ومىردە ەشقاشان كورمەگەن، بىلمەگەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، ەڭبەكتەرىمەن تانىسقاندا ول كىسىنى ءومىر بويى بىلەتىندەي، ەس بىلگەلى ارالاسقانداي اسەر الۋدى اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، جۋرناليست ساتىبالدى داۋموۆ شىعارمالارىن وقىعان كەزدە ءبىلدىم. «جالىن-عۇمىر»، «قازىنا»، «سوناۋ ءبىر تۇرعان نارىندا…»دەگەن جىر جيناقتارىنىڭ، «تاۋقىمەتتى تاعدىر» اتتى الما ورازباەۆانىڭ ءومىرىن زەرتتەگەن پۋبليتسيستيكالىق جانردا جازىلعان كىتاپتىڭ اۆتورى.
گ. ا. بيۋرگەردەن «بارون ميۋنحگاۋزەننىڭ باسىنان وتكەن عاجايىپ وقيعالارىن» اۋدارعان.

كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى تەمىر ماسينگە ارناپ جازعان «جالىن جۇرەك» دەگەن داستانىنداعى تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات شىعارمانىڭ ءون بويى­نان قۇيىلىپ تۇرعانداي اسەر ەتەدى. ءيا، اقىن كوكىرەگىنەن اق كەپتەر بوپ ۇشقان ولەڭنەن تۋعان جەرگە دەگەن ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىك، قورشاعان ورتانى تانۋ جانە قابىلداۋ، اتا-انانى ارداقتاۋ، سۇيگەن جارعا دەگەن قۇرمەت، پەرزەنتكە دەگەن جۇرەك جىلۋى اينالانى اق نۇرعا بولەگەندەي ەكەن. ءومىردى تانۋ، ومىرگە كوزقاراس، ءومىردى سەزىنۋ جانە ءومىردى ءسۇيۋدى ولەڭدەرى ارقىلى وقىرمانعا استارلى تۇردە جەتكىزۋ قيىننىڭ قيىنى. فيلوسوفيالىق تۇجىرىم مەن پسيحولوگيالىق ءيىرىم ارقىلى ليريكالىق كەيىپ­كەردى وقىرماننىڭ كوز الدىندا بىردە اشىق، اق­كوڭىل، ەندى بىردە ەش جانعا اقتارىلماي جۇرەگىنە جۇك ارتاتىن تۇيىق تا سەزىمتال كەيىپتە ەلەستەتىپ، سىرلاسىنا اينالدىرىپ جىبەرۋدىڭ ءوزى دە حاس شەبەرگە عانا ءتان قولتاڭبا. ماسەلەن، «بالالىق شاقتان ءبىر ەلەس» دەگەن ولەڭىندە:
تۇرۋشى ەك الا تاڭنان،
تورعايدىڭ شىرىلىمەن.
سالاتىن سارى اتان ء«ان»،
ۇلگەرمەي شىعىپ ۇيدەن.

شاعا ما زارىن جۇرتقا،
ء«انىن» ول بولمايدى ايتىپ.
جايقالعان شابىندىققا
جەتەمىز بوربايلاتىپ.

سول كەزدە كوكجيەككە
سۇيەيدى كۇن يەگىن.
قارايسىڭ ەلجىرەپ كەپ،
كوركىنە دۇنيەنىڭ، – دەگەن جولداردان سوڭ دا ەلەس بوپ قالعان بالالىق شاققا دەگەن ساعىنىشى كەمەرىنەن اسىپ توگىلگەلى تۇرعانىن بايقايتىنىمىز راس. سول ءبىر جۇرەكتىڭ تۇكپىرىندە ساقتالعان ەستە­لىك­كە اينالعان ساعىم جىلدار ەلەسىن اقىن «سارى اتان» بەينەسىمەن ءساتتى تابىستىرعانىنا قايران قالارىمىز دا اقيقات. قازاق ءۇشىن تۇيە مالىنان اياۋلى مال جوق. تىپتەن تۇيەنىڭ ءتولىن «بوتا» دەپ اتاعان حالقىمىز، ءوز بالاسىن دا «بوتام» دەپ ەر­كەلەتىپ جاتپاي ما؟ ال سۇلۋ قىزدىڭ كوركىن، ءبىر اياۋلى جان­­دى «اقبوتا»، «بوتاكوز» دەپ اتايتىنى دا بار. ەندەشە، قازاق دەگەن ۇعىممەن بىتە قايناسىپ كەتكەن تۇيە، «سارى اتان» قاي قازاقتىڭ دا جۇرەگىنە جىلى تيەرى حاق. «سارى اتاننىڭ ءانىنىڭ» وزىندە قانشاما ءمان، قازاقى جانسارايدىڭ كورىنىسى بار دەسەڭىزشى! الىستا قالعان بالداۋرەننىڭ جازيرالى كۇنگەيىن اقىن «جايقالعان شابىندىق»، «كوكجيەككە يەگىن سۇيەگەن كۇن» بەينەسى ارقىلى سۋرەتتەي وتىرىپ، الدى ءۇمىت، سوڭى وكىنىش مىناۋ جالعان دۇنيەنىڭ جانارىنا ەلجىرەۋمەن قارايدى. ويتكەنى ول ون سە­گىز مىڭ عالامعا، ادامزات بالاسىنا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ومىرگە ولەردەي عاشىق. وسىنى تۇيسىنگەن ساتتە ەرىكسىز كوزدىڭ كولىنىڭ مولدىرەگەنىن دە سەزىنۋگە بولار. اقىن تۋعان جەردىڭ سۇلۋلىعىن جان بىتىرە، جانداندىرا ورنەكتەيدى. ادەبيەت تەورياسىندا ءتىلدىڭ بۇل كورىكتەۋ قۇرالىن – كەيىپتەۋ دەپ اتايدى. اتالمىش ولەڭدە اقىن تابيعاتتى ادام تۇرىندە، سۇلۋ قىز تۇرىندە بەدەرلەگەن. ماسەلەن،
«اسپاننان قۇيىلىپ نۇر،
كەتەدى جايناپ دالا.
كىرپىگىن شۇعىنىق گۇل،
اشادى جايلاپ قانا…» دەپ، بۇل سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەن اقىن ءتىلىنىڭ باي پاليتراسى، ايشىقتى تەڭەۋلەرى مەنمۇندالاپ تۇر. اسپاننان قۇيىلعان نۇرمەن جايناعان دالا، كىرپىگىن جايلاپ اشقان شۇعىنىق گۇلدىڭ كەيپى قانداي اياۋلى ەدى! بۇل ولەڭ­دەگى اقىننىڭ باي ءتىلىن دالەلدەپ تۇرعان تەڭەۋلەر مەن ەپيتەتتەر، مەتافورا مەن مەتونيميا، سينەكدوحا مەن كەيىپتەۋ ولەڭگە ەرەكشە مازمۇن دارىتىپ، ماعىناسىن بيىكتەتكەن سىندى.
«كەتپەپ پە ەڭ ءارى الىستاپ،
ۋاقىتتىڭ كەمەسىندە.
و، قايران بالالىق شاق،
ءتۇستىڭ سەن نەگە ەسىمە؟!» دەپ اياقتالعان ولەڭ جولدارى جۇرەكتىڭ ءبىر قىلىن قوزعاپ كەتكەندەي، ءۇنسىز ويعا شومدىراتىنى دا شىن. كەز كەلگەن جان ءوزىن، ءوز «مەنىن» ىزدەمەسى بارشاعا ايان. ونى تەك وزىنە-ءوزى سەنگەن، ءسوز دەرتىنە شالدىققان، جوعىن تاپپاي ەمدەلمەسىن سەزگەن جان عانا ايتا الاتىنى ءمالىم. ارقالى اقىن ءوزىنىڭ جۇرتقا جۇمباق قالپىن:
بۋلىعۋمەن،
بارماقتى قۇر تىستەۋمەن،
ءوتتى جىلدار جانعا جارا ۇستەگەن…
ءسويتىپ ءجۇرىپ، وڭاشا وسكەن جەمىستەي،
كوكىرەگىمدە كوزدەن تاسا ءپىستى ولەڭ! – دەپ نا­قىشتايدى.
جانى سونداي نازىك، تابيعاتپەن ۇندەستىكتە ءومىر سۇرگەن ول ءوزىنىڭ «اق قايىڭ تۋرالى باللاداسىندا» بالا كەزدەگى ءبىر وقيعانى ەسكە الادى. ارمانىنا قانات بەرىپ، بيىكتى مۇرات قىلۋىنا سەبەپشى – جاي­لاۋداعى قايىڭدى بىرەۋلەردىڭ بالتالاپ، سۇلاتىپ تاستاعانىن ايتا وتىرىپ، بالا كوڭىلىنىڭ قالاي جارالانعانى، ءومىر بويى سول وقيعانىڭ جۇرەگىندە قالعانىن سۋرەتتەيدى. جارالانعان بالا كوڭىلى سۇمدىق ءتۇس كورىپ، تۇسىندە قايىڭ ەمەس، وزىنە بالتا الىپ جۇرگەن ادامداردان شوشىپ ويانادى. ومىرباقي سول ءبىر سۋرەت ساناسىنان كەتپەيتىنىن:
وزدىرسام دا جىلداردىڭ سان كوشىن مەن،
وسى ءبىر ءتۇس شىقپاي قويدى ەسىمنەن.
كوز الدىما كەلەدى سول اق قايىڭ،
اعاش كورسەم تۇبىرىنەن كەسىلگەن، – دەي وتىرىپ، ءبىر شىبىق سىنسا جانى تۇرشىگەتىنىن كەرەمەت شەبەرلىكپەن ورگەن. ءيا، اقىن جۇرەگى سەزىمتال. عالامدا بولىپ جاتقان ارقيلى وزگەرىستەر اقىن ساناسىنا ءوز ءىزىن قالدىرماي كەتپەيدى. اقىن شى­عار­ما­شىلىعىنا دەن قويعان ساتىمىزدە كوزگە «باس­قۇن­شاق كولى» دەگەن ولەڭى وتتاي باسىلدى. تۋعان جەرىندەگى تۇزدى كول باسقۇنشاق ارقىلى پەرزەنت جۇرەگىن­دەگى تۋعان جەرگە دەگەن ولمەس، وشپەس سەزىمدى پاش ەتەدى.
نە شارا تاعدىرعا ءنار بۇيىرتپاعان،
ورتەپتى كول وزەگىن كۇيىكتى ارمان.
تەلەگەي سۋ ورنىنا ونگەن اق تۇز،
ءموپ-ءمولدىر كوز جاسىنداي تۇنىپ قالعان، – دەگەن جولداردان تەپەرىشتى تاعدىردىڭ ءىزىن تارتقان ادام مەن باسقۇنشاق كولىنىڭ تاعدىرىن پسيحولوگيالىق پاراللەليزم ارقىلى سۋرەتتەگەنىنە ءتانتى بولاسىڭ.
كەپكەندەي كەنەزەسى جۇرتتا قالىپ،
جاتادى ول جاۋماي وتكەن بۇلتقا نالىپ.
قارت كاسپي كەتكەن اۋناپ وڭتۇستىككە،
بار سۋىن باسقۇنشاقتىڭ ۇرتتاپ الىپ.

بەزىنىپ تۋىسىنان ءتۇبى بىرگە،
قاشتى ەكەن تەڭىز نەگە ءتۇرىپ ىرگە؟!
كوز جاسىن سىعا-سىعا سارىققانداي،
شىداماي اعايىننىڭ كۇيىگىنە، – قانداي سۋرەت، پسيحولوگيالىق احۋال ءيىرىمى، تەرەڭ فيلوسوفيا! تۇ­نىپ تۇر عوي، تۇنىپ تۇر! ومىردە پەندە اتاۋلى باسىنان كەشەتىن تۋىستان كوڭىل قالۋ، اعا­يىن­عا وكپەلەپ، جات جەرگە ىرگە اۋدارۋ كاسپي مەن باس­قۇنشاق كولى ارقىلى وتە ءبىر كۇردەلى دراماتيزمگە اينالىپ تۇر­عانداي. قايشىلىققا تولى ومىردە ادام باسىنان قانداي جاعداي وتپەيدى دەسەڭىزشى! سونىڭ ءبارى اقىن جۇرەگىن پانالاپ، سىزداتادى، دەرتتى ەتە­دى. ماسەلەن، تۋعان جەرى «قوياندىنىڭ» ازعىر پوليگونىنىڭ زاردابىنان شەككەن قاسىرەتىن ءدوپ باسىپ بەينەلەگەن «قوياندى» دەگەن ازا جىرىنىڭ وزىندەگى دەرەكتەر مەن ءسوز مايەگى، ءتىلدىڭ شۇرايى كوز سۇرىندىرەدى. ۇلكەن ءبىر روماننىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعان تراگەديالىق تۋىندى. تۋعان جەرگە ولەڭمەن ورگەن قۇلپىتاس!
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا اقىننىڭ جارى اسىلعانىم اپايمەن ديدارلاسقان ەدىك. سوناۋ 60-جىلدارى الماتىدا تابىسقان ەكەن. ­ساتىبالدى اعا ول كەزدە قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى. ءبىر قۇربىسىنا بارىپ، سول جەردەن ءبىر-ءبىرىن تانىپ، تاۋىپتى. «نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، امانداسقان ساتتە جۇرەگىم لىق ەتكەندەي بولدى» دەيدى اعىنان جارىلىپ. ۇزىن بويلى، كوزاينەك كيگەن، ۇندەمەيتىن، ۇيالشاق بوزبالانىڭ تاعدىرى بوپ تابىساتىنىن ول ساتتە سەزگەن جوق، ارينە. باعىنا ساتىبالدى اعا وتە جاقسى ادام بوپ كەزدەستى. ومىرلەرى بەينە ءبىر كورگەن تۇستەي بوپ وتە شىقتى. ءۇش ۇلى بار. كەلىن ءتۇسىردى، نەمەرە ءسۇيدى. بىراق ساتىبالدى اعا بارداعىداي ەمەس ءومىر… اعا مۇراسىن الدىما جايىپ سالعان ول كىسىنىڭ كوزىنەن مۇڭدى كوردىم. ءيا، «جاقسىمەنەن سىرلاسقان جارتى ساعات، جاماننىڭ ءوتىپ كەتكەن ومىرىندەي» ەكەنى راس. مىناۋ ومىردە ادامنىڭ كوڭىلىنەن قىمبات ەشنارسە جوق. بىراق ەشقانداي سوزبەن اسىلعانىم اپايدىڭ كوڭىلىن جۇباتا المايتىنىم دا اقيقات. ساتىبالدى داۋموۆ قازاقپەن بىرگە بولاشاق كۇندەرگە جول تارتىپ بارا جاتىر. سول عانا ايقىن.

گۇلزادا نيەتقاليەۆا

«انا ءتىلى» گازەتى