۇلتان» مەملەكەتتىك قورىق مۇراجايى ارحەولوگيا جانە تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مارات تۇياقباەۆ.

كولەڭكەدە قالعان كەسەنە

ءبىز «ازىرەتى سۇلتان» قورىق مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى نۇرجان تاستانبەكوۆكە ىلەسىپ، جاڭا مەشىت قۇرىلىسىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. قورىقشىلاردىڭ الاڭداۋىنا شىنىندا دا نەگىز بار ەكەن. قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان قۇرىلىس نىسانى قازىردىڭ وزىندە كوك كەسەنە كۇمبەزىن كولەگەيلەپ قالىپتى (№2-3 cۋرەتتەر). ءبىر كەزدەرى كۇمبەزى كوزىنە شالىنعاندا ابىلاي حاننىڭ ءوزى اتىنان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ كەلەتىن قاسيەتتى كەسەنە بۇگىندە زاماناۋي عيماراتتاردىڭ تاساسىندا، كوشەنىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالعالى تۇر. ەستۋىمىزشە، بۇل جەردەن ەندى اۆتوكولىك جۇرەتىن جول قۇرىلىسى، سۋ ت.ب. كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەر سالىنباق كورىنەدى. ءتىپتى وسى «قورعاۋعا الىنعان تابيعي لاندشافت» اۋماعىندا سالىنىپ جاتقان ءتورت پاتەرلىك 3 ءۇيدىڭ قۇرىلىسى دا ارحەولوگتار قازعان تاريحي كونە عيمارات ورىندارىمەن ارالاس جاتىر (№4 سۋرەت). كونە تاريحقا دەگەن مۇنشالىق جابايى كوزقاراس، باسقىنشىلىق پيعىل باسقا جەردە بار ما ەكەن؟!

زاڭ تالاپتارى بويىنشا مەشىت سالىناتىن اۋماق ارحەولوگيالىق زەرتتەۋدەن ءوتۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستى وتكەن جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا «تۇركىستان ارحەولوگيالىق قىزمەتى» جشس جۇرگىزىپتى. بىراق «بيۋدجەت پەن ۋاقىتتىڭ شەكتەۋلىلىگىنە بايلانىستى قۇرىلىس اۋماعىن تۇگەل زەرتتەۋ مۇمكىن بولمادى» دەلىنگەن زەرتتەۋ قورىتىندىسىندا. ارحەولوگتار «شۋرف» ادىسىمەن، ءار جەردى «تەسىپ» قازىپ كورۋمەن شەكتەلگەن. سونىڭ وزىندە №1 قازبا شۇڭقىرىنان ءحىى-ءحىىى عاسىرلارعا جاتاتىن تاريحي جادىگەرلەر، قىش ىدىس سىنىقتارى، مىس تيىندار تابىلىپتى.

- ءبىز قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە-اق مەشىت قۇرىلىسى باستالىپ كەتتى. «اۋەلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ الايىق، ءبىزدىڭ رۇقساتىمىزسىز قۇرىلىستى قالاي باستايسىزدار؟!» - دەسەك، قۇرىلىس باسشىلارى «ءسىزدىڭ «زەرتتەۋلەرىڭىز» قاعاز جۇزىندە عانا كەرەك، قۇرىلىستى ەشكىم توقتاتا المايدى» دەپ جاۋاپ قايتاردى، - دەيدى تۇركىستاندى تالاي جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارات تۇياقباەۆ.

كونە - كوزدىڭ قاراشىعى ەمەس پە؟

- يۋنەسكو تالاپتارى بويىنشا، قورعاۋعا الىنعان تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىنان (راديۋسى 1 شاقىرىم) ارنايى كەلىسىمسىز ەشبىر قۇرىلىس جۇرگىزۋگە بولمايدى، - دەيدى «ازىرەتى سۇلتان» مەملەكەتتىك قورىق مۇراجايى ديرەكتورى ماۋلەن سادىقبەكوۆ. - ونىڭ ۇستىنە جاڭا مەشىتتىڭ تەرەڭگە كەتكەن ىرگەتاسى جەراستى سۋلارىنىڭ باعىتىن وزگەرتىپ، جەتى عاسىرلىق جادىگەردىڭ استىنا قاراي جيناعالى تۇر. مەشىت قۇرىلىسى ورنى ياساۋي كەسەنەسى تۇرعان جەردەن بيىكتە ورنالاسقاندىقتان، مۇناراسى 38 مەتردەن جوعارى، بيىكتىگى 26 مەتر بولاتىن عيمارات تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ پونارامالىق كورىنىسىن كولەگەيلەيتىنى قازىردىڭ وزىندە انىق!

- مۇندا مەشىت قۇرىلىسىنا قارسىلىق جاسالۋدا دەگەن وسەككە ورىن جوق! - دەيدى قورىق مۇراجاي باسشىسى. - رۋحاني استانامىز تۇركىستانعا قانشا مەشىت سالساق تا ارتىق بولماس. بىراق مۇنى قالانىڭ قازىرگى ورتالىعىنا قاراي، جاماعاتتىڭ كەلىپ-كەتۋىنە ىڭعايلى جەرگە سالسا بولماي ما؟ ماسەلە يۋنەسكو تىزىمىنە كىرگەن تاريحي ەسكەرتكىشتىڭ اينالاسىندا حالىقارالىق تالاپتىڭ ساقتالۋىندا بولىپ وتىر عوي.

«ازىرەتى سۇلتان» مەملەكەتتىك قورىق مۇراجايىنىڭ قۇرامىنا بۇگىندە تاريحي ەسكەرتكىش دەپ تانىلعان 137 نىسان ەسكەرتكىش كىرەدى ەكەن. ماۋلەن جارىلقاسىنۇلى ەڭ الدىمەن وسى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋگە، قالپىنا كەلتىرىلۋگە مۇددەلى. مىسالى، كونە دەرەكتەردە «ءتورت قاقپالى تۇركىستان» اتالعان شاھاردىڭ باس قاقپاسىنىڭ ورنى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلىپ، بىلتىر مەملەكەتتىك «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قالپىنا كەلتىرىلىپتى. XVI عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ قول استىنا تولىق ءوتىپ، كەيىننەن تاۋكە حان، قايىپ حان، بولات حان، سامەكە حان، ابىلمامبەت حاندار مەكەن ەتكەن حان ورداسى ورنى دا زەرتتەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن كۇتىپ تۇر.

- مىنە، وسى كونە جادىگەرلەردى قالپىنا كەلتىرىپ، بىرىڭعاي تاريحي-مادەني كەشەن رەتىندە جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق تاربيەسىنە، مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ قىزمەتىنە پايدالانسا، شىركىن! - دەپ ارماندايدى ماۋلەن سادىقبەكوۆ. - ال، ءبىز بولساق، جوعىمىزدى تۇگەندەي الماي ءجۇرىپ، بارىمىزدان ايرىلىپ جاتىرمىز...

P.S. بارىمىزدى باعالاي المايتىن ءبىزدى قايدام، وزگە جۇرت كونە ەسكەرتكىشكە كوزدىڭ قاراشىعىنداي قارايدى. مىسالى، نەمىستىڭ كونە درەزدەن قالاسى ەلبا وزەنىنەن جاڭا كوپىر قۇرىلىسىن سالعانى ءۇشىن بىلتىر «الەمدىك مادەني مۇرا» تىزىمىنەن الىنىپ تاستالدى. ويتكەنى، يۋنەسكو ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، جاڭا كوپىر وزەن بويىنداعى كونە شاھاردىڭ مادەني لاندشافتىنا ساي كەلمەيدى. يۋنەسكو وكىلدەرىنىڭ بىرنەشە ەسكەرتۋىنە درەزدەن مەرياسى قۇلاق اسپاعان سوڭ، وسىنداي قاتاڭ شەشىم شىعارىلىپتى. ءدال وسىنداي ەسكەرتۋدەن سوڭ كەلندە ايگىلى گوتيكالىق سوبور جانىنان اسپانمەن تالاسقان ءزاۋلىم عيمارات سالماق بولعاندار ءوز ويىنان اينىعان بولاتىن. تاريحي توپىراقتى اياۋسىز تاپتاپ، «يماندىلىق ءۇيىن» تۇرعىزىپ جاتقان ءبىزدىڭ «مەشىت سالعىشتار» قايتەر ەكەن؟!

قازبەك قۇتتىمۇراتۇلى

سۋرەتتەردى تۇسىرگەن اۆتور