«ازات» قوزعالىسىنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندىعىمنان بولار، «بۇگىنگى قازاق ساياساتكەرلەرى قانداي بولۋى ءتيىس» دەگەن سۇراققا ولاردىڭ بويىندا «الاشتىڭ» ءداستۇرىن جالعاستىرعان، تاۋەلسىزدىكتەن ءبىر جارىم جىل بۇرىن قۇرىلعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ ۇستانىمى مەن قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ازاماتتار بولۋى كەرەك دەپ جاۋاپ بەرەمىن. سودان بولسا كەرەك، قازاق ساياساتكەرلەرىنە «ازاتتىڭ» كوزىمەن عانا قارايمىن، ساياساتكەرلەردى ونىڭ ولشەمىمەن باعالايمىن، سوعان ساي سىرتىنان تون پىشەمىن.

«ازات» قوزعالىسىنىڭ از عانا ۋاقىتتا حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولۋى، از عانا ۋاقىتتا ءوز قايراتكەرلەرىن دايىنداپ، ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قوزعالىس جەتەكشىلەرىنىڭ جاڭا قازاق ەلىنىڭ تاريحي تۇلعالارىنا اينالۋىن زەرتتەۋ ماسەلەسى – تاريحتىڭ ەنشىسىندەگى دۇنيە. مەنىڭ ايتپاعىم «ازاتتىڭ» تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى جايلى: ونىڭ سول كەزدەگى قازاقتىڭ ۇلتىم دەپ جۇرەگى سوققان ازاماتتارىنىڭ ساناسىن قوزعاپ، اسىرەسە جاستارىنا ۇلگى بولىپ، «ازاتقا» قاراپ بوي تۇزەگەن، ودان ۇلگى الۋشىلاردىڭ قاتارىن كوبەيتكەندىگى. بيلىكتە جۇرگەن جاستارىمىز «ازاتتى» قۇرۋعا قاتىسپاعانىمەن، قاتارىندا جۇرمەگەنىمەن، ونىڭ تىلەۋشىسى، جاناشىرلارى بولا ءبىلدى. سوندىقتان دا سول قيىن كەزدە، تاعدىرلى كەزەڭدە قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ءۇن قوسقان، «ازاتتى» قولداعان ءاربىر ازامات مەن ءۇشىن قىمبات. سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى، سول كەزدەردە جاس تا بولسا تاۋەلسىزدىككە ءۇن قوسىپ، «ازاتقا» قاراپ بوي تۇزەپ، كەيىن دەربەس ساياسي قايراتكەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن جەرلەسىم ءامىرجان قوسانوۆ بۇگىن ەلۋ جاسقا تولىپ وتىر.

امىرجانمەن 1998 جىلى ەلدىڭ ەكس-پرەمەرى اكەجان قاجىگەلدين قازاقستان رەسپۋبليكالىق حالىقتىق پارتياسىن (قرحپ) قۇرعان كەزدە تانىسقان ەدىم. ءامىرجاننىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى العاشقى ارەكەت-قيمىلدارىن سول كەزدەگى تاۋەلسىز اقپاراتتار ارقىلى، اتاپ ايتقاندا «ازات» گازەتى ارقىلى باعالاي الامىن.

1991 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋ باسشىلىعى جانتالاسىپ، كەڭەستەر وداعىن ساقتاپ قالۋعا ارەكەتتەندى. سول جىلى 17 ناۋرىزدا رەفەرەندۋم وتكىزىپ، سوسىن جاڭا وداقتىڭ جوباسىن تالقىعا سالىپ جاتقان كەزى. قازاقستان بيلىگى دە وداقتى ساقتاپ قالۋ شارتىن قولداپ، كسرو-نى امان الىپ قالۋعا اتسالىسىپ جاتتى. 1991 جىلدىڭ 15 ساۋىرىندەگى «ازات» گازەتىنىڭ سانىندا شىققان «ەگەمەندىكتى ەلەمەگەندىك وداقتىق شارت جوباسىنان ءالى دە سەزىلەدى» دەگەن كولەمدى ماقالا ەسىمدە ەرەكشە ساقتالىپتى. سەبەبى ءوزىم دە سول كەزدە جاڭا جوباعا قارسى ءارتۇرلى گازەتتەرگە ماقالا جازىپ، قارسى پىكىر ايتىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. ماقالانىڭ ەرەكشە باتىلدىعى، اۆتورىنىڭ جاس تا بولسا تالداۋ قابىلەتىنىڭ زەرەكتىگى، تەك زاڭگەر ماماندار عانا بويلاي الاتىن يۋريسپرۋدەنتسيالىق كاتەگوريالاردى جىلىكتەپ شاعۋى ەسىمدە قالىپتى. سول ماقالانىڭ اۆتورى ءامىرجان قوسانوۆ ەدى.

جوبانىڭ كوپشىلىك بايقاماعان وسال جەرلەرىن، ماسكەۋ دايىنداعان قيتۇرقى قۋلىقتارىن ءدوپ تاپقانىنا ريزا بولعان ەدىم. مىسالى، «وداق جوباسىنىڭ ءون بويىندا «رەسپۋبليكالار» دەگەن ءسوز تولىپ ءجۇر، نەگە «مەملەكەت» دەپ جازىلماعان؟»، «نەگە ەگەمەندى مەملەكەتتەر وداعىنىڭ شارتى ەمەس؟» دەپ ءامىرجان قويعان سۇراقتاردى وقىپ، رازى بولعان ەدىم. «سسسر دەگەن ءسوز نەگە تارقاتىلماعان؟ ونىڭ ماعىناسى «سويۋز سوۆەتسكيح سوتسياليستيچەسكيح رەسپۋبليك پە، الدە سويۋز سوۆەتسكيح سۋۆەرەننىح رەسپۋبليك پە؟ قازاقشاسى – سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى ما، الدە سوۆەتتىك ەگەمەندى رەسپۋبليكالار وداعى ما؟ ورتالىق بۇل ءسوزدى ادەيى تارقاتپاي، قيتۇرقى قۋلىققا سالىپ وتىر»، – دەپ ءتۇيىپتى ءامىرجان ءوز ويىن. شارتتىڭ جوباسىنىڭ بارلىق 25 بابتارىن تەرەڭ تالداعان ءامىرجان ونىڭ پرەزيدەنت، ءتىل ماسەلەلەرىنە ەرەكشە بويلاپ، ءسوز سوڭىندا «بۇل شارت جارامايدى، قايتا جاسالۋى ءتيىس» دەگەن. سول كەزدە وسى تەرەڭ دە باتىل تالداۋدى جازعان اۆتور بار بولعانى 26 جاستا، الماتى قالاسىنىڭ فرۋنزە اۋدانى كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇر ەكەن.

كەلەر ۇرپاق ارقايسىمىزعا: «سەن سول كەزدەردە قايدا بولدىڭ؟»، «كىمنىڭ جاعىندا بولدىڭ؟» دەپ سۇراق قويعان كەزدە، ءامىرجان ءوز ەلىنىڭ تاعدىرلى كەزەڭدەرىندە ادىلەت پەن اقيقات جاعىندا بولدىم دەپ ايتا الارى انىق. بۇل – ازاماتتىق پەن ساياساتكەرلىكتىڭ ۇلگىسىن تانىتار ارەكەتتەر دەپ ءبىلۋ كەرەك.

قازاق دەموكراتياسىنىڭ، ساياسي پارتيالارىنىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسۋى، دامۋى ءسوز بولعاندا، «العاشقى قۇرىلعان اناۋ ۇيىم، مىناۋ قوزعالىس نەمەسە پارتيا» دەگەن پىكىر تالاسى بۇگىندەرى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل پايىمداۋلاردىڭ قانشالىقتى ومىرشەڭدىكتەرىن ۋاقىت كەيىن ءوزى ورنىنا قوياتىنى انىق. مەنىڭ ايتپاعىم – بيلىكتىڭ زارەسىن العان، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ورىنتاعىن سولقىلداتقان العاشقى پارتيا – قرحپ بولدى. سوندىقتان دا بولار، ساياسي پارتيالار مەن ساياساتكەرلەردىڭ ىشىندە العاشقى سوققىنى باسىنان كەشكەندەر، العاش رەت ساياسي تەررورعا ۇشىراعاندار وسى پارتيانىڭ باسشىلارى مەن بەلسەندىلەرى ەدى. العاشقى سوتتالعاندار – اكەجان قاجىگەلدين مەن ونىڭ كومەكشىلەرى، شەتەلگە قۋىلعاندار – راشيت نۇعمانوۆ، سەرىك مەدەتبەكوۆ، ليرا بايسەيىتوۆا بولسا، ەلدە قالعان باسشىلارى عازيز الدامجاروۆ پەن ءامىرجان قوسانوۆ جانە پارتيانىڭ وبلىستىق ۇيىم باسشىلارى قۋعىنعا ۇشىرادى، پارتيانىڭ تاۋەلسىز گازەتى «دات» بيلىكتىڭ تاپسىرماسىمەن جابىلعان العاشقى گازەت بولدى. پارتيانىڭ جەكەلەگەن بەلسەندى جەتەكشىلەرى مەن مۇشەلەرى (جۇماتاي ءامىرحانوۆ، ءنۇري مۋفتاح، نۇربولات ماسانوۆ) بەلگىسىز جاعدايدا كوز جۇمدى. بىراق قرحپ دايىنداعان بەلسەندىلەر پارتيا زاڭسىز جابىلىپ قالعانمەن، باسقا ساياسي ارەنادا ءوز جۇمىستارىن جالعاستىرىپ، ساياسي-قوعامدىق قوزعالىستا ءوز ورىندارىن تابا ءبىلدى. عازيز الدامجاروۆ – كومپارتياعا، ءامىرجان قوسانوۆ – «ادىلەتتى قازاقستان» قوزعالىسىنا اۋىسىپ، باسقا بەلسەندىلەر اۋەلى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» (قدت) قوزعالىسىنا، كەيىننەن «العا» پارتياسىنا اۋىستى.

«ادىلەتتى قازاقستان» قوزعالىسىنىڭ، سونان سوڭ جسدپ جەتەكشىلەرىنىڭ بىرىنە اينالعان ءامىرجان 2005 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە سول ناۋقاننىڭ ساياسي جۇلدىزدارىنىڭ بىرىنە اينالدى دەسەم، ونشا قاتەلەسپەگەن بولار ەدىم دەپ ويلايمىن. بىرىككەن وپپوزيتسيا قاتارىنان پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىلعان ۇمىتكەر جارماحان تۇياقبايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ەل ارالاعان ءامىرجان ءوزىنىڭ شەشەندىگى مەن ساياسي تاپقىرلىعىن تانىتتى. سول ارقىلى ۇمىتكەردىڭ جانە ول باستاعان جسدپ پارتياسىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى، مەرەيىن تاسىتتى. سول سايلاۋ كەزدەرىندە بولعان ءارتۇرلى پىكىرتالاستاردا، ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىندا وتكىر سۇراقتارعا جاۋاپ بەرگەن ۇمىتكەر كومانداسىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇشەسى ءامىرجان بولدى. مىنە، وسىنداي جاعدايدا وپپوزيتسيادان قاتتى قورىققان، تاعىنىڭ شايقالىپ بارا جاتقانىن كورگەن بيلىك تەك ساياسي تەرروردى پايدالانىپ (زامانبەك پەن التىنبەكتىڭ قازاسىن ايتىپ وتىرمىن), حالىقتىڭ ۇرەيىن ۇشىرۋ ارقىلى عانا سايلاۋدا جەڭدى. بۇل اراداعى «جەڭدى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى شارتتى تۇردە ايتىلىپ وتىر.

2010 جىلى باسپادان شىققان «ادىلەتقيسسا» اتتى كىتابىمدا قازاقتىڭ سول كەزدە ءتىرى جۇرگەن 14 ساياساتكەرىنە مولتەك سۋرەتتەمەلەر بەرگەن ەدىم. دالەل رەتىندە سول كىتاپتاعى امىرجانعا بەرگەن سۋرەتتەمەمنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىن: «....مەن كورگەن، بىلەتىن قازاق ساياساتكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ تالانتتىسى، ەڭ ۇتقىر كورىنەتىنى – وسى ازامات. ءامىرجان ورىسشا سويلەگەندە: «ورىسشا وقىعان، ورىسشا مادەنيەت العان، اۋىلدى كورمەگەن «اسفالتنىي قازاق» ەكەن دەپ قابىلدايسىڭ. ورىسشا ءسوزىنىڭ شۇرايلىلىعى، جەتىكتىگى سونشا، ءبىر قىلاۋ اكتسەنت، كەمشىلىك تابا المايسىڭ. ءامىرجاندى العاش رەت قازاق اۋديتورياسىنىڭ الدىندا كورگەن ادام: «اۋىلدا وسكەن جىگىت ەكەنى بىردەن كورىنىپ تۇر. اتتەڭ، ورىسشاسى ناشار بولار. سول جاعىنان ومىردە قيىنشىلىق كورىپ جۇرگەن بولار» دەپ توپشىلاعان بولار ەدى».

بۇل ايتقاندارىم ءامىرجاندى كەمەلىنە جەتكەن، كەمشىلىكسىز، تولىسقان ساياساتكەر دەگەندى بىلدىرمەيدى. ساياساتتاعى كوپجىلدىق ارىپتەسى ءارى اعاسى رەتىندە ءامىرجان ىنىمە كەمشىلىكتەرىن كوزىنە ايتاتىن، اعالىق قامشىباسار جاسايتىنداردىڭ ءبىرىمىن. ساياساتتاعى شىرقاۋ بيىگى، الار اسۋى مەن كەمەل جاسقا تولۋى الدىندا تۇرعان ءامىرجاننىڭ مىنگەن اتى جاراۋ، دونەنى جۇيرىك، ياعني ونىڭ پايدالانىلماعان پوتەنتسيالدارى كوپ. وسەر ەلدىڭ جىگىتتەرى كوكپاردا اتى مىقتى دوسىنا كوكپاردى تارتىپ الىپ بەرۋگە كۇش سالىپ، ونىڭ اتىن قامشىلايدى ەمەس پە. ءامىرجان ءبىزدىڭ ءالى دە ساياسي بايگەگە سالاتىن تۇلپارلارىمىزدىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.

ساعات ءجۇسىپ

قىزىلوردا قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 18-19 (242-43)  14 مامىر2014 جىل.