2.

ەڭ قاۋىپتى، ەڭ اۋىر، ەڭ شىندىققا جاقىن ايىپتاۋلاردان امان قۇتىلعان مۇحتار اۋەزوۆ ەپوس تۋرالى پىكىر تالقىسى تۇسىندا نەگە سونشا مازاسىزدانىپ، قامىعىپ، ءوزىن ءوزى ەرىكتى قۋعىنعا ءتۇسىرىپ، ماسكەۋگە بارىپ شاعىنادى؟ ەپوس تۋرالى پىكىرلەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قاستاندىق اسەرى سونشاما كۇشتى مە ەدى؟ الدە م.عابدۋلليننىڭ، ن.س.سميرنوۆانىڭ، س.نۇرىشەۆتىڭ شىعارعان ۇكىمى سونداي پارمەندى مە ەدى؟

مارقۇم مالىك عابدۋللين ءوزىنىڭ فولكلور تۋرالى ءدارىسىنىڭ تەڭ جارتىسىن وسى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە ارناۋشى ەدى. ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ الىپ تولعانا ايتقاندا ونە بويىمىز شىمىرلاي وتىرىپ تىڭداۋشى ەدىك. تۋرا سول تۇرشىگۋدى س.نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىن وقىپ شىققاندا دا باسىمىزدان كەشىردىك.

سونشاما اپشىسىن قۋىرعان قانداي جاعداي؟ مۇنى س.نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىنىڭ كىرىسپەسىندەگى:

«جاۋلىق پيعىلداعى قاي-جايداعى «تەوريالار» مەن «تۇجىرىمداردى» ۇزاق ۋاقىت بويى اشكەرەلەي الماي كەلگەن قازاق ادەبيەتتانۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – قازاق اقىنى جانە اعارتۋشىسى اباي قۇنانباەۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى. ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار ابايدى وزدەرىنىڭ جارشىسى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى. ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا رەاكتسيالىق كوزقاراستار وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن دە ورىن الدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار، پانتۇركيستەر مەن پانيسلاميستەر ابايدىڭ اتىن جامىلىپ، ونى بەتتەرىنە پەردە ەتىپ ۇستاپ قازاق ادەبيەتتانۋىنا وزدەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى دۇشپاندىق كوزقاراستارىن وتكىزىپ جىبەردى... الايدا قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى بۇل سالانىڭ جاعدايى ءالى دە ءماز ەمەس... ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتار... قازىر توزگىسىز جاعدايعا دۋشار ەتتى... سوتسياليستىك يدەولوگيانىڭ سالتاناتتى جەڭىسى مەن ەكپىنى بىزگە جات ەلەمەنتتەردىڭ كۇشتى قارسىلىعىن تۋعىزىپ وتىر، ولار وزدەرىنىڭ ىقپالىن وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن ماركستىك ەمەس قاي-قايداعى «كوزقاراستار» مەن «تۇجىرىمداردى» جانداندىرىپ، تارتۋعا تىرىسىپ باعۋدا... سوندىقتان دا، كەڭەس عىلىمىنىڭ بارلىق سالاسىنداعى، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋداعى ساياسي قاتەلەرمەن، بۇرمالاۋشىلىقتارمەن كۇرەسۋ – ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭىندە ەرەكشە توزگىسىز جاعدايدا جۇرگىزىلۋى ءتيىس... تەك وسى جاعدايدا عانا اسا كورنەكتى قازاق اعارتۋشىسىنىڭ ادەبي مۇرالارىن تازا كۇيىندە وقىرماندارعا جەتكىزە الامىز»,– دەگەن ۇكىمىنەن تولىق اڭعارامىز.

نۇرىشەۆتىڭ ماقساتى ابايدى «تازارتۋ» ەمەس – توناۋ ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ونىڭ كوزدەگەن قاراۋىلى اباي ەمەس، اۋەزوۆ بولاتىن. ماركس پەن لەنيننىڭ، ستالين مەن پارتيانىڭ اتىن «جامىلىپ، ونى بەتىنە پەردە ەتىپ ۇستاپ» م.اۋەزوۆتىڭ كوزىن جويۋعا ۇمتىلدى جانە ماقالانىڭ ماتىنىنە ءجىتى نازار سالساق، ونىڭ وزگە اۋديتورياعا، ياعني، ماسكەۋگە لايىقتالىپ جازىلعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

دەمەك، بۇل ارادا تاعى دا «پراۆدانىڭ» سۇعاناق قولى شىعىپ تۇر دەگەن ءسوز. مۇنى بىلگەن م.اۋەزوۆ سول ماسكەۋدىڭ وزىنەن ساۋعا ىزدەيدى:

«قوسىمشا قۇجاتتىڭ ءبىرىنشىسى – سسسر مادەنيەت ءمينيسترى جولد. پونومارەۆكە ارنالعان مەنىڭ ءوتىنىشىم، ەكىنشىسى – تاياۋدا الماتىدا وتكەن قازاق ەپوسى تۋرالى تالقىداعى مەنىڭ سويلەگەن ءسوزىم. مەنى ءدال قازىرگى ساتتە تىعىرىققا اكەپ تىرەپ وتىرعان قىسىم مەن جاعداي تۋرالى وسى ەكى ماتەريالدان تولىق ماعلۇمات الۋعا بولادى جانە بۇل جاعداي اسا ماڭىزدى تاقىرىپتى يگەرۋ بارىسىندا، قازىر پەسا تۇرىندە، ال كەلەشەكتە جاڭا كەڭەستىك روماندا بەينەلەنەتىن قازاق كەڭەس ايەلىنىڭ وبرازىن سومداۋ ۇستىندە (اۋدانننىڭ حاتشىلىعىنا كوتەرىلگەن بۇرىنعى باتىراق قىز، عىلىم كانديداتى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى) تۋىپ وتىر»,– دەپ تۇسىندىرمە بەردى.

حاتتاعى پىكىرگە م.عابدۋللين مەن ن.س.سميرنوۆانىڭ باياندامالارىن جانە س.نۇرىشەۆتىڭ «ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ تامىرىن سوڭىنا دەيىن جويايىق» اتتى «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى «جارشىسىنىڭ» 1953 جىلعى №4 سانىندا جاريالانعان ماقالاسىن «ايعاق رەتىندە» پايدالاندى. شىندىعىندا دا، بۇل م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭ سوڭعى تامىرىنا بالتا شابۋ» ءۇشىن جاساعان باسىلىمنىڭ باس رەداكتورى ن.ساۋرانباەۆ پەن س.نۇرىشەۆتىڭ ارەكەتى ەدى.

«اشىق حاتتىڭ» العاشقى نۇسقاسى ءستاليننىڭ ولىمىنەن بۇرىن، «پراۆدا» گازەتىندەگى «سىناۋ ورىنىنا ماداقتاۋ» اتتى ماقالا شىققان كەزدە دايىندالعانىن ەسكەرسەك، ولاردىڭ «ەڭ سوڭعى» دەگەن ءسوزدى بەكەر قولدانباعاندىعىن اڭعارامىز. ويتكەنى ابايتانۋدىڭ ءتىرى جۇرگەن «سوڭعى تامىرى» مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن. سول تامىردى «بالتامەن شابۋدى» مىندەتىنە العان «ابايتانۋدىڭ بالتاشىسى» ونىڭ سەبەپتەرىن بىلاي تۇسىندىرەدى:

س. نۇرىشەۆ: «ابايتانۋ ءىلىمى ءبىر ورىنىندا قالىپ قويعان جوق، ءبىزدىڭ قوعامدىق ومىرىمىزبەن بىرگە ول دا دامىدى. وعان 1951 جىلى وتكەن ابايتانۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ديسكۋسسيا دالەل. ديسكۋسسيادا كوپتەگەن ماسەلەلەر ءبىرىنشى رەت بيىك تالاپ دەڭگەيىنە كوتەرىلدى».

دەمەك، ابايتانۋدى بۇل بيىككە كوتەرگەن، ونىڭ اقىندىق مەكتەبىن تالقانداپ، بالالارىمەن قوسىپ شاكىرتتەرىنەن ايىرعان، ياعني، ابايتانۋدىڭ بۇتاقتارىن وتاعان سول كەزدەگى بوستاندىقتا جۇرگەن جالعىز ادام – ونىڭ ءوزى عوي! جوق، نۇرىشەۆ جالعىز ەمەس ەكەن. وعان ءستاليننىڭ ءوزى «كومەكتەسىپتى». سەنبەسەڭىز وقىڭىز:

س. نۇرىشەۆ: «... ابايتانۋى سالاسىنداعى وسى ديكۋسسيا مەن سودان كەيىن جۇزەگە اسىرىلعان كەيبىر شارالار – ستالين جولداستىڭ ءتىلتانۋ ماسەلەسى جونىندەگى ەڭبەگىنىڭ ... اسەرىنىڭ تىكەلەي يگىلىكتى ناتيجەسى بولىپ تابىلادى».

ءبىز بۇل اراداعى كوپ نۇكتەنىڭ ورىنىنداعى بك(ب)پ جانە قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتتەرىنىڭ يدەولوگيا ماسەلەسى جونىندەگى شەشىمدەرى» دەگەن «باسى ارتىق ءسوزدى» الىپ قالىپ وتىرمىز.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «م.اۋەزوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى-ءمىس دەلىنگەن زياندى «تۇجىرىمى» ايىپتالىپ، تالقاندالعان ديكۋسسيادان سوڭ عانا ابايتانۋ سالاسىندا بەلگىلەنگەن شارالاردىڭ ناتيجەسىندە ماڭىزدى بەتبۇرىس جاسالدى، ابايتانۋدى ۇلتشىلدىق قاتەلەر مەن بۇرمالاۋلاردان ازات ەتۋگە باعىتتالعان شارالار قابىلداندى...».

الايدا س.نۇرىشەۆ بۇل شاراعا دا قاناتتانبايدى. وعان – «كانىگى كەنەسارىشىلار» ە.بەكماحانوۆ پەن ە.يسمايىلوۆتىڭ جانە كەنەسارىعا قارسى ناۋقاننىڭ قوزعاۋشى تەتىگىنىڭ ءبىرى» ب.سۇلەيمەنوۆتىڭ، سونداي-اق «ابايدىڭ جالعان اقىندىق مەكتەبىن ناسيحاتتاۋشىنىڭ ءبىرى» ق.مۇحامەدحانوۆ پەن ونىڭ «ۇلتشىلدىق-بۋرجۋازيالىق زياندى، پانيسلاميستىك، پانتۇركيستىك، ورىسقا قارسى باعىت» ەكەنىن اشكەرەلەگەن ق.جۇماليەۆتىڭ بارلىق عىلىمي اتاقتارى مەن دارەجەلەرىنەن ايىرىلىپ، «حالىق جاۋى» رەتىندە جيىرما بەس جىلعا سوتتالىپ كەتكەنى از كورىنىپ وتىر.

ەندى «اشكەرەلەۋشى»، «سوڭعى بالتاشى» – نۇرىشەۆپەن، «اشكەرەلەنۋشى»، «سوڭعى تامىر» – اۋەزوۆ قانا بوستاندىقتا جۇرگەن بولاتىن. (تاعى دا قاتەلەسىپپىز، ەكەۋىنىڭ دە ۇستىنەن ساقشى اكادەميك ساقتاعان بايىشەۆ جىمىسقىلانا قاراپ تۇردى. ول ءوزىنىڭ بۇرىنعى ماقالاسىنداعى پىكىرلەردىڭ ءار قايسىسىن جەكە-جەكە باپقا اينالدىرىپ، ورىسشا كەڭەيتىپ جازدىرىپ، «بالتاشىعا» ۇستاتتى. ال بالتا مەن تامىردىڭ قاتار ءومىر سۇرمەيتىنى بەلگىلى.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «بارىنەن بۇرىن ەسكەرتە ايتارىمىز، ديكۋسسيادا باستالعان كوزقاراستار كۇرەسى جالعاسىن تاپقان جوق. ابايتانۋدى ۇلتشىلدىقتان تازالاۋ ناۋقانى ابايدىڭ «مەكتەبى تۋرالى تۇجىرىمدى» اشكەرەلەۋدەن ارىعا بارعان جوق. ابايتانۋداعى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىلۋى بىزدەن الداعى ۋاقىتتا دا ماركستىك ۇستانىمدى نەگىزگە الا وتىرىپ، اشكەرەلەنگەن قايشىلىقتار مەن قاتەلەردى ۇتىكتەپ قانا قويماي، ونىڭ تامىرىن تاۋىپ، سەبەبىن انىقتاپ، شۇعىل تۇردە ونىڭ كوزىن جويۋدى تالاپ ەتەدى. كەيبىر ابايتانۋشىلار بۇل باعىتتا تالاپقا ساي تاباندىلىق كورسەتە المادى. سونىڭ كەسىرىنەن ديكۋسسيادان كەيىن دە ونداعى اشكەرەلەنگەن «زياندى تۇجىرىمداردى» قايتا تىرىلتۋگە ۇمتىلىپ وتىر. مىسالى، م.اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ «اقىندىق مەكتەبى» تۋرالى تۇجىرىمدى ناسيحاتتايتىن «اقىن اعا» اتتى ۇلتشىل رومانى سول كۇيىنشە اشكەرەلەنبەي قالدى. بارلىق كوزقاراستار جۇيەسى وسىنداي جانە باسقاداي دا «جات تۇجىرىمدارمەن» تىكەلەي بايلانىسىپ جاتقان، ءوزىنىڭ قاتەلىگىن وسى ۋاقىتقا دەيىن شىن نيەتىمەن مويىنداماي كەلگەن م.اۋەزوۆ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ۋنيۆەرسيتەتتە ابايتانۋدان ءدارىس بەرىپ كەلەدى.

بۇل – ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن بۇرمالاۋدىڭ باستى سەبەپكەرى بولىپ وتىرعان م.اۋەزوۆتىڭ كوزقاراستارىن قاتاڭ جانە بارىنشا تەرەڭ اشكەرەلەي ايىپتاماي، ابايتانۋدى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتان ارىلتۋ مۇمكىن ەمەس».

ال مۇنداي «ادىلەتسىزدىككە» نۇرىشەۆ توزبەيتىن. نۇرىشەۆ توزسە دە بايىشەۆ كونبەيتىن. ويتكەنى «دارىگەرلەر ءىسىنىڭ» بەتى بەرى قاراپ، اقتالۋعا بەت العان سوڭ، ەندى ول ءوزىنىڭ لىسەنكومەن قوسا «جالعان عالىم» رەتىندە اشكەرەلەنۋى مۇمكىن ەكەنىنەن ۇرەيلەنىپ، جانتالاسا جانىقتى. نۇرىشەۆ بولسا ءوزىنىڭ مىقتى قولدىڭ كۇشىمەن سوڭعى رەت سەرمەلىپ تۇرعانىن سەزدى. ال ۇرەي بيلەگەن ادامنىڭ جۇيكە-تامىرىندا سابىر بولمايتىنى بەلگىلى. نۇرىشەۆتىڭ بالتاسىن وڭدى-سولدى سەرمەۋى سوندىقتان. ال ول بالتانىڭ يەسى – بك(ب)پ مەن قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتتەرىنىڭ يدەولوگيا ءبولىمى جانە بۇل ەكەۋىنىڭ «جاۋىنگەرى» «پراۆدا» مەن «كازاحستانسكايا پراۆدا» ەكەنى تۋرا وسى جولدارداعى:

«م.اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ «اقىندىق مەكتەبى» تۋرالى تۇجىرىمدى ناسيحاتتايتىن «اقىن اعا» اتتى ۇلتشىل رومانى سول كۇيىنشە اشكەرەلەنبەي قالدى. بارلىق كوزقاراستار جۇيەسى وسىنداي جانە باسقاداي دا «جات تۇجىرىمدارمەن» تىكەلەي بايلانىسىپ جاتقان، ءوزىنىڭ قاتەلىگىن وسى ۋاقىتقا دەيىن شىن نيەتىمەن مويىنداماي كەلگەن م.اۋەزوۆ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ۋنيۆەرسيتەتتە ابايتانۋدان ءدارىس بەرىپ كەلەدى»,– دەگەن جولداردان انىق اڭعارىلادى.

ماقالاداعى ايتىلعان وسى ۇسىنىستار بىرىنەن كەيىن ءبىرى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. «اقىن اعا» رومانىنداعى ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەگەن ماقالا «كازپراۆدادا» جاريالاندى. ەندى ونىڭ سوڭعى تالابى «م.اۋەزوۆتىڭ كوزقاراستارىن قاتاڭ ايىپتاپ، ابايتانۋدى بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتان ارىلتۋ» عانا قالدى.

بۇل دەگەنىڭىز، وسىنداعى وتە ويلانىپ قولدانىلعان «ايىپ» (وسۋجدەنيە) دەگەن سوزگە ساي رەسمي ايىپ تاعىلىپ، تۇرمەگە قاماپ، سوتقا تارتۋ دەگەن ءسوز. م.اۋەزوۆ ءىستىڭ بەتى تەرىس بۇرىلىپ بارا جاتقانىن ءبىلدى. سوندىقتان دا «سۋعا كەتپەس ءۇشىن تال قارماپ» فەدەەۆتىڭ وزىنە:

«مىنە، سىزدەردىڭ ارا تۇسۋلەرىڭىزدى تاباندى تۇردە ءوتىنۋىمنىڭ سەبەبى، تىم بولماعاندا، مەنىڭ دۇرىس تۇستارىمدى كورسەتىپ، بەلگىلەنگەن ار سىزىعىنان اتتاعان، جولداستىق سىننىڭ تالاپتارىن بۇزعان، ءتوزىپ بولمايتىن مازاق جولىنا تۇسكەن ادامداردان قورعاۋلارىڭىزدى سۇراۋىمنىڭ سەبەبى، وسىندا. مۇحتار اۋەزوۆ. الماتى ق.، اباي، 157 ءۇي، تەل.82-60. 2 اپرەل 1953 ج.»,– دەگەن ءوتىنىش ءبىلدىردى.

قانداي ءۇمىتتى، قانداي جالىنىشتى، قانداي قاسىرەتتى اۋىر تىلەك دەسەڭىزشى!

ء«توزىپ بولمايتىن مازاق جولىنا تۇسكەن» س.نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىنان مۇحتار ءاۋزوۆتىڭ سونشاما سەكەم الۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، «حالىق جاۋى» رەتىندە «اشكەرەلەنىپ» تۇرمەدە جاتقان ق.جۇماليەۆتىڭ تەرگەۋشىلەرگە بەرۋگە ءتيىستى ايعاقتارى سياقتى. ال نۇرىشەۆتىڭ مىنا «ارانداتۋى» وعان ق.جۇماليەۆ ءۇشىن كەك الۋ سياقتى بولىپ كورىنگەنىن زامانداستارى راستايدى. ويتكەنى تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتىڭ – ايىپتاۋ ۇكىمىنە الىپ كەلەتىنىن ول بارىنەن جاقسى بىلەتىن.

س. نۇرىشەۆ (جالعاسى): ء«وزىنىڭ وتكەندەگى ادەبيەت جانە ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى ەڭبەكتەرىندە م.اۋەزوۆ ورەسكەل ۇلتشىلدىق قاتەلەر جىبەرگەنى جۇرتشىلىعىمىزعا بەلگىلى، ول ونى ءتىپتى تۇزەتۋگە دە تىرىسقان جوق. ونىڭ وتكەندەگى قاتەلەرى كەيىنگى قاتەلىكتەرىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى، سەبەبى ول سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن: ەسكىلىكتىڭ الدىندا، فەودال-بايلاردىڭ الدىندا كوپە-كورىنەۋ باس ءيۋىن توقتاتپادى، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل يدەولوگيادان ارىلمادى.

م.اۋەزوۆتىڭ كوركەم شىعارماشىلىقتا جانە سول سياقتى ادەبيەتتانۋدا جىبەرگەن ورەسكەل قاتەلەرى، ونىڭ رەۆوليۋتسيا قارساڭىندا ۇستانعان يدەيالىق باعىتى مەن بارلىق ساياسي جانە ادەبي قىزمەتىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ قارساڭىندا جانە سول تۇستا ول بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل «اباي جۋرنالىنىڭ رەداكتورىنىڭ ءبىرى بولدى. م.اۋەزوۆتىڭ وسى جۋرنالداعى قاۋىرت ارەكەتى ونىڭ تاعدىرىن كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاش» پارتياسىنىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىردى. ونىڭ بۇل پارتيامەن بايلانىسى جۋرنالداعى قىزمەتىمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق. سولاردىڭ تاپسىرماسى بويىنشا م.اۋەزوۆ كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاش» جاستار وداعى اتتى مەكەمەنىڭ كەڭەستەرىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە ارالاستى. اتالعان جۋرنالدىڭ بەتتەرى ارقىلى م.اۋەزوۆ قازاق جاستارىن «الاش» جاستار وداعىنىڭ اينالاسىنا توپتاسۋعا شاقىردى. قازاق جاستارى مۇنداي ارانداتۋعا بارمادى، ءسويتىپ، م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ات توبەلىندەي ارىپتەستەرىمەن وڭاشا قالدى.

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن بۇل توپتىڭ كەيبىر مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە اۋەزوۆ تە كوركەم ادەبيەت پەن ادەبيەتتانۋ سالاسىندا ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزدى. ولار ەسكىلىكتى دارىپتەدى، «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىن ماداقتادى، كەڭەس شىندىعىنا جالا جاپتى، ۇلى ورىس حالقىنا قارسى جەككورىنىشتى وشتىكتى ءورشىتتى، ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتىنە اشىقتان اشىق قارسى شىعۋعا دەيىن باردى»,– دەپ ورەكپىدى.

ءبىر ادامنىڭ ەكىنشى ادامدى وسىنشاما جەك كورۋى جانە ونى وسىنشاما جەك كورىنىشتى ەتۋگە تىرىسۋى، سونداي-اق ونىڭ ولىمىنە وسىنشاما قۇنىعا قۇشتار بولۋى تەك جۇيكەسى توزعان جانقيارعا (مانياكقا) عانا ءتان شالىق بولسا كەرەك. سوندىقتان دا م.اۋەزوۆتىڭ:

«قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» №4 سانىندا ساۋرامباەۆتىڭ رەداكتسيالىعىمەن شىققان نۇرىشەۆتىڭ ... ماقالاسى ... اۋەزوۆ پەن ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اشىقتان-اشىق تەرىس باعىت ۇستانعان، سىڭارجاق جانە قىرعي قاباقتى تالداۋ ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمان كەلتىرۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ماقالا، بۇدان بۇرىنعى جاريالانىمدار سياقتى، سىناۋدى ەمەس، ادامنىڭ كوزىن جويۋعا (يزنيچتوجيت) باعىتتالعان»,– دەپ جازۋىندا شىندىق بار.

ونىڭ ۇستىنە وسى ساتتە بەرياعا قاتىستى «جازا نايزاعايى ويقاستاپ» تۇردى. بەرياعا قاتىستى تىلسىم دا بەلگىسىز مايداننىڭ بەتالىسىنان سەسكەنگەن م.اۋەزوۆ قانا ەمەس، ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ دە توبە قۇيقالارى شىمىرلاي سەسكەندى. سول ءۇشىن دە ول دا، نۇرىشەۆ تا ايانىپ قالمادى، جانتالاسا قارماندى:

س. نۇرىشەۆ (جالعاسى): «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىمەن اينالىسقان اۋەزوۆ، ورىس حالقىنا قارسى وشپەندىلىكتى قوزدىرۋ ءۇشىن جانە كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ومىرىندەگى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ بارىنە جەككورىنىشتىلىكتى تۋعىزۋ ءۇشىن قازاقتار مەن ورىستاردىڭ اراسىنداعى بايلانىسقا قارسى شىققان كەيبىر رەاكتسيالىق اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاۋ جولىنا ءتۇستى، سونىمەن قاتار قازاق ەپوسى مەن ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن جالعان تۇسىندىرۋگە كوشتى. تۋرا وسى كەزەڭدە اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اتشۋلى ابايدىڭ «اقىندىق مەكتەبى» مەن كونتررەۆوليۋتسيالىق «زار زامان» اعىمى جونىندەگى «تۇجىرىمىن» ۇسىندى. بۇل «تۇجىرىمعا» سايكەس، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى رەاكتسيالىق اقىنداردىڭ شىعارمالارى – ورىستاردىڭ قونىستانۋىنا بايلانىستى تۋعان حالىقتىڭ «زارىن» جەتكىزگەن قازاقتىڭ حالىقتىق ادەبيەتىنىڭ قاتارىنا جاتقىزىلدى.

1932 جىلى اۋەزوۆ رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز ارقىلى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىلدىقتان باس تارتاتىنىن جانە كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت ەتەتىنىن جاريالادى. الايدا ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىنەن كەيىن ىلە-شالا كونتررەۆوليۋتسيالىق «حان كەنە» پەساسىن ساحناعا شىعارىپ، قازاق پەن ورىس حالقىنىڭ قارعىسى اتقان جاۋى كەنەسارى حاننىڭ داڭقىن اسپەتتەدى، ونى حالىق باتىرى ەتىپ كورسەتتى. اۋەزوۆتىڭ بەرگەن ۋادەسى ورىندالمادى. ول ءوزىنىڭ ەسكىلىكتى قاتەلەرىنەن باس تارتۋدىڭ، ونى تۇزەتۋدىڭ ورىنىنا، كەرىسىنشە، شيەلەنىستىرە ءتۇستى. بۇعان ونىڭ «ادەبيەت مايدانى» جۋرنالىنىڭ 1934 جىلعى №11-12 ساندارىندا جاريالانعان ماقالاسى دالەل. بۇل ماقالادا ول ابايدىڭ شىعارماشىلىعى جونىندەگى ءوزىنىڭ ەرتەرەكتەگى ايتىلعان بارلىق پىكىرلەرىن ء«بىر جۇيەگە» تۇسىرۋگە تىرىسقان. سونىڭ ىشىندە، اقىننىڭ تەك قانا مۇسىلماندىق شىعىستىڭ رەاكتسيالىق داستۇرىنە ەلىكتەگەن-ءمىس دەلىنەتىن العاشقى كەزەڭدى – «اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى» دەگەن جالعان كەزەڭگە ءبولدى جانە ونى نەگىزدەۋگە ۇمتىلدى. ءوزىنىڭ «جاڭالىعىن» دالەلدەۋ ءۇشىن اۋەزوۆتىڭ ءوزى تاۋىپ العان-مىس دەلىنىپ، ءۇش قىسقا ولەڭدى ابايعا تەلي تالدايدى».

ءسويتىپ، م.اۋەزوۆتىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا نۇرىشەۆ وسى ماقالاسىندا:

«اۋەزوۆتىڭ عىلىمي-زەرتتەۋمەن اينالىسقان وتىز جىلداعى مۇقىم ءومىر جولىن الا وتىرىپ، ونى مۇلدەم جوققا شىعارا ۇكىم ايتقان».

«ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ العاشقى كەزەڭى-ءمىس» دەلىنەتىن شارتتى عىلىمي جۇيەلەۋدى «ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل» دەپ باعالاعان نۇرىشەۆتىڭ ءوزى «ابايدىڭ العاشقى اقىندىق كەزەڭى» دەگەن تاقىرىپتا قالاي كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ ءجۇر؟ ەگەر ونى جوققا شىعارسا، وندا ءوزىنىڭ دە عىلىمي تاقىرىبى جالعان، ءوزى – ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل، جالعان عالىم بولىپ شىقپاي ما؟ ابايدىڭ: «دوسىن كەلىپ دوسىنا جاماندايدى، شىركىندە ەس بولسايشى سەزەد دەگەنىندەگى» – كوجەكبايدىڭ كەيپىن كيىپ وتىرعانىن «سەزەتىن» «عىلىمي تۇيسىكتىڭ» جەتپەگەنى مە، سوندا. سوعان قاراماستان «قيالاي شاۋىپ، قيسىنىن تاپتى»:

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «بۇل ولەڭدەردى ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەرى رەتىندە تالداي كەلە، ولاردى شىعىستىق ىقپالدىڭ باستاپقى كەزەڭىنە جاتقىزا كەلە اۋەزوۆ: «باسى وسى. سودان ءارى بالالىق كۇننىڭ ەلىكتەۋ ۇلگىسىن تاستاعانمەن، ءومىرىنىڭ اقىرىنا شەيىن اباي وسى جاعادان قول ۇزبەيدى. اباي اقىندىعىنىڭ ىشىندە شىعىس ارقاۋى ۇزىننان ۇزاق تارتىلعان جەلىدەي بولىپ سوزىلا كەلىپ، ەڭ اقىرى 1902 جىلى جازىلعان «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راسپەن» اياقتايدى»، «...ەندى اقىن شىعىستاعى «تاسساۋاپ» (سوپىشىلدىق) پوەزياسىنىڭ ۇرىعىن، ىشكى-تىسقى ۇلگىسىن، نەگىزگى سارىنىن تەرەڭ تۇسىنە باستاعان» (13-بەت).

... ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنداعى شىعىستىق باعىت تۋرالى ءوزىنىڭ ويىن جالعاستىرا كەلە، اقىرىندا ابايدى پانيسلاميست ەتىپ شىعارادى. «سونىمەن،– دەپ جازادى اۋەزوۆ، – (اباي) ءوز تۇسىندا، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمىندا، شىعىس ىلىمىندە مايدانعا شىعا باستاعان جاڭاشىل، راتسيونالشىلدار ءدىن رەفورماشىلدارىنىڭ شەنىنە ارالاسادى. ... مۇسىلمان عالامىنان شىققان راتسيونالشىلدار 60-جىلداردا ءوز ەلدەرىنەن قاشىپ پاريجگە ورناعان جالالاددين اۋعاني، مۇحاممەد عابدۋھۋ ەدى... كەزى كەلىپ ءورىس الا السا، الەۋمەتتىك جۇمىسقا رۋ مەن اۋىل شەگىنەن شىعىپ، مەملەكەتتىك ماسشتابتا ارالاسسا، ابايدىڭ شىنداپ توعىساتىن كىسىلەرى وسىلار مەن قايىم ناسىريلەر بولار ەدى... وسىعان جەتپەسە دە ەسكىدەن اياق كەزدە سىتىلىپ شىعا باستادى، سول جاڭاعىعا قاراي بوي ۇرا باستاعان ابايدى ءبىز اقىننىڭ ەۋروپاعا قاراعان جۇزىنەن بايقايمىز، كورە الامىز. وسى ايتىلعانداي، راتسيونالشىلدىق پەن سالت-سانا، وي-ونەر جۇزىندەگى جارتىلاعان جاڭاشىلدىققا بەيىم بولماسا، ابايدان ەۋروپا جاعاسىنىڭ بەلگىسىن كورە الماس ەدىك» (15-بەت).

ءسويتىپ، وسى ارقىلى اۋەزوۆ، ابايدىڭ يدەيالىق-شىعارماشىلىق باعىتى – ول پانيسلاميزم دەپ دالەلدەدى. ول ازداي، ابايدىڭ ورىس مادەنيەتىنە مويىن بۇرۋىنىڭ ءوزىن اۋەزوۆ پانيسلاميستىك كوزقاراسپەن ءتۇسىندىردى، ياعني ول: ابايدىڭ ءجۇزىنىڭ ەۋروپاعا قاراۋىنا پانيسلاميستەر جەتەكشىلىك ەتكەن راتسيونالشىلداردىڭ جولىنا بەيىم بولعاندىعىندا – دەپ تۇسىندىرەدى».

ءسىرا، ا.فادەەۆكە قاراتىلا جازىلعان م.اۋەزوۆتىڭ سىن مەن ءوزارا سىن تۋرالى:

«سونىمەن قاتار،... مەنىڭ وزىمە دە كومەك ەتۋدى ماقسات ەتكەن، مەندەي قازاق، كەڭەس جازۋشىسىنا دا قامقورلىق ويلاعانى دەپ باعالايمىن. بۇل – مەن سياقتى كەڭەس قايراتكەرى، حالىق پەن لەنين-ستالين پارتياسىنىڭ سەنىمى مەن قۇرمەتىن، ءوز ەڭبەگىمەن جانە الەۋمەتتىك مىنەزىمەن دۇرىستاپ اقتاي ءبىلسىن دەگەندى اڭعارتادى.

نەگىزدى، سالماقتى سوزبەن مەنىڭ قاتەلەرىمدى وزىمە تانىتقىسى كەلگەن پارتيالىق ءادىل سىننان ءوز ەڭبەكتەرىمدە مەن قورىتىندى شىعارا بىلۋگە مىندەتتىمىن. ول سىن، مەنىڭ ەڭبەگىمدى حالىق ءۇشىن پايدالىراق، باعالىراق ەتۋ تالابىمەن ايتىلعان، يدەيالىق-ساياسي ءار الۋان ولقىلىقتار مەن قاتەلىكتەردەن سول ەڭبەكتىڭ ساۋ بولۋىن ويلاعان سىن دەپ تۇسىنەمىن.

بىزدە – تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىنا جانە بار مايدانىنداعى ادامداردىڭ بەت-اجارىنا قاراماي ايتىلاتىن سىن مەن ءوزارا سىن بار. ونى حالقىمىزدىڭ، وتانىمىزدىڭ ۇلى وقىتۋشىسى جانە تاربيەشىسى لەنين – ستالين پارتياسى قايراتتى دانالىقپەن قولدانادى. مەنىڭ وزىمە بۇدان بۇرىن دا پايدالى، باعالى اسەرى بولعان سوندايلىق سىندى اسا زور باعالايمىن. ءوزىمنىڭ جازۋشى بولىپ قالىپتانۋىم مەن كەڭەس قايراتكەرى اتانۋ جولىندا مەن كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەستىك وتاننىڭ تاربيەلىك اسەرىن، جاقسى ىقپالىن كورە وتىرىپ وسكەنمىن. سول ءۇشىن ءوزىمدى ولارعا مورالدىق تۇرعىدان ومىرلىك قارىزدارمىن دەپ سانايمىن»,– دەگەن پىكىرى نۇرىشەۆقا قاراتىلماعان ىسپەتتى.

ويتكەنى، رەنىشتىڭ دىعى قانشاما سەزىلىپ تۇرعانىمەن دە، اناداي شابىندى شاپتىعۋعا تىم جۇمساق قايىرىلعان جاۋاپ. بۇدان كورى «كازپراۆداعا» جازعان قايتارماسىنداعى:

«بۇل ماقالا، بۇدان بۇرىنعى جاريالانىمدار سياقتى، سىناۋدى ەمەس، ادامنىڭ كوزىن جويۋعا (يزنيچتوجيت) باعىتتالعان»,– دەگەن جولدار لايىقتى ءۋاج سياقتى.

جاعدايدىڭ وتە شيەلەنىسىپ كەتكەنىن جانە قالايدا اراشاعا تۇسپەسە اۋەزوۆتەن ايىرىلىپ قالاتىنىن بىلگەن، وزدەرىنەن:

«الەكساندر الەكساندروۆيچ فادەەۆتەن، الەكسەي الەكساندروۆيچ سۋركوۆتان جانە كونستانتين ميحايلوۆيچ سيمونوۆتان: – ءومىرىنىڭ ءبىر ساتىندە، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان اسا اۋىر قۇمىعۋعا ۇشىراعان ءومىرىنىڭ ەڭ قيىن ساتىندە ۇشەۋىنەن: ادامنىڭ – ادامعا، جازۋشىنىڭ – جازۋشىعا شاعىنۋى رەتىندە ... حاتقا قوسىپ جىبەرىلگەن ەكى ماتەريالمەن وزدەرىنىڭ تانىسىپ شىعىپ ... ءتيىستى جەردە (قايدا جانە قالاي ۇيعارسا دا) پىكىرلەرىن ايتۋدى سۇراعان».

 

 

اتتارى اتالعان جازۋشىلار اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋ ءۇشىن ۇشەۋارا اقىلداسا كەلىپ، 26-مامىر كۇنى سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ سەكرەتارياتىندا «قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وتكەن حالىقتىق ەپوس تۋرالى كەڭەستىڭ قورىتىندىلارى» تۋرالى ءماجىلىس وتكىزىپ، وندا م.اۋەزوۆتىڭ ءوتىنىشىن قارادى. شاعىن ءماجىلىستى وداقتىڭ حاتشىسى الەكسەي سۋركوۆ جۇرگىزىپ وتىردى. الماتىداعى تالقىلاۋعا قاتىسقان ماسكەۋلىك پروفەسسور كليموۆيچ قىسقاشا ماعلۇمات بەردى. جاۋاپ سوزىندە م.اۋەزوۆ:

«كليموۆيچ جولداستىڭ حابارلاماسى قازاق ەپوسى جونىندە وتكەن ديكۋسسيادا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى وتە ناقتى جانە ءدال جەتكىزىپ بەردى، ونىڭ پىكىرلەرى شىندىققا ساي كەلەدى. الايدا ونىڭ حابارلاماسىندا ءبىزدىڭ پىكىر تالاسىمىزعا قاتىستى ماسەلە نازاردان تىس قالدى. راس، ول ءوزىنىڭ ءسوزىن جالعاستىرۋعا ءازىر ەكەندىگىن ءبىلدىردى. بايانداماشىمەن ءبىزدىڭ ارامىزدا، سونىڭ ىشىندە ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا وتە تامىرلى پىكىر تالاسى بولدى. ءبىرىنشى جانە ەكىنشى باياندامانى مەن جوعارى عىلىمي دەڭگەيدە جاسالعان جوق دەپ ەسەپتەدىم. عابدۋللين جەكەلەگەن ماسەلەلەردى قويا بىلگەن. ءبىر جاعىنان ءوزىن قوسىپ، ەكىنشى جاعىنان وزگەلەردى دە قوسا سىناعان ونىڭ پىكىرى، ءبارىبىر، سىڭارجاق پىكىر بولدى. مىسالى، ماسەلەن، جەكە ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىستى جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەرگە جاعىمدى نە جاعىمسىز باعا بەرگەن كەزدە، ول اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر قاراپ، اركىمگە ءار قالاي باعا بەردى. اركىمنىڭ جىبەرگەن قاتەلەرىنە ءوزىنىڭ ونىمەن اراداعى جەكە قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى ءار قانداي ادىلەتسىز كوزقاراس ءبىلدىردى. ياعني ول قاتەلىكتىڭ ءوزىن قاقپاقىلعا سالدى. پىكىر قورىتىندىسى بويىنشا الگى قاتەلىكتەردى اسىرەلەپ ساياسي قىلمىستىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ، جاڭاعى جازۋشى مەن زەرتتەۋشىنىڭ ىسىنە قاتال ۇكىم شىعاردى، ال تۋرا سول قاتەلىكتەردى جىبەرگەن، بىراق وزىنە جاقىن جازۋشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەگىن باعالاعاندا «پراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كورسەتىلگەنىندەي، قوڭىرجاي كۇيگە كوشتى...»,– دەپ ءوزىنىڭ وكپەسىن ءبىلدىردى.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «... ابايعا وسىنداي جالا جاپقان اۋەزوۆ ءوزىنىڭ بۇل پىكىرىن: ا.پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينىنەن» ەركىن اۋدارما جاسادى-مىس – دەپ دالەلدەگەنسيدى. وسى ارقىلى اۋەزوۆ: اباي – پۋشكيننىڭ ۇلى مۇراسىن يگەرۋگە قاتىسپادى جانە ونى مەنسىنبەدى – دەگەندى باسا كورسەتپەك بولادى. ەڭ سوڭىندا اۋەزوۆ ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جونىندەگى الاشورداشىلاردىڭ تۇجىرىمدارىن اباي شىعارمالارىنىڭ شىعىستىق نەگىزىمەن بايلانىستىرادى...

... اۋەلدە ابايعا پۋشكيندى مەنسىندىرمەگەنىمەن، كەيىننەن ابايدىڭ پۋشكينمەن اۋەستەنۋىن بەكىتۋى، ءوزىنىڭ ابايتانۋداعى ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ۇستانىمىن بۇركەمەلەۋگە ۇمتىلعان اۋەزوۆتىڭ كادىمگى قۋلىعى...

... جوعارىداعى تالدانعان ماقالاداعى اۋەزوۆتىڭ زيانكەس كوزقاراسى 1951 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيىنگى ابايتانۋ جونىندەگى ديسكۋسسيا وتكەنشە ساقتالىپ كەلدى... اشكەرەلەنبەگەندىكتەن دە، ونىڭ زياندى «تۇجىرىمدارى» سۋفيزم مەن ءپانيسلاميزمدى اشىق ناسيحاتتاۋعا قىزمەت ەتتى... مىسالى، جيىرماسىنشى جىلدارى ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىن جاتقىزسا، ال وتىزىنشى جىلدارى ول (كوسەم – ا.بايتۇرسىنوۆ – ت.ج.) وتپەيتىن بولعاندىقتان دا، ونى الاشورداشىلاردىڭ ەلەۋسىزدەۋ وكىلىمەن (كوكبايمەن – ت.ج.) الماستىردى.

ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان اۋەزوۆتىڭ «زەرتتەۋلەرىنىڭ» بارىنە ورتاق ءبىر ەرەكشەلىك بار. ول زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى دە ابايدى شىعىستىڭ رەاكتسيالىق داستۇرىنە، جالپى ەسكىلىككە قاراي كەيىنگە شەگەرەدى. سول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ابايدىڭ اينالاسىنا «شاكىرتى ەسەبىندە قايداعى ءبىر موللالاردى، ءبىر توپ الاشورداشىلاردى جانە حالىق جاۋلارىن جيناقتايدى، ابايدىڭ وزىنە رەاكتسيالىق ولەڭدەردى تاڭادى. مۇنىڭ بارلىعى اۋەزوۆكە نە ءۇشىن كەرەك؟ – دەيسىز بە، ول – ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن نەعۇرلىم ەسكىلىككە قاراي بەيىمدەپ شىعارىپ، سولعۇرلىم ورىس مادەنيەتىنەن الىستاتۋ ءۇشىن، سول كەزدە روسسيادا ءوتىپ جاتقان ۇلى وقيعالاردان ءبولىپ الۋ ءۇشىن كەرەك. سوندىقتان دا، اۋەزوۆ جول بەرىپ وتىرعان ابايتانۋ سالاسىنداعى جەكەلەگەن بۇرمالاۋشىلىقپەن عانا ەمەس، ەڭ باستىسى، اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ادەبيەتتانۋداعى تۇجىرىمدارىنا نەگىز ەتىپ الىپ وتىرعان بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىنا قارسى قاتاڭ كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەت. جەكەلەگەن فاكتىلەردىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتىپ، ونى تالداۋ جانە جوققا شىعارۋ بارىسىندا، سونىڭ قاتپارىنداعى قاينار كوزىن كورمەسەڭ، اداسىپ كەتۋىڭ دە عاجاپ ەمەس. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ قاينار كوزى – م.اۋەزوۆتىڭ ەسكى قاتەلەرى، ەسكى يدەيالارى. تەك سولار عانا ونى: اباي مەكتەبى جونىندەگى ماسەلەنى كوتەرۋگە، ونىڭ ادەبي ءداستۇرىن قازاق قوعامىنىڭ دامۋ ۇردىسىنەن، 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيادان، اباي ءداستۇرىنىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلاتىن حح عاسىردىڭ باسىنداعى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىندەگى دەموكراتيالىق كوڭىل-كۇيدەن وقشاۋ، ەڭ سوڭىندا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى بەتبۇرىستى كەزەڭ بولعان وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان ءبولىپ قاراستىرۋعا الىپ كەلدى»,– دەپ ابايتانۋعا قاتىستى ايىپتاۋلاردى ءبىر ءتۇيىپ تاستايدى.

بۇل ايىپتان م.اۋەزوۆتى فادەەۆ تە، فادين دە، سيمونوۆ تا قۇتقارا المايتىن. پۋشكيندى مەنسىنبەي، شىعىس اقىندارىنا ءىلحامىن جالعاۋدى ولاردىڭ دا ۇلكەن قىلمىس رەتىندە سانايتىنى انىق ەدى. س.نۇرىشەۆ تەك ابايتانۋ ىلىمىنە قاتىستى ايىپتاۋلارمەن اۋەزوۆتىڭ «تامىرىنا بالتا شابا المايتىنىن» ءبىلدى. سوندىقتان دا ونىڭ بۇكىل عىلىمي شىعارماشىلىعىنا اۋىز سالدى.

ءا.جايمۋرزين: «بىراق... ءيا، بىراق ادەبيەت سالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اينالاسىندا كۇن ساۋلەسى جارقىراي تۇسكەنىمەن، ونىڭ عىلىم سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى توڭىرەگىندەگى تۇسىنبەۋشىلىك ورىن الا باستادى. ول «ابايتانۋ»، «اباي مەكتەپتەرى» دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءوربىدى. كەيدە نۇرىشەۆ، تاعى باسقالاردىڭ كەلەڭسىز ماقالالارى جارىققا شىعىپ تا ۇلگىردى. وسى ماسەلەنىڭ اياعى مۇقاڭدى قازمۋ-دەن ساباق بەرۋدەن بوساتۋمەن اياقتالدى عوي دەيمىن. مەنىڭ بۇل ماسەلە جونىنەن بىلەتىنىم: سول كەزدە ونىڭ ابايتانۋ تۋرالى وقىعان لەكتسيالارىندا ۇلتشىلدىق سارىن كۇشتى دەگەن پىكىر بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتە ءبىر رەت وسى ماسەلە ءسوز بولعاندا مەن ونىڭ لەكتسياسىنىڭ تەكستىسى بار ما، بار بولسا ونى وقىعان كىم بار دەپ سۇراعانىمدا، ەشكىم جاۋاپ بەرە المادى. ولاي بولسا بۇل بوس ءسوز، سوندىقتان قاتىسپايمىن،– دەپ كەتىپ قالعانمىن.

كەيىن ءبىر كەزدەسكەندە مۇحاڭنان: ابايتانۋ تۋرالى لەكتسياڭىزدىڭ جازباشاسى بار ما، بولسا ماعان وقۋعا بەرەسىز بە؟،– دەپ سۇراپ ەدىم، – بار، بەرەيىن – دەدى. كوپ كەشىكپەي ماشينكاعا باسىلعان 500-600 بەتتەي مۇقاباعا تۇپتەلگەن لەكتسيا مەنىڭ قولىما ءتيدى. مەن ونى اسىقپاي وقىپ شىقتىم. قولجازبا ماعان وتە قاتتى ۇنادى. بۇل ناعىز عىلىمي ەڭبەك ەكەن، اباي تۋرالى مۇنداي عىلىمي زەرتتەۋدى مەن بۇرىن-سوڭدى وقىپ كورگەنىم جوق. بۇدان كەيىن مۇحاڭدى شاقىرىپ، قولجازباسىن وزىنە بەرەردە: وقىپ جۇرگەن لەكتسياڭىز وسى ما، الدە بۇدان باسقا تاعى بىردەمەلەر بار ما؟،– دەپ كۇلىپ ەدىم. بۇدان باسقا نە بولۋشى ەدى، – دەپ ءوزى دە كۇلدى. الگى ۇلتشىل دەپ ايتىپ جۇرگەندەرى وسى بولسا، بوس ءسوز ەكەن – دەدىم. ال مۇنى نەگە باسپاعا بەرىپ كىتاپ ەتىپ شىعارمايسىز – دەگەنىمدە: ونداي ويىم بار ەدى، بىراق وسىنداعى كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە ءارتۇرلى سوزدەر ايتىلىپ جۇرگەسىن، كىدىرتىپ ءجۇرمىن دەدى. باسپاعا دايارلاڭىز، ەگەر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسى باسپاسا، ءبىز باسالىق. اباي جازۋشىلارعا دا، اكادەمياعا دا بىردەي ەمەس پە، –دەگەنىمدە – ونىڭ دۇرىس ەكەن، ويلانايىن دەدى. بۇل ەڭبەك مەنەن كەيىن جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى».

س. نۇرىشەۆ (جالعاسى): «م.اۋەزوۆ جىبەرگەن قاتەلەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتار، ونىڭ تەك ابايتانۋ توڭىرەگىندەگى ەڭبەكتەرىمەن شەكتەلىپ قالمايدى. م.اۋەزوۆتىڭ ادەبيەتتانۋداعى وزگە دە ەڭبەكتەرى تۋرا وسىنداي يدەيالىق دەرتكە ۇشىراعان. 1944 جىلى ول قازاقتىڭ اۋدارما مىسالدارىنىڭ كونتراباندالىق جيناعىن قۇراستىردى، ويتكەنى اۆتورىنىڭ اتىن اتاماستان الاشوردا كوسەمى بايتۇرسىنوۆتىڭ كوپتەگەن مىسالدارىن كىرگىزىپ جىبەردى. بايتۇرسىنوۆتان باسقا اۆتورلاردىڭ بارلىعىنىڭ اتىنىڭ كورسەتىلۋىنە قاراعاندا، اۋەزوۆ مۇنى قاساقانا ىستەگەن. سونىمەن بىرگە بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازدار» دەگەن مىسالىن ابايدىڭ اتىنان جاريالاپ جىبەرگەن...

... م.اۋەزوۆ – بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدىقتىڭ رۋحى وزەگىنەن وتكەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنىڭ رەداكتورى. م.اۋەزوۆتىڭ باستى ايىبى سوندا، بۇل كىتاپتىڭ اۆتورلارى بك(ب)پ-نىڭ يدەولوگيا ماسەلەلەرى جونىندەگى شەشىمدەرىن جانە قك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» قاۋلىسىنداعى قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى زيانكەس «تەوريالار مەن تۇجىرىمداردى»، سونىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆتىڭ «زار زامان تۇجىرىمىن» قاتاڭ سىنعا الىپ، ايىپتاعان شەشىمىن كوزگە ىلمەگەن.

رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدەردە م.اۋەزوۆتىڭ: ورىس ءتىلىنىڭ ارالاسۋى قازاق ادەبي ءتىلىن شۇبارلايدى، سوندىقتان ونى دىبىستالۋى بويىنشا (تۇپنۇسقادا – يسكاجەننىم ۆيدە – ت.ج.) قولدانۋى كەرەك – دەگەن «تەورياسى» سىنالدى. اۋەزوۆتىڭ بۇل پىكىرىنىڭ تامىرى تەرەڭدە. 1918 جىلى اۋەزوۆ رەداكتورلىق ەتكەن «اباي» جۋرنالى: ەگەردە ورىس سوزدەرى قازاق تىلىنە كىرىگەتىن بولسا، وعان قازاقتىڭ تىماعىن كيگىزىپ، ياعني، ونى دىبىستالۋى بويىنشا (يسكاجەننىم ۆيدە – ت.ج.) بۇزىپ الۋ كەرەك – دەپ جازعان بولاتىن...».

ءسويتىپ، ونىڭ بارلىق شىعارماشىلىق ارەكەتى تۋرالى مىناداي «ۇكىم» ۇسىندى:

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «... جوعاردا كەلتىرىلگەن فاكتىلەردىڭ بارلىعى دا م.اۋەزوۆتىڭ ادەبيەتتانۋداعى كەيپىن تولىق اشكەرەلەپ بەرەدى، بۇدان ونىڭ 30 جىلعا سوزىلعان ادەبيەتتانۋ سالاسىنداعى بارلىق ارەكەتى – ورەسكەل ساياسي قاتەلىكتەر مەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا تولى بولعانى انىق كورىنەدى. ەرىكسىزدەن ەرىكسىز: م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ قاتەلىكتەرىنە سىن كوزىمەن قارادى ما، قاراي الا ما؟،– دەگەن سۇراق تۋادى».

ارينە، ول سۇراقتىڭ جاۋابى «جوق» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز عانا. قارسى شىقساڭىز بولدى، دالەلى دايىن.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): ء«بىر مىسال كەلتىرەيىن... 1951 جىلى اقپان ايىندا «لەنينشىل جاس» گازەتىندە وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ «اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى تۋرالى» دەگەن ماقالاسى شىقتى. وندا م.اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋداعى يدەولوگيالىق بۇرمالاۋشىلىقتارى جونىندەگى قاجەتتى پىكىرلەردىڭ ءبىر بولىگى عانا قامتىلدى. بىراق تا ول بۇل سىنعا كەڭەس جازۋشىسى ءارى عالىمى رەتىندە قارامادى. ءوزىنىڭ ماركستىك ىلىمگە قارسى كوزقاراسىنىڭ اشكەرەلەنىپ قالۋ قاۋپىنەن سەسكەنىپ (رەداكتسيانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ونىڭ اتى ماقالادا اتالماسا دا), م.اۋەزوۆ مەرزىمدى باسپاسوزدە ءبىراز ماقالا جاريالادى («قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ جارشىسى، «سوتسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس»), وندا ول ءوزىنىڭ جوعارىدا تالدانعان 1934 جىلعى ماقالاسىنداعى قاتەلىكتەردى وكتەمدىكپەن قورعاپ، ءوزىنىڭ قارسىلاسىنا شابۋىلداۋمەن بولدى. اۋەزوۆ ادەبيەتتانۋداعى ءوزىنىڭ كوزقاراستارىن ناسيحاتتاۋ جانە ونى تاراتۋ ءۇشىن عىلىمي كادرلاردى پايدالانۋعا تىرىسادى...».

ءاربىر ابايتانۋشى – ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاۋشى اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى بولۋعا ۇمتىلۋى زاڭدى جانە ول ۇلكەن عىلىمي مەكتەپ ەمەس. ال ء«وزى بىلمەيتىن، بىلگەننىڭ ءتىلىن المايتىن» س.نۇرىشەۆ ءۇشىن م.اۋەزوۆ بەدەل ەمەس ەدى. ول م.اۋەزوۆتى دە، ونىڭ شاكىرتتەرىن دە كوزگە ىلمەدى، ولاردى عىلىمي باقتالاس دەپ قابىلدادى. ءوزىن تۇلعا رەتىندە سەزىندى. ەگەردە وسى جولى م.اۋەزوۆ تۇرمەگە تۇسسە – ول ارمانى دا ورىندالاتىنى انىق ەدى. قايران اباي! كۇنىڭ كىمگە تۇسە جازداعان؟!.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): ء«وزىنىڭ زياندى يدەيالىق ۇستانىمىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆ قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى «عىلىمعا قارسى تۇجىرىمىن» نىعايتۋعا تىرىسادى. وسى ماقساتپەن ول ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى تۋرالى ديسسەرتاتسياسىن سونداي مۇقيات دايىنداتتى، وندا م.اۋەزوۆتىڭ وتكەندەگى قاتەلەرى مەن بۇرمالاۋشىلىقتارى بارىنشا جيناقتالعان. ديسسەرتاتسيا اشىق جانە كولەگەيلەپ جەتكىزىلگەن ماركستىك ىلىمگە قارسى ماتەريالدارعا لىقا تولىپ تۇرعان بولىپ شىقتى. الايدا اۋەزوۆتىڭ بۇل رەتتە جولى بولمادى. عىلىمي كەڭەستىڭ مۇحامەدحانوۆقا بەرىلگەن عىلىمي دارەجەسى قايتارىلىپ الىندى، ال ونىڭ اۆتورى حالىق جاۋى رەتىندە اشكەرەلەندى. م.اۋەزوۆتىڭ وسى ديسسەرتاتسيانىڭ تاريحىنا بايلانىستى ۇستانىمى وتە ورەسكەل. ول تەك قانا يدەيالىق شابىتتاندىرۋشى عانا ەمەس، وسىنداي زياندى جۇمىستىڭ جەتەكشىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە وپپونەنتى دە بولدى. ول ءتىل جانە ادەبيەتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ادەبيەت سەكتورىندا، ينستيتۋتتىڭ عىلىمي كەڭەسىندە جانە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قوعامتانۋ عىلىمدارىنىڭ بىرىككەن عىلىمي كەڭەسىندەگى قورعاۋ كەزىندە دە ونى قورعاپ سويلەدى. مۇنىڭ بارلىعى، وسىنداي بارىپ تۇرعان زياندى ديسسەرتاتسيانى قورعاشتاۋى، م.اۋەزوۆتىڭ وندا اسا ۇلكەن جەكە مۇددەسى بولعاندىعىن بايقاتادى...».

شاكىرت دايىنداۋعا قاي عالىم مۇددەلى ەمەس. ونى عىلىمي مۇراتى مەن ماقساتىنا جەتكىزۋ جولىندا قاي ۇستاز تاۋەكەلگە بارمايدى؟ سول دا قىلمىس پا؟ س.نۇرىشەۆ ءۇشىن – قىلمىس، ناعىز قىلمىس ەدى. ويتكەنى ول مۇنىڭ وزىمەن باقتالاستىراتىن ناعىز عالىمدى تاربيەلەپ وتىر عوي.

س.نۇرىشەۆ (جالعاسى): «سوڭعى ۋاقىتتا م.اۋەزوۆتىڭ ءبىر كەزدە اشكەرەلەنگەن «تەوريالارى مەن تۇجىرىمدارىن تىرىلتۋگە ۇمتىلۋشىلىق بايقالادى. مىنە، تۋرا وسىعان وراي پارتيالىق باسپاسوزدە ز.كەدرينانىڭ م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى كىتاپشاسى ءادىل سىنعا ۇشىرادى. ونىڭ وتكەندەگى قاتەلەرىن اقتاۋعا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ونىڭ ۇلتشىلدىق اشىق ارەكەتىن بۇركەمەلەۋگە ۇمتىلۋىنا دالەل رەتىندە مىنا جولدار مىسال بولا الادى: ء«وزىنىڭ ادەبي جانە قوعامدىق قىزمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا جاس م.اۋەزوۆ رەۆوليۋتسيا ىسىنە شىن جۇرەگىمەن پايدالى بولۋعا تىرىستى... وقۋ مەن اكىمشىلىك جۇمىستى قاتار اتقاردى (21-بەت). بۇل شىندىققا ساي دالەل ەمەس. بۇل جىلدارى اۋەزوۆتىڭ كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋى بولعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، ونى ءوزى دە مويىندايدى. 1950 جىلى باسىلىپ شىققان «اباي» رومانىنا قوسىمشا بەرىلگەن ء«ومىربايانىندا» ول «1932 جىلدان كەيىن عانا كەڭەس جازۋشىسى» ەسەبىندە قىزمەت ىستەي باستاعانىن جازدى. سودان كەيىن ز.كەدرينا ءوزىنىڭ كىتابىندا م.اۋەزوۆتىڭ باياعىدا ۇمىتىلىپ كەتكەن زياندى تۋىندىسىن اقتاۋعا جانە اباي مەكتەبى تۋرالى جالعان «تۇجىرىمى مەن تەورياسىن» تىرىلتۋگە تىرىسادى. ول ابايتانۋدىڭ ءبىراز ماسەلەلەرىن بۇرمالاپ باياندايدى. مۇنىڭ بارلىعى م.اۋەزوۆتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن نەمەسە ءۇنسىز ماقۇلداۋىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر...».

قاستانشىقپاعىر، باقاس عىلىمنىڭ اۋرەشىلىگىنە» (اباي) تۇسكەن س.نۇرىشەۆ ءوزىنىڭ ويىن وسىلاي باسپاقتاتا كەلىپ:

«... مۇحتار اۋەزوۆ ۇزاق ۋاقىت بويى حالىق جاۋلارىنىڭ يدەياسىن ناسيحاتتاپ، ولاردىڭ ءوزىن قولپاشتاپ كەلدى، سول ءۇشىن ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان جوق...»,– دەگەن قورىتىندى شىعاردى.

ونىڭ پايىمداۋىنشا: قازاق رۋحانياتى م.اۋەزوۆ بوستاندىقتا جۇرگەندە ىلگەرى دامىمايدى. ويتكەنى:

«... م.اۋەزوۆتىڭ تاراپىنان جانە ونىڭ جاناشىرلارىنىڭ تاراپىنان جىبەرىلگەن، ءار ءتۇرلى فورما مەن تاسىلدەر ارقىلى كورىنىس بەرگەن ارەكەتتەردىڭ بارلىعى دا بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتى اشىق نەمەسە بۇركەمەلەپ ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى. قازاق ادەبيەتتانۋىنداعى ۇلتشىل كوزقاراستار ءالى دە سوڭىنا دەيىن اشكەرەلەنىپ بىتكەن جوق جانە ءبىزدىڭ كۇرەستى قارقىندى دامىتۋىمىزعا ۇلكەن توسقاۋىل قويىپ وتىر».

سوندىقتان دا ول ءوزىنىڭ، ياعني، باقاس توبىردىڭ ماقساتىن:

ء«بىزدىڭ ماقساتىمىز – بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەستى اقىرىنا دەيىن جەتكىزۋگە» ۇمتىلدى.

ياعني، مۇحتار اۋەزوۆتى تۇرمەگە قاماپ، جەر اۋدارتۋ. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز تىلىمەن ايتساق، بۇدان ارتىق «تىرىدەي تەرىڭدى سىپىرۋدىڭ وزگە جولىن تابۋدىڭ ءوزى قيامەت».

«اقىرىنا دەيىن، تامىرىنا بالتا شابىلعانعا دەيىن كۇرەسۋگە» انت بەرگەن نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىنا م.اۋەزوۆ:

ء«بىر ادامنىڭ 30 جىل بويعى ەڭبەگىن تۇتاستاي تالاق ەتىپ، دورەكى سىڭار ەزۋلەي مازاق ەتۋدىڭ سوراقى نۇسقاسىن ەلەستەتۋ ءۇشىن «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» №4 سانىندا باسىلعان س.نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسىنداعىدان ارتىق تىرىدەي تەرىڭدى سىپىرۋدىڭ وزگە جولىن تابۋدىڭ ءوزى قيامەت. عىلىمي مەكەمەنىڭ كوشباسشىسى بولا تۇرا، الدىنا «اباي تۆورچەستۆوسىن زەرتتەۋدەگى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل بۇرمالاۋشىلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابايىق» – مىس-دەپ بايسالدى عىلىمي مىندەتتەر قويا وتىرىپ جانە ءوزىنىڭ دەرەكتەرىنىڭ ناقتىلىعى مەن پىكىرىنىڭ دۇرىستىعىنا ەش كۇدىكسىز سەندىرە سويلەسە دە، بۇل ماقالا ابايدىڭ ەڭبەكتەرى مەن ءومىرىن زەرتتەۋ جولىنداعى ەڭ سەنىمدى، تاريحي تۇرعىدان مويىن بۇرعىزباستاي دالەلدەرمەن دايەكتەلگەن ماڭىزدى دەرەكتەردى قاساقانا بۇرمالاۋ جانە قاساقانا تەرىس پىكىر تۋعىزۋ پيعىلى مەن ارانداتۋدى كوزدەگەن»,– دەپ باعا بەردى.

ءۇزىندىسى عانا الىنىپ وتىرعان «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» رەداكتسياسىنا جولدانعان بۇل «اشىق حات» ماۋسىم ايىنىڭ 2-جۇلدىزىندا وتكەن سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما جينالىسىندا ارنايى تالقىلاندى. وعان قازاقستاننان ءا.جايمۋرزين رەسمي شاقىرىلدى جانە ءا.ابىشەۆ قاتىستى.

ءا.جايمۋرزين: «1953 جىلدىڭ ماي ايىندا مەن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جانىنداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا ەمتيحان بەرۋگە موسكۆاعا باردىم. جازۋشىلار وداعى باستىعى جۇمىسىنان بوسانعانىم جوق. ەگەر ەمتيحان بەرىپ تۇسسەم، جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىن شاقىرىپ، سوندا بوساناتىن بولىپ كەلىسكەنبىز. الماتىدان شىعاردا موسكۆاعا جازۋشىلار وداعىنىڭ قوناق ۇيىنەن نومەر سۇراپ تەلەگرامما بەرگەنمىن. كەلسەم «موسكۆا» قوناق ۇيىنەن نومەر دايار ەكەن. سوعان كەلىپ توقتادىم. تاڭەرتەڭ توعىزدان اسا بەرگەندە تەلەفون سوعىلدى. السام جازۋشىلار وداعىنان ەكەن: قازىر ك.سيمونوۆ جولداسپەن سويلەسەسىز – دەدى. امانداسىپ، حال-جاي سۇراسقاننان كەيىن، مەن وعان ەمتيحان تاپسىرۋعا كەلگەنىمدى ايتىپ، وداققا كەيىن كەلەمىن دەپ ەدىم: جوق ءسىز ماعان قازىر كەرەكسىز، سوندىقتان الدىمەن بىزگە سوعىڭىز – دەدى. كوپ كەشىكپەي ك. سيمونوۆتىڭ حاتشىسى ماعان قانداي نومەرلى ماشينا كەتكەنىن حابارلادى.

مەن كەلگەننەن كەيىن سيمونوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنداعى حال-جاعدايدى سۇرادى. مەن قىسقاشا بايانداپ ايتقاننان كەيىن ءوزىنىڭ مەنى نەگە شاقىرعانىن ايتىپ، ءبىر كىشكەنە پاراق قاعازدى كورسەتتى. وندا: سۋركوۆ پەن سيمونوۆ جولداسقا! مىنا اۋەزوۆتىڭ ارىزىن سەكرەتارياتتىڭ كەڭەيتىلگەن ماجىلىسىندە قاراپ، سودان كەيىن مەنىڭ قولىممەن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە حات دايارلاڭىزدار – دەپ تاپسىرىپتى ا.فادەەۆ جولداس. سارسەنبى كۇنىنە سەكرەتاريات ءماجىلىسىن شاقىرىپ وتىرمىز، سوعان ءسىزدىڭ قاتىسۋىڭىز قاجەت دەدى. مەن كەلىستىم. كەلىسىلگەن مەزگىلگە سەكرەتاريات مۇشەلەرى مەن شاقىرىلعان ادامدار جينالدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان اۋەزوۆ، ابىشەۆ جانە مەن بولدىم.

سەكرەتارياتتى ا.سۋركوۆ باسقاردى. ول اۋەزوۆتىڭ فادەەۆتىڭ اتىنا حات جازىپ، وزىنە كەيبىر ادامداردىڭ اۋىر-اۋىر ايىپ قوياتىنىن، ونىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن، ءوزىنىڭ سوۆەت ادەبيەتىنە شىن اق نيەتىمەن قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىن، وعان ءوزىنىڭ شىعارمالارىنىڭ دالەل بولاتىنىن ايتىپتى. ءوزىنىڭ اتىنا تاعىلىپ جۇرگەن ورىنسىز جالالاردان قورعاۋدى جازۋشىلار وداعىنان سۇراپتى. سەكرەتارياتتىڭ وسى ماسەلەگە ارنالىپ وتىرعانىن ايتقاننان كەيىن، سۋركوۆ جولداس ءبىرىنشى ءسوزدى ماعان بەردى.

مەن ون مينۋت شاماسىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنداعى جاعدايدى ايتىپ، رەسپۋبليكانىڭ پارتيا، ۇكىمەت ورىندارىندا دا، جازۋشىلار وداعىندا دا اۋەزوۆ جونىندە جامان پىكىر جوق ەكەندىگىن، ونى اسا كورنەكتى سوۆەت جازۋشىسى دەپ سانايتىنىن ايتتىم. سونىمەن قاتار كەيبىر ادامداردىڭ اۋەزوۆ جونىندە جاڭساق، بىرجاقتى تەرىس پىكىرلەرىنىڭ بارلىعىن، ولاردىڭ كەيدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەنىن دە باياندادىم. اشىق بولماعانىمەن كەيبىر جازۋشىلاردىڭ ىشتەي ونى قولدايتىنى دا جوق ەمەس – دەدىم. قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءبىر ماجىلىسىندە ءسابيت مۇقانوۆ الدىندا وتىرعان اۋەزوۆكە كوزىنشە ونى «حالىق جاۋى اۋەزوۆ» دەگەنىن، مەن ونىڭ بۇل ءسوزىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىن ايتىپ ەسكەرتۋ جاساۋعا ءماجبۇر بولعانىمدى دا جاسىرعانىم جوق.

بۇدان كەيىن سۋركوۆ ءسوزدى اۋەزوۆكە بەردى. سەكرەتارياتتا ن.تيحونوۆ، ل.لەونوۆ، ۆ.كوجەۆنيكوۆ، سسسر عىلىم اكادەمياسىنداعى الەم ادەبيەتى ينستيتۋتى پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، عىلىم كانديداتى ا.پەتروسيان قاتىناسىپ وتىردى.

مەن اۋەزوۆتىڭ تالاي سويلەگەنىن دە، جاساعان باياندامالارىن دا تىڭداعان اداممىن. بىراق ونىڭ مۇنداي كوسىلىپ تەرەڭ دە تەبىرەنە سويلەگەنىن ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. ءسوزى 30-35 مينۋتقا سوزىلدى، وتىرعان جۇرت ۇيىپ، مەيلىنشە زەر سالىپ تىڭدادى.

مۇحاڭ ءسوزىن ءوزىن روسسيا يمپەرياسى وتارىنىڭ شەتتەگى تۇكپىرىنەن شىققان قازاق حالقىنىڭ جاس ينتەلليگەنتسياسى قاتارىنا جاتقىزاتىنىن ايتتى. ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن ولاردىڭ قۋانا قارسى العانىن، بىراق ونى العاشىندا جەتە تۇسىنە الماۋشىلىقتىڭ بولعانىن دا ايتا كەلىپ: ءبىز بىرنەشە ەسىكتەردى قاقتىق، ودان تۇرلىشە ءدۇبىر-داۋىس ەستىدىك، كەيبىرەۋلەر دۇرىس ەسىككە تاپ بولىپ، دۇرىس جولعا ءتۇستى، ال كەيبىرەۋلەرى جاڭساق دۇبىرگە ىلەسىپ كەتىپ قاتەلەستى دە – دەپ كۇلدى. مەن سولاردىڭ ءبىرىمىن – دەدى دە، الەۋمەتتىك رەۆوليۋتسيا سياقتى ۇلى وزگەرىستى بىردەن تۇسىنە قويۋ وڭايعا تۇسپەيتىن ماسەلە ەكەندىگى قايسىمىزعا بولسا دا تۇسىنىكتى عوي. شىنىمدى ايتسام، دوستارىم-اۋ ۆ.ي.لەنيندەي كوسەمدەرىڭ بولا تۇرىپ، م.گوركيدەي ۇستازدارىڭ بولا تۇرىپ، سىزدەر دە سول كەزدە شاتاسپاپ پا ەدىڭىزدەر – دەگەندە، جۇرت دۋ كۇلىپ جىبەردى. ومىردە سوزگە ساراڭ ل.لەونوۆ ن.تيحونوۆقا قاراي قولىن نۇسقاپ: سونىڭ بىرەۋى مىنە الدىڭىزدا وتىر – دەپ راحاتتانا كۇلدى.

بۇدان كەيىن مۇحاڭ ءوزىنىڭ جازۋشىلىق جولىنا شولۋ جاسادى: سوتسياليستىك رەاليزمگە مەن تۋرا جولمەن كەلگەنىم جوق. مەنىڭ جولىم سوقپاعى كوپ جول. مەن ءبىر كەزدە رومانتيزممەن اۋەستەندىم. شىن مانىندە ونى مەڭگەرگىم كەلىپ ءوزىمنىڭ جازۋشىلىق مۇمكىنشىلىگىمدى بايقاپ باقتىم، شىنىن ايتقاندا مەن ءناتۋراليزمدى دە تەرىس كورگەنىم جوق – دەي كەلىپ، جالپى جازۋشى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسىندا قانداي جولمەن جۇرۋگە دە ەرىكتى دەپ ەسەپتەيمىن – دەدى دە، – بۇل كەزەڭدى ءوزىنىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگىن جەتىلدىرە تۇسۋگە ۇمتىلۋ جولىم دەپ بىلەمىن – دەدى. سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ تەوريا جاقتارىندا ءالى دە ويلاناتىن پروبلەمالار جەتكىلىكتى – دەي كەلىپ، شىن مانىندە سوتسياليستىك رەاليزمدى جازۋشى ءوزىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى ىسكە اسىرا الادى، وسىنى بىردەن ءبىر دۇرىس جول دەپ ەسەپتەيمىن – دەدى.

– مەن ءوزىمدى سوتسياليستىك رەاليزم جولىنا شىن نيەتىممەن كەلدىم دەپ ايتا الامىن. ونى مەن قالاي مەڭگەرە الدىم، ءوز شىعارمالارىمدا ىسكە اسىرا الدىم با، جوق پا، وعان ءادىل تورەشى وزدەرىڭسىڭدەر، سونى اشىق ايتۋلارىڭدى سۇرار ەدىم دەدى. سىزدەردەن سۇرايتىن ءبىر-اق تىلەگىم بار – كەمشىلىكتەرىمدى جاسىرماي تۋرا ايتىڭىزدار، مەن وعان تۇك رەنجىمەيمىن – دەپ بارىپ توقتادى.

مۇحاڭنىڭ ءسوزى اياقتالعان بويدا ا.سۋركوۆ ورنىنان اتىپ تۇرىپ ء(وزى وتە ءبىر شاپشاڭ ادام بولاتىن) سويلەپ كەپ كەتتى. ەڭ الدىمەن ول قازاق ادەبيەتى تۋىسقان رەسپۋبليكالار ادەبيەتتەرىنىڭ ىشىندە ەڭ جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقان، كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن ادەبيەت ەكەنىن ايتتى. قازىر وندا بارلىق جانردا ءوز قولتاڭباسى بار شىعارمالار كوپتەپ شىعا باستادى. ەڭ ۇلكەن ماقتانىش – ونداعى قالىپتاسقان جازۋشى كادرلارى. بۇل ادەبيەت بىزگە جامبىلدى بەردى، مۇحتاردى، ءسابيتتى، عابيتتى، عابيدەندى بەردى. بۇلاردىڭ اتى وداققا عانا ەمەس، شەت ەلدەرگە دە بەلگىلى بولىپ وتىر. ءبىز مۇنداي ادەبيەتتى كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعىنا بەرە المايمىز، قازاق ادەبيەتىنىڭ كادرلارىن ورىنسىز قارالاۋدان، جالادان قورعاۋ ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز – دەدى.

– ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءماجىلىسىمىزدىڭ تاقىرىبى مۇحتار ءومارحانوۆيچتىڭ حاتى بولعاندىقتان، بۇل ماسەلە جونىندە كوميسسيا قۇرۋ دۇرىس بولار دەپ ويلايمىن، قارسى بولماساڭىزدار ونىڭ قۇرامىنا مىنا جولداستاردان بولسىن: باستىعى ن.تيحونوۆ، قۇرامى – ك.سيمونوۆ، ل.لەونوۆ، ۆ.كوجەۆنيكوۆ، ءا.جايمۋرزين، ا.پەتروسيان، م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى كىرسىن،– دەدى.

سەكرەتاريات ماجىلىسىنەن كەيىن ن.تيحونوۆ جولداس كوميسسيا مۇشەلەرىن قالدىرىپ قىسقاشا پىكىر الىستى. «جاڭا مەن كىشكەنە كەشىگىپ كەلىپ ءسوز سۇراي الماي قالدىم، سوندىقتان ماعان سويلەۋگە رۇحسات بەرىڭىز»،– دەپ ۆاديم كوجەۆنيكوۆ ءسوز الدى. ول وتە قىزۋ سويلەدى. ەڭ الدىمەن «زناميا» جۋرنالى رەداكتسياسىنىڭ اۋەزوۆتىڭ رومانىن جاريالاۋ ۇستىندە اۆتورمەن بىرىگىپ تىزە قوسا وتىرىپ ىستەگەن جۇمىستارىن باياندادى. الماتىدان اۋەزوۆتى ەكى رەت ارنايى شاقىرىپ الىپ، ىستەسكەن جۇمىستارىن تالداپ ايتا كەلىپ، اۆتوردىڭ رەدكوللەگيا مۇشەلەرىنىڭ ەسكەرتۋلەرىنە قۇلاق اسىپ، شىعارماسىن كوپ جوندەگەنىن مالىمدەدى. رومان جاريالانعاننان كەيىن وقۋشىلاردان كوپ حات العاندارىن، ونىڭ قاشان جەكە كىتاپ بولىپ شىعۋىن كۇتۋدە ەكەنىن باياندادى. ءسوزىنىڭ اياعىندا: ەگەر وسى روماندا ساياسي قاتە بار دەيتىن بولسا، ۇلتشىلدىق بار دەيتىن بولسا مەن وعان اۋەزوۆپەن بىردەي جاۋاپتىمىن، مەنى دە ۇلتشىل دەۋلەرىڭە بولادى،– دەپ جۇرتتى ءبىر كۇلدىردى.

كوميسسيا مۇشەلەرى پىكىر الىسقاننان كەيىن تيحونوۆ جولداس: ورتالىق كوميتەتكە جازىلاتىن حاتتىڭ جوباسىن جازۋدى سيمونوۆ پەن پەتروسيانعا تاپسىرالىق، كەلەسى ماجىلىستە سول جوبا اينالاسىندا سويلەسەتىن بولالىق،– دەپ قورىتتى.

كەلەسى ءماجىلىس «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» رەداكتورى سيمونوۆ جولداستىڭ كابينەتىندە ءوتتى. حاتتىڭ جوباسىنا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ۇسىنىستارىن ەنگىزگەننەن كەيىن، حات تولىق كابىلدانىپ، سەكرەتارياتقا بەرىلسىن دەپ كەلىسىلدى. سەكرەتارياتتىڭ بۇدان كەيىنگى ءماجىلىسىن سيمونوۆ جولداس باسقارىپ، حاتتى قابىلداپ، ا.فادەەۆ جولداسقا قول قويۋعا جىبەردى».

ك.سيمونوۆ: «سەكرەتارياتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قۇرىلعان كوميسسيا مۇشەلەرى، قۇرامىندا تيحونوۆ، كوجەۆنيكوۆ جانە مەن بار، اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىنە بايلانىستى بارلىق ماتەريالدارمەن تانىسىپ شىقتىق، اۋەزوۆتىڭ وزىمەن اڭگىمەلەستىك، بۇل ىسكە ءجايمۋرزيندى دە تارتتىق، ءسويتىپ، ءبىر پىكىرگە كەلىپ، مىناداي قاۋلىنى سەكرەتارياتتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىندىق».

قاۋلى: كوميسسيانىڭ ۇسىنىسى بەكىتىلسىن.

1. ابايدىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى م.اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگىنە ىسكەر سىن ايتۋدىڭ ورىنىنا كەڭەس جازۋشىسى م.اۋەزوۆكە ساياسي قىسىم كورسەتۋگە ۇمتىلعان س.نۇرىشەۆتىڭ «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ جارشىسىنىڭ» 1953 جىلعى №4 سانىنداعى جاريالانىمىنداعى ۇستانعان باعىتىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگى تۋرالى ماقالا جاريالاۋ «ليتەراتۋرنايا گازەتاعا» تاپسىرىلسىن.

2. اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ جولداستارعا: ەكەۋى بىرىگىپ رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە اشىق حات جاريالاۋ ۇسىنىلسىن، بۇل حاتتا ولار: ەكەۋىنىڭ اراسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان زياندى، قىرعيقاباق قارىم-قاتىناستىڭ توپشىلدىققا الىپ كەلگەندىگىن تولىق اشىپ كورسەتسىن.

م.و.اۋەزوۆ: سىزدەردىڭ شەشىمدەرىڭىز – ەڭ جاناشىر، ەڭ پاراساتتى، ەڭ ءادىل شەشىم، مەن مۇنى قابىلدايمىن. پارتيا ۇيىمى دا مۇنى ماعىناسىز توپشىلدىق دەپ باعا بەرگەن. ءبىزدىڭ ەكەۋمىزدە – جاۋاپتى، بارىنشا سانالى ادامدارمىز. سوندىقتان دا مۇنى مۇقانوۆقا دا جولداستىقپەن، سەندىرە جەتكىزۋ كەرەك».

مىنە، ەگەسە ىرعاسقان ەكى تۇلعانىڭ جەتكەن جەرى وسى بولدى. بۇل قاۋلى ەكەۋىنە قاجەت پە ەدى؟ ءيا، ەكەۋىنە دە قاجەت ەدى. ويتكەنى جەكە باستارىن عانا ەمەس، مۇقىم ءبىر ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىن ەكى جارعان بۇل جىكشىلدىكتىڭ تامىرى، شىن ماعىناسىنان العاندا، تۇبىندە ءبىر قيىلۋى ءتيىس بولاتىن.

قاي قىلىعى تاتيدى سۇم ءومىردىڭ،

تاتۋدى اراز، ارازدى جات قىلارعا، –

دەپ اباي ايتقانداي، مىنا ومىردە ەكەۋىن اراز قىلاتىنداي سانات سىباعاسى جوق بولاتىن.

ءوزىنىڭ «مەندەرىن» جەڭە الماعان، «مەنىكى» دەگەندەرى ءتۇپتىڭ تۇبىندە كىمدى ەكەنىنە، كىمنىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىنىنە سەنگىسى كەلمەگەن سانانىڭ ساعىمدى سابىلىسى اقىرى ۇلتتىق رۋحاني جىكتەلۋىنە اكەپ سوقتى. ءبىرىن ءبىرى قيىندىققا قيدى. تىعىرىققا تىرەدى.

ەگەردە اۋەزوۆ تۇرمەنىڭ تابالدىرىعىن بۇگىن اتتاسا، ەرتەڭىندە مۇقانوۆ ونىڭ ەسىگىن قاعىپ تۇراتىنى انىق ەدى.

ول مۇنى سوڭعى ساتتە عانا ءتۇسىندى. سەنگەن پارتياسى ودان بەتىن تەرىس بۇرا باستاعانىن ىشتەي سەزدى. الايدا بىرىككەن اشىق حات جاريالانباي قالدى. الدە، مۇقانوۆ وعان بويسىنعىسى كەلمەدى مە، الدە، ەكەۋىنىڭ تابىسۋىن قۇزىرلى مەكەمەلەر قوش كورمەدى مە، ول جاعى ءال-ءازىر بىزگە بەيماعلۇم.

(جالعاسى بار)

Abai.kz