سەگىزىنشى تاراۋ: تىلسىم تالقىسى.

(«تىرىدەي تەرىڭدى سىپىرۋدىڭ جولى…»)

1.

اۋادا الدە ءبىر تىلسىم تىنىشتىق ورناعان. وزگەرىس بولاتىنى، بۇرىنعى «مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ» اتىنىڭ وزگەرتىلۋىنەن-اق اڭعارىلاتىن. ەگەردە بەريا ۇكىمەت تىزگىنىن السا، وندا بۇل سۇركىلتايدىڭ كۇشەيەتىنى انىق. ال مالەنكوۆتىڭ بەتى جۇمساق كورىنەتىن. تۋرا سول تالقىلاۋعا قاتىسقاندار قىزىلكەڭىردەك بولىپ جاتقاندا، ياعني، 3-كوكەك كۇنى «دارىگەرلەر ىسىنە» بايلانىستى:

«رسفسر-ءدىڭ قىلمىستىق-پروتسەسۋالدىق كودەكسىنىڭ 5 بابىنا سايكەس بۇرىنعى سسسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ تەرگەۋىندە بولعان ازاماتتاردىڭ (اتى-ءجونى) قىلمىستى ءىس توقتاتىلىپ... تولىقتاي اقتالىپ، بوستاندىققا شىعارىلىپ» جاتقان ەدى.

ال كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ لەۆيتاننىڭ تاڭعاجايىپ داۋىسىمەن سسسر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ:

«كەڭەس مەملەكەتىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرىنە قارسى زيانكەستىك جاساپ، شپيوندىقپەن جانە تەررورلىق  قاستاندىقپەن اينالىستى دەپ ايىپ تاعىلعان ءبىر توپ دارىگەرلەردىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ ماتەريالدارى تياناقتى تۇردە تەكسەرىلدى.

تەرگەۋدىڭ بارىسىندا بۇرىنعى سسسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگى ولاردى قانداي دا ءبىر زاڭدىق نەگىزسىز تۇتقىنعا العان... تەكسەرۋ بارىسىندا: اتى اتالعان ادامدارعا تاعىلعان ايىپتىڭ جالعان ەكەندىگى، ال تەرگەۋ قىزمەتكەرلەرى سۇيەنگەن ايعاقتار دالەلسىز ەكەنى انىقتالدى. سونىمەن قاتار بۇرىنعى سسسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنىڭ تەرگەۋ بولىمدەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تۇتقىندالعاندارىڭ ءوزىنىڭ قىلمىسىن مويىندايتىنى تۋرالى كورسەتىندىلەردى الۋ ءۇشىن كەڭەستىك زاڭمەن قاتاڭ تيىم سالىنعان، جول بەرۋگە بولمايتىن تاسىلدەردى پايدالانعان. وسى ءىس بويىنشا تۇتقىندالعاندار بوساتىلىپ، بوستاندىققا شىعارىلدى. تەرگەۋدى تەرىس جۇرگىزگەن ايىپكەرلەر تۇتقىندالىپ، جاۋاپقا تارتىلدى»,– دەگەن مالىمدەمەسى جاريا ەتىلدى.

تالقىلاۋ وسىنداي دۇربەلەڭدى الاڭمەن وتسە دە «كپسس-ءتىڭ ايبىندى جاۋىنگەرى – قازاقستان كومپارتياسى» ءوزىنىڭ اتويلاعان ەكپىنىن باسا المادى. الداعى ۇلكەن اشكەرەلەۋلەرگە دايىندالىپ، قاۋلىنىڭ جوباسىن جاساپ، تۇتقىندالۋعا ءتيىستى «قىلمىسكەرلەردىڭ» ءتىزىمىن جاساپ جاتتى. وسى ەپوستار جونىندەگى تالقىلاۋدىڭ تۇسىندا ۋنيۆەرسيتەتتەن شەتتەتىلگەن تولەگەن تاجىباەۆتىڭ ورىنىنداعى رەكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى اسقار زاكارين ساقتىق شاراسىن قولدانىپ، مۇحتار اۋەزوۆتى ۇلتشىل رەتىندە جۇمىستان شىعاردى.

جازالاۋ شاراسىنا شۇعىل كىرىسكەن اكادەميا «پراۆداداعى» ماقالا جاريالانعاننان كەيىن ءبىر اپتانىڭ ىشىندە م.اۋەزوۆتىڭ جىلدىق ەسەبىن سۇراتقان بولاتىن. ماناستانۋدان دۇنيەجۇزىلىك بەدەل جيىپ بەرگەن بايانداماسى دا، «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءى تومىن رەداكتسيالاعانى دا، كلاسسيكالىق ۇلگىگە اينالعان «ەرتەگىلەر» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋى، «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىن قازاق، ورىس تىلدەرىندە الماتى مەن ماسكەۋدەن شىعارعانىنا، ي.س.تۋرگەنەۆتىڭ «دۆورياندار ۇياسىن» قازاق تىلىنە اۋدارعانىنا، تاعى دا تولىپ جاتقان عىلىمي باسىلىمدارىنا قاراماستان ديكۋسسيا وتكەننەن ءتورت كۇننەن كەيىن، ياعني، 6-كوكەك كۇنى ونى:

«ارەكەتسىزدىگى جانە «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» ءى تومىن كەشىكتىرگەنى ءۇشىن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى م.اۋەزوۆتى قوعامدىق عىلىمدار بيۋروسىنىڭ مۇشەلىگىنەن بوساتتى».

اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى د.ا.قوناەۆ ەمەس، ۆيتسە-پرەزيدەنت م.ي.گورياەۆ پەن باس عالىم حاتشى د.ۆ.سوكولسكي قول قويعان بۇل شەشىمنەن مۇحتار ءاۋزوۆتىڭ سونشاما سەكەم الۋى ورىندى ەدى. ويتكەنى ەكى بىردەي ۇلكەن مەكەمەنىڭ جارىسا – اكادەميك، پروفەسسور، عىلىم دوكتورىن «عىلىمي قابىلەتسىزدىگى ءۇشىن» جۇمىستان شىعارۋى تەگەۋرىنى مىقتى تەپكىنىڭ ىرقىمەن جۇزەگە اسقانىن تانىتاتىن.

دەمەك، بۇعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارالاسقانى انىق. ويتكەنى تۇتقىندالاتىن ادامدى الدىن-الا قىزمەتتەن شەتتەتۋ ولاردىڭ ۇيرەنشىكتى ءتاسىلى ەدى. سونىمەن قاتار ونى الاڭداتقان تۇرمەدە جاتقان ق.جۇماليەۆتىڭ بەرۋگە ءتيىستى ايعاقتارى سياقتى. تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتىڭ ايىپتاۋ ۇكىمىنە الىپ كەلەتىنىن ول بارىنەن جاقسى بىلەتىن. جانە مۇنىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىن تومەندەگى ەستەلىكتەر راستايدى.

ءا.جايمۋرزين: «وسى كەزدە، قازىر ەسكە تۇسكەندە كۇلكى كەلەتىن تاعى ءبىر ۋاقيعا بولدى. كەشكە تامان جۇمىستان كەلىپ ۇيدە وتىر ەدىم. ماشينادان ءتۇسىپ جاتقان ەكى تانىس كىسىنى كوزىم شالىپ قالدى، پاتەرىم ءبىرىنشى قاباتتا بولاتىن. الدەن كەيىن ەسىك قاعىلدى. كەلگەندەر ءابدىلدا تاجىباەۆ پەن عابيدەن مۇستافين ەكەن. ەكى بىردەي ۇلكەن ادامداردىڭ كەلگەنىنە تاڭىرقاڭقىراپ قالدىم. امانداسىپ وتىرعاننان كەيىن عابيدەن اعا وزىنە ءتان سابىرلى، بايسالدىلىقپەن ءبىر سۋىق حابار ەستىگەندىكتەرىن، سونىڭ شىن-وتىرىگىن وزىڭنەن بىلەلىك دەپ كەلىپ وتىرمىز دەدى. ول قانداي حابار دەپ ەدىم، ەرتەڭ مۇحتار موسكۆاعا ۇشقالى جاتىر، بيلەت الىپ قويدى – دەدى. مەن مۇقاننىڭ وسىدان ءبىراز بۇرىن موسكۆاعا بارىپ قايتام-اۋ دەگەنىن، وندا مگۋ-دە قىزىم وقيدى، سونىڭ جازعى دەمالىسىن قالاي ۇيىمداستىرۋدى قاراستىرايىن دەپ ەدىم، سوسىن ءوزىمنىڭ ءبىراز شارۋالارىم بار ەدى دەگەن. مەن وعان بارىڭىز، قازىر پالەندەي كۇن تارتىبىنە قويىلىپ تۇرعان ماسەلە جوق قوي دەدىم دە، ءبىراز جەلپىنىپ الدىق قوي، سول جەتەتىن شىعار، ەندى جۇمىس ىستەۋ كەرەك بولار دەگەنمىن – دەدىم. عابيدەن اعا: جوق ماسەلە ولاي ەمەس، مۇحاڭدى تۇرمەگە جابايىن دەپ جاتىر دەگەن لاقاپ تارادى، سول شىن دەسەدى، مۇحاڭ سودان قاتتى شوشىنۋدا دەدى. وسىنىڭ شىن وتىرىگىن سەن بىلەتىن شىعار دەپ، ءوز اۋزىڭنان ەستىگەلى كەلىپ وتىرمىز دەدى. لاقاپتىڭ، وسەكتىڭ قانداي وڭعانى بولۋشى ەدى، بىراق مىناۋ ءبىر شەكتەن شىققانى بولدى.

– بۇل بەكەر، ونداي نارسە جوق، ال بولا قالسا، ماعان سوقپاي كەتۋى مۇمكىن ەمەس،– دەپ كەلگەن كوناقتاردىڭ كوڭىلدەرىن شاق-شاق باستىم.

ەرتەڭىنە قىزمەتىمدى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن باستادىم. ونداعى جولداستارمەن ءارتۇرلى ماسەلەلەر جونىندە سويلەسىپ، تامىرلارىن باسىپ كورسەم، ونداي جاماندىقتىڭ ەش بەلگىسى سەزىلمەيدى، ال كەشە بولعان ۋاقيعانى ايتۋ ماعان دا ۇيات. جاۋاپتى باسىڭمەن سونداي سوزگە ءمان بەرۋىڭ ۇيات ەمەس پە دەسە نە دەمەكپىن...».

عالىم احمەدوۆ بىزگە (20/ ح 91 جىل): «مۇحتاردىڭ ۇستالاتىن الدىن-الا بەلگىلى بولعان. سول كەزدەگى الماتى قالالىق فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بەكتەمباي مەدەۋوۆ ماعان مىناداي اڭگىمە ايتىپ بەردى. قالالىق بەلسەندىلەردىڭ ءبىر جينالىسىندا ءسوز سويلەپ، مۇحتار اۋەزوۆتى ماقتاپ ءوتتىم. سول ءتۇنى باسقا ءبىر جۇمىس اۋانىندا مەنى جۇماباي شاياحمەتوۆ وزىنە شاقىردى. ءسوز اراسىندا: «سەن نەگە بۇگىن اۋەزوۆتى ماقتادىڭ؟ مۇحتار تاياۋدا قامالادى. بۇل ۇسىنىستى ءبىز ەرىكسىز قولداۋعا ءماجبۇرمىز. بيۋرونىڭ شەشىمىن كۇتىپ وتىرمىز»،– دەدى. تۇنگى 2-دە ۇيگە قايتقاسىن، ءابدىلدا تاجىباەۆقا زۆونداپ: ء«سىزدىڭ ۇيگە كىرىپ شىعايىن»،– دەدىم. بارعان سوڭ ءابدىلدا مۇحاڭا حابارلاسىپ: «بارىپ شىعامىز»،– دەدى. مۇحتاردىڭ ۇيىنە باردىق. مەن ەستىگەنىمدى ايتتىم. ول موسكۆاداعى دوستارىنا تەلەفون شالىپ: – جاعداي قيىن. مەنى قۋدالاپ جاتىر. قامايتىن ءتۇرى بار. سەندەرگە بارسام قايتەدى»،– دەدى. سودان كەيىن ۇشىپ كەتتى»،– دەپ ماعان ايتتى»,– دەپ ماعلۇمات بەردى.

بۇل: ۇستالۋعا بۇيرىق بەرىلدى، تەك ورتالىق كوميتەتتىڭ كەلىسىمىن كۇتىپ وتىر،– دەگەن ءسوز. شىندىعى دا سولاي ەدى.

ال بۇل حاباردىڭ جالعاسى بىلاي دامىعان.

ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ا.زاكارين م.اۋەزوۆتى جۇمىستان شىعارۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويىلعان ساتتە ءدارىس تىڭداۋعا كەلگەن شاكىرتى ءانۋار ءالىمجانوۆ بۇل حاباردى كەزدەيسوق (شىندىعىندا قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە ىستەيتىن نەمەرە اعاسىنان) ەستىپ قالادى دا، لەكتسيا وقىپ تۇرعان ۇستازىنا:

«سىزگە تۇتقىندالۋدىڭ قاۋپى ءتونىپ تۇر. وسى ءدارىس ۇستىندە تىكەلەي ماسكەۋگە ۇشىڭىز»,– دەگەن ماعىنادا تىلشە جىبەرەدى.

م.اۋەزوۆ دەپۋتاتتىق مانداتپەن بيلەت الىپ، اسىعا ۇشاققا وتىرادى. ۇشاق اقتوبە قالاسىنا قونعان كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ءا.جايمۋرزينگە ءا.تاجىباەۆ تەلەفون شالىپ:

ء«سىز نە قاراپ وتىرسىز؟ حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالعالى تۇرعان اۋەزوۆ ماسكەۋگە ۇشىپ كەتىپتى. ماسقارا عوي، تالتۇستە حالىق جاۋىنان ايىرىلىپ قالعانىڭىز!»,– دەيدى.

تۋرا وسى ءسوزدىڭ ەكىنشى نۇسقاسىن سول كەزدەگى جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، وسى وقيعانىڭ تىكەلەي كۋاگەرى ءابدىراحىم جايمۋرزين:

«مەن مۇنى بىلمەيتىنىمدى، ەگەردە ماسەلە سونداي ناسىرعا شاپسا، ءبىرىنشى باسشىعا حابارلاماي، شەشىم قابىلدامايتىنىن ەسكەرتىپ: ء«سىز الاڭ بولماڭىز. موسكۆا دا كەڭەس وداعىنىڭ جەرى جانە ەشكىمگە ايتپاڭىز. بۇل پارتيالىق تاپسىرما. ال ەندى ءسىز بۇل حاباردى قايدان الدىڭىز؟»،– دەگەنىمدە ءابدىلدا تاجىباەۆ ترۋبكانى تاستاي سالدى. ورتالىق كوميتەتپەن حابارلاستىم. ولار: ونداي جاماناتتىڭ بارلىعىن، قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جاعىنان ۇسىنىس جاسالعانىن، ماسەلە ءتۇن ورتاسىنا تامان شەشىلىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن، ال اۋەزوۆتىڭ جاڭا عانا اقتوبەدەن ماسكەۋگە سامولەتتەن ۇشىپ كەتكەنىن، ەندى ونى قايتارۋدىڭ جولىن ىزدەستىرىپ جاتقانىن ايتتى. مەن: اۋەزوۆ – سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى، ونى تۇتقىنداۋ ءۇشىن فادەەۆتىڭ كەلىسىمى كەرەك. سىزدەر وتە ساۋاتسىز ساياسي قاتەلىك جىبەرگەنسىزدەر. اۋەلى وداقتا شەشىلۋى ءتيىس ەدى»،– دەدىم. ءوزىم ءتۇن ورتاسىندا ماسكەۋگە حابارلاستىم. فادەەۆتى تابا المادىم. ەكى كۇننەن كەيىن كونستانتين فەديننەن: «اۋەزوۆ – ءبىزدىڭ وداقتىڭ مۇشەسى. ءبىز ءوزىمىز شەشەتىن ماسەلەگە سىزدەر ارالاسپاڭىزدار»،– دەگەن حابار كەلدى. ول بۇل پىكىرىن ورتالىق كوميتەتكە دە جەتكىزدى»,– دەدى بىزبەن اڭگىمەسىندە.

ونىڭ بۇل ءسوزى كەيىن ەستەلىك رەتىندە باسپاسوزدە جاريالاندى.

سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى مۇحامەدقالي سۋجيكوۆ – قازاق رۋحانياتىنداعى ورىنى انىقتالماعان قايراتكەردىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ «مەن ول تۋرالى جاقسى كوزقاراستامىن» اتتى ج.شاياحمەتوۆ تۋرالى ەستەلىگىندە (ەستەلىكتىڭ ءماتىنىن ءسال كەيىن نازارلارلارىڭىزعا ۇسىنامىز) ق.ساتباەۆ پەن م.اۋەزوۆتى قۋعىننان امان الىپ قالعان ادامنىڭ ءبىرى ءوزى ەكەنىن ايتا كەلىپ، ونى «قازاق حالقىنا جاسالعان ۇمىتىلمايتىن جاقسىلىقتىڭ» قاتارىنا قوسادى. ال م.سۋجيكوۆتىڭ بۇل پىكىرىنە سول كەزدەگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى د.ا.قوناەۆتىڭ ەستەلىگى مۇلدەم قاراما-قايشى كەلەدى.

د.ا.قوناەۆ: «بىردە مەنى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى شاياحمەتوۆكە شاقىردى. مەنى بوگەلىسسىز تەز قابىلدادى، ەرسىلى-قارسىلى ءجون سۇراسقاننان كەيىن ول: تاريح، ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى قانداي ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ جاتقانىنان مالىمەت بەرۋدى ءوتىندى. مەن الەۋمەتتىك سالامەن اينالىساتىن اتالعان ينستيتۋتتاردىڭ نەمەن اينالىسىپ جاتقانىنا قىسقاشا توقتالدىم. ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى: عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريحشىلارى ءوزىنىڭ جىبەرگەن قاتەلەرىن باياۋ تۇزەتۋدە، ال ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى ونىڭ جۇمىسى تۋرالى ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىن ناشار ورىنداپ جاتىر – دەدى. مەن قاتەلىكتى تۇزەتۋگە قاجەتتى شارالاردىڭ بارلىعى جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ايتتىم. ماعان: ورتالىق كوميتەتتىڭ شەشىمى بويىنشا قازاق ەپوسى جونىندە وتكىزىلۋگە ءتيىستى ديكۋسسياعا ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى قاتىسۋى ءتيىس ەكەنىنە كوزىن جەتكىزۋىمدى كۇتكەندەي كورىندى. شاياحمەتوۆ: ءوزىنىڭ ديكۋسسياعا قاتىسا المايتىنىن، وعان ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى (م.سۋجيكوۆ –ت.ج.) باراتىنىن ايتتى. مەن كەتۋگە ۇمتىلعاندا شاياحمەتوۆ مەنى توقتاتىپ:

– اۋەزوۆ قازىر نە ىستەپ ءجۇر؟،– دەپ سۇرادى. مەن:

– ونىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، جاڭا رومان جازىپ جاتقان شىعار،– دەدىم. حاتشى ماعان:

– سىزگە، ارينە، پروفەسسور بەكماحانوۆتىڭ قازاق سسر-ءنىڭ تاريحىن بۇرمالاعانى جانە كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىن ساياسي زياندى تۇرعىدان كورسەتكەنى ءۇشىن ونى كەڭەس سوتى ۇزاق مەرزىمگە سوتتاعانى بەلگىلى عوي. سونىمەن قاتار مۇشە-كوررەسپوندەنت جۇماليەۆ پەن باسقا دا عالىمدار سوتتالدى. بىزگە قازىر: اۋەزوۆتىڭ ءوزىن-ءوزى ناشار ۇستاپ، ەسكى قاتەلىكتەرىن قايتالاپ جۇرگەنى، قازاقستاننان مۇلدەم قول ءۇزىپ، ۇنەمى ماسكەۋدە تۇراقتى تۇراتىنى تۋرالى حابارلار ءتۇسىپ جاتىر. ونى اكادەميكتەردىڭ قۇرامىنان شىعارۋى كەرەك،– دەدى ءسوزىنىڭ قورىتىندىسىندا. – مۇنى ورتالىق كوميتەتتىڭ عىلىم ءبولىمى مەن ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى سۋجيكوۆ تالاپ ەتىپ وتىر. ولاردىڭ وزىمەن سويلەسىڭىز، سوندا كوزىڭىز انىق جەتەدى.

مەن مۇنداي ماعلۇماتقا تاڭ قالدىم. مۇنىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن اشىق ايتتىم.

– اۋەزوۆ – اسا كورنەكتى جازۋشى، كەڭەس مادەنيەتىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى، ماسكەۋدىڭ جانە قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاماشا ماماندار دايارلاپ ءجۇر. عالىمدار عانا ەمەس، سونداي-اق ميلليونداعان وقىرماندار دا ءبىزدىڭ بۇل شەشىمىمىزدى تۇسىنبەيدى. سونىمەن قاتار اكادەميانىڭ جارعىسىندا اكادەميانىڭ قۇرامىنان شىعارۋ تۋرالى مۇنداي ەرەجە قاراستىرىلماعان. اكادەميك دەگەنىمىز – ماڭگىلىككە بەرىلگەن اتاق.

ال كەنەسارى قاسىموۆتىڭ قوزعالىسىن باعالاۋعا كەلگەندە ەرىكسىز مىناداي وي كەلدى: ءبىزدىڭ كەڭەستىك سوت قانشالىقتى ءادىل بولعانىمەن دە بۇل (ۇكىم شىعارۋ – ت.ج.) ونىڭ مىندەتى ەمەس، ەرتەدە وتكەن زاماننىڭ اسا كۇردەلى، قاراما-قايشىلىعى مول تۇلعاسىنىڭ تاريحي سالماعى مەن ماڭىزىن انىقتاۋ – ونى بىلەتىن تاريحشىلار مەن قوعامتانۋشىلاردىڭ ەنشىسى بولسا كەرەك. الايدا، وزىنە تىكەلەي قاتىسى جوق ىسپەن جوعارىداعىلاردىڭ نۇسقاۋىنسىز، سوت ءوز بەتىنشە اينالىستى دەپ ايتسام، جالعاندىق بولماي ما؟

– ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋ كەرەك، جولداس قوناەۆ،– دەدى سوڭىن الا شاياحمەتوۆ.

سودان كەيىن مەن اۋەزوۆتى قورعاۋ ءۇشىن شۇعىل تۇردە ماسكەۋگە ۇشىپ كەتتىم. كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ عىلىم ءبولىمى ارقىلى اۋەزوۆتى سونداي ءبىر قيىنشىلىقپەن ازەر قورعاپ قالدىم. بۇل تۋرالى پ.ك.پونومارەنكو 1954 جىلعى جازۋشىلاردىڭ سەزىندە ايتتى. ول مەنىڭ اتى-ءجونىمدى اتاپ: ول ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋدان جالتارىپ، اۋەزوۆتى قورعادى، بۇل ىستە ول ۇلكەن تاباندىلىق تانىتتى – دەگەن ءسوزىن سونداي ءبىر تاڭدانىسپەن تىڭدادىم. تەك ءبىر عانا جايدى تۇسىنبەدىم: مەنىڭ ول ارەكەتىمدى پونومارەنكو قايدان ءبىلدى؟ اۋەزوۆ تۋرالى مەن وعان ەشتەڭە ايتقان جوق ەدىم عوي. كەيىننەن ءبىلدىم. پونومارەنكو بۇل ماعلۇماتتى كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ عىلىم بولىمىنەن الىپتى».

ارينە، اسا كىرپيازدىقپەن جازىلعان بۇل ەستەلىكتىڭ ءماتىنىنىڭ استارىندا تاعدىر مەن تالقىعا نەگىزدەلگەن، ەمەۋىرىن مەن ەگجەيى تەرەڭ ءارى كۇردەلى، مۇمكىن قاراما-قايشىلىعى دا بار، تىلسىم قۇبىلىستار جاتىر. ونى ءدال قازىر تاراتا پايىمداۋدىڭ ۋاقىتى ەرتە. ول ءۇشىن بۇرىنعى پارتيا، قازىرگى پرەزيدەنت مۇراعاتىنىڭ قاتپارلى سورەلەرىنىڭ كوبەسى سوگىلىپ، تاياۋ تاريحتىڭ ىقپالىنان ادا زيالى وي يەسى پىكىر قورىتۋى ابزال. ول كۇندەر دە كەزەگىمەن جىلجىپ كەلەرى انىق. ال د.ا.قوناەۆ پەن م.و.اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى جوعارىداعى بايلانىس كەيىن نىسانالى سارسۇيەكتىككە ۇلاستى.

بۇل دەرەكتى ۇستازىمىز زەينوللا قابدولوۆتىڭ:

«ۋنيۆەرسيتەتكە كەلىپ، قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنا كىردىم. قاڭىراپ تۇر. بۇرىشتا بايكەنجين (كەنجەبەۆ– ت.ج.) كۇبىرلەپ وتىر. اۋەزوۆ جوق. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى تولەگەن تاجىباەۆتى ۇلتشىل ءارى «حالىق جاۋى» ەرماحان بەكماحانوۆتىڭ پىكىرلەسى رەتىندە قىزمەتتەن بوساتىپتى. ونى الماستىرعان ۇلتشىل ەمەس اسقار زاكارين ۇلتشىلداردىڭ ىشىندەگى سەنىمسىز ۇلتشىل رەتىندە اۋەزوۆتى دە جۇمىستان شىعارىپتى. بايكەنجين قۇلاعىمىزعا سىبىرلاپ قانا:

– شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى اۋەزوۆتى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى قاۋلىعا: «قارسى ەمەسپىن»،– دەپ بۇرىشتاما قويسا، زاكارين نە ىستەي الماق؟،– دەدى»,– دەگەن ەستەلىگى دە راستايدى.

راسىندا دا، جوعارىدان كەلگەن پارمەنگە زاكارين تۇگىل شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى نە ىستەي الار ەدى جانە نە ىستەي الدى؟ مۇنى م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى مولدىرەتە جازعان، بۇكىل قازاق ءۇشىن ماحابباتتىڭ اسىل بەينەسىنە اينالعان توعجاننىڭ ءتولى، قاتىمدى دا تاتىمدى جۋرناليست مادەت اققوزين ءوزىنىڭ جۇماباي شاياحمەتوۆ تۋرالى كىتابىندا:

«جوعارىداعى دەرەكتى راستايتىن وزگە ءبىر ەستەلىك «قازاقستان ميليتسياسى» جۋرنالىنىڭ 1998 جىلعى №3 سانىندا، 12 جىل قاتارىنان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارعان شىراقبەك قابىلباەۆتىڭ تۋعانىنا 90 جىل تولۋىنا ارنالعان ارنايى سانىندا جارىق كوردى. قابىلباەۆتىڭ كومەكشىسى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك، قر ءىىم-ءنىڭ ارداگەرى ز.م.يسعاتوۆ بىلاي دەپ جازدى: قابىلباەۆ قازاقستان ك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەن كەزىندە وعان قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى كەلىپ اۋەزوۆتى تۇتقىنداۋ تۋرالى سانكتسياعا رۇقسات بەرۋدى سۇرايدى. بۇل تۋرالى شاياحمەتوۆكە بايانداعان قابىلباەۆ ءوزىنىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگىلەرمەن مۇلدەم كەلىسپەيتىندىگىن بىلدىرەدى. سودان كەيىن جۇماباي شاياحمەتوۆ بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى گ.م.مالەنكوۆپەن حابارلاسادى، ءسويتىپ، اۋەزوۆ تۇتقىننان امان قالدى»,– دەگەن دەرەكتى كەلتىرەدى.

دەمەك، ج.شاياحمەتوۆتىڭ دە قولىنان «بىردەڭە» كەلگەن، «كوميتەتچيكتەردىڭ» ىرقىندا كەتپەگەن، م.اۋەزوۆتى ۇستاۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويماعان، شاما-شارقىنشا ۋاقىتشا قولداعان. مۇنى بۇرىنعى پارتيا، كەيىنگى پرەزيدەنتتىك ءارحيۆتىڭ قۇپيا سورەلەرىندەگى دەرەكتەردى قاراستىرۋعا مۇمكىندىگى ەركىن جەتكەن قايراتكەر، قالامگەر مۇحتار قۇلمۇحامەد:

«سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن پارتيالىق يدەولوگيا مەن ساياسي قوندىرعىلاردىڭ قاتاڭ تارتىبىنە قاراماستان جۇماباي شاياحمەتوۆ بەلگىلى عىلىم مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرىن باتىلدىقپەن قورعاۋ جاعىندا بولدى. تاريحي شىندىقتىڭ سالتانات قۇرۋى ءۇشىن جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ اۋەزوۆ پەن ساتباەۆتىڭ تاعدىرىنان ەرەكشە ورىن العانىن، سونىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ 50-جىلدارداعى جاپپاي قۋدالاۋشىلىقتان امان قالعانىن بۇگىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. شاياحمەتوۆتىڭ كەڭەسى بويىنشا عىلىمي جۇمىسىن جالعاستىرۋ ءۇشىن قانىش ساتباەۆ ماسكەۋگە جىبەرىلدى»,– دەپ سەنىممەن مالىمدەدى.

ال قازاق زيالىلارىنىڭ قامقورى، ءوزى دە تۋرا وسى كۇندەرى قۋعىنعا ءتۇسىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىلىعىنان الىنىپ، ءبىر جىل جۇمىسسىز جۇرگەن ءىلياس وماروۆتىڭ «كۇندەلىگى» مەن «جازبالارىنا» سۇيەنە وتىرىپ عۇمىرنامالىق بايان جازىپ شىققان م.–ح. سۇلەيمانوۆا، ج.سۇلەيمانوۆا، ا.گولۋبەۆتىڭ ء«ىلياس وماروۆ: ءومىر جانە فيلوسوفيا» اتتى كىتابىندا م.اۋەزوۆتىڭ جاسىرىن تۇردە ماسكەۋگە اتتانۋىن بارىنشا سەنىمدى تۇردە بىلاي باياندايدى:

«مۇحتار اۋەزوۆتى قۇتقارۋ ءۇشىن ونى ماسكەۋگە جاسىرىن جىبەرۋ ىسىنە ءىلياس وماروۆ مۇقياتتى تۇردە قۇپيا ارالاستى. اۋەزوۆتىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپتى ءبىر قالتارىس تاۋىپ كەشكە جاقىن ونىڭ ۇيىنە كەلگەن راحىمجان مۋسيننەن ەستيدى (ر.مۋسين – قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، قايىن جۇرتىنىڭ اعايىنى، وتىز جەتىنشى جىلى دا ونى ۇستالۋدان ساقتاندىرعان ادام – ت.ج.). ۇيعارىم بويىنشا ءبىر كۇننەن كەيىن (اۋەزوۆ) تۇتقىنعا الىنۋعا ءتيىستى ەكەن. ءىلياس وماروۆ دەرەۋ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تولەگەن تاجىباەۆپەن حابارلاسىپ، تاڭەرتەڭ ەرتە ورتالىق كوميتەتتىڭ عيماراتىنىڭ كىرەبەرىسىندە كەزدەسۋگە ۋاعدالاسادى. كەزدەسۋ بارىسىندا ەكەۋى: سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اتىنا بيلەت الىپ، ونىڭ ەشقانداي كەدەرگىسىز ۇشىپ كەتۋىن قاداعالاپ، دەپۋتاتتار بولمەسى ارقىلى جازۋشىنى ۇشاققا وتىرعىزىپ جىبەرەتىن بولىپ كەلىسەدى. تۇستەن كەيىن تاجىباەۆ وعان ءبارى دە ورىنىندا (ۆسە ۆ پوريادكە) دەپ حابارلايدى، ءىلياس ومارۇلى دەرەۋ ءوزىنىڭ قىزمەتكەرى ءىسلام جارىلعاپوۆتى شاقىرىپ الىپ مۇحتار اۋەزوۆكە مىنا سوزدەردى اۋىزشا جەتكىزۋدى وتىنەدى: ول كىسى ماسكەۋگە ۇزاق ۋاقىتقا ىسساپارعا شۇعىل اتتانۋعا دايىندالسىن. الماتىدا قالۋ قاۋىپتى، پوەزبەن ءجۇرۋ دە قاۋىپتى، سوندىقتان دا ۇشاققا كەشىكپەي ءمىنسىن. مۇنى مەن ايتتى دەپ جەتكىز،– دەيدى. ءىلياس وماروۆ جارىلعاپوۆقا: اۋەزوۆ پەن ديپلوماتتاردىڭ ۋاقىتىندا اتتانىپ كەتۋىن قاتتى قاداعالاۋدى تاپسىرادى. بۇل حاباردى جارىلعاپوۆ تەك كەشكە عانا ەبىن تاۋىپ (جازۋشىعا) جەتكىزەدى. كەلەسى كۇنى تاڭسارىدە جارىلعاپوۆ ۇلى جازۋشىنىڭ ۇيىنە كەلەدى. كولىك تە كەشىكپەيدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ەكى ادامى ۇيگە كىرەدى، ىلە اۋەزوۆتى ەرتىپ بىرگە شىعادى. ولار اۆتوموبيلگە وتىرىپ ءجۇرىپ كەتەدى. جارىلعاپوۆ باس پوچتاعا بارىپ وماروۆقا حابارلاسادى. تەلەفون ارقىلى ۋاعدالاسۋ بويىنشا بەلگىلەنگەن: ء«سابي ۇيقىعا كەتتى»،– دەگەن ەكى ءسوزدى عانا ايتادى. قارسى جاقتان: «راحمەت» دەگەن ءسوزدى عانا ەستيدى».

سوندا شىندىق قايسى؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعىنىڭ ءدۇباراسىندا. سونىڭ ىشىندە، ق.ساتباەۆتىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىگى، ءارى ءىزباسارى، ءبىرىنشى دەرەكتىڭ يەسى، ياعني، ولاردىڭ ايتقاندارىن ءسوز بە ءسوز كەلتىرگەن كوز بە كوز كۋاگەر شافيك شوكيننىڭ ەستەلىگى مەن ءىلياس وماروۆتىڭ «جازبالارىن» نىساناعا الىپ پىكىر تۇيگەن لازىم سياقتى. سوندا بارلىعى دا ءوز ورىنىنا كەلەدى.

ال سول تۇستاعى جۇرەك ءلۇپىلىن سول كەزدەگى ءبىرىنشى كۋرستىڭ ستۋدەنتى ت.مولداعاليەۆ:

«... مۇحاڭ بىزگە ابايتانۋ دەيتىن پاننەن ءدارىس وقۋى ءتيىس ەدى. تاعدىردىڭ تالكەگىمەن ول كىسى موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىنە لەكتسيا وقيتىن بوپتى. ساياسي قاتەلەرى ءۇشىن تۇتقىنعا الىناتىنىن ءبىلىپ قالىپ، موسكۆاعا تارتىپ تۇرىپتى مۇحاڭ. الەكساندار فادەەۆتىڭ كومەگىمەن پالە-جالادان قۇتىلىپ مگۋ-دە قالا بەرىپتى. ءبىز ەكى جىلداي ءوزىمىزىدىڭ سۇيىكتى ۇستازدارىمىزدى كورە الماي جۇردىك...»,– دەپ ەسكە الىپتى.

بۇلتسىز كۇنگى نايزاعايعا تاپ بولعان م.اۋەزوۆتىڭ تاعدىرى ساناۋلى پيعىل يەلەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە كوڭىلىنە وسىنداي مۇڭ ۇيالاتقانى انىق. ال ول كەزدە بولاشاق اقىننىڭ ۇستازى «مەنىڭ قاتەلەرىم جايىندا» شاراسىزدىقتان تۋعان شاعىمىن وڭدەپ قايتادان جازىپ جاتقان بولاتىن

قىراندار تورعا تۇسكەن، ساۋىسقاندار اسپاندى بيلەگەن سول ءبىر «قىزىلوڭەش كەزەڭدە» ق.ساتباەۆ پەن م.اۋەزوۆ ماسكەۋگە بارىپ باس پانالادى.

ماسكەۋگە بارا سالىسىمەن سسسر جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى ا.ا.فادەەۆ باستاتقان بىرنەشە جازۋشىعا اشىق حات جازدى.

اشىق حاتتىڭ جازىلعان كۇنى 1953 جىلدىڭ 2-كوكەگى. تىركەلگەن كۇنى 12-مامىر. اراعا ءبىر اي ون كۇن وتكەن. الماتىدان ماسكەۋگە جاسىرىن جەتۋ، اتالعان ادامدارمەن قۇپيا كەزدەسۋ، حاتپەن ولاردىڭ تانىسىپ، شەشىم قابىلداپ، رەسمي تىركەتۋى وسىنشا ۋاقىت العان. حات:

«الەكساندر الەكساندروۆيچ فادەەۆ، الەكسەي الەكساندروۆيچ سۋركوۆ جانە كونستانتين ميحايلوۆيچ سيمونوۆ جولداستارعا – سسسر جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى م.اۋەزوۆتەن ءوتىنىش

ءومىرىمنىڭ ءبىر ساتىندە، ادامگەرشىلىك تۇرعىدان اسا اۋىر قۇمىعۋعا ۇشىراعان ءومىرىمنىڭ ەڭ قيىن ساتىندە ۇشەۋىڭىزگە ادامنىڭ – ادامعا، جازۋشىنىڭ – جازۋشىعا شاعىنۋى رەتىندە سىزدەرگە حات جازىپ وتىرمىن. مەن سىزدەردەن كوپ ەشتەڭە سۇرامايمىن، تەك مەنىڭ وسى وتىنىشىممەن جانە ءوزىمنىڭ وسى وتىنىشىمە قوسىپ جىبەرىپ وتىرعان ەكى ماتەريالمەن وزدەرىڭىزدىڭ تانىسىپ شىعۋلارىڭىزدى جانە ءتيىستى جەردە (قايدا جانە قالاي ۇيعارساڭىزداردا) جازۋشىعا، تىم قۇرىعاندا سىزدەرگە ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىمەن تانىس جازۋشىعا ءوز پىكىرلەرىڭىزدى ايتۋلارىڭىزدى سۇرايمىن»,– دەپ باستالادى.

ءيا، باسىنا قاۋىپ ءتونىپ، شىنىمەن دە قۇمىعىپ جۇرگەنى، الاس ۇرۋ مەن ۇرەي قاتار بيلەگەن، تۇرمەدەن جۇرەگى شايلىققان، ابىرويلى جاسىندا ابۇيىرلى وتكەن ءومىرىنىڭ قاپاستا اياقتالاتىنىنا الاڭداعان شەرلى كوڭىلدىڭ قامىعۋلى كۇيى اڭعارىلادى. ءسابيت مۇقانوۆتى شىعارماشىلىق جارىسقا شاقىرعان كوتەرىڭكى ەكپىنى باسىلعان. بالزاكتىڭ شەگىرەن بىلعارىسى سياقتى كونەك ءومىردىڭ كونى كەۋىپ، شىنداپ قۋسىرىلا باستاعانى اڭعارىلادى.

بۇل دەرەكتى اكادەميك شافيك شوكيننىڭ مىنا ەستەلىگى راستايدى:

«وسىدان بۇرىن ساتباەۆ پەن اۋەزوۆتى رەسپۋبليكادان قۋدالاپ شىعارعان وقيعانىڭ ورىن العانى اركىمنىڭ ەسىندە شىعار. ول ەلدەن كەتكەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ مەن قانىش يمانتايۇلىمەن ماسكەۋدە كەزىكتىم.

... ودان دا ءسال كەيىنىرەك مۇحتار اۋەزوۆپەن دە ماسكەۋدە كەزىكتىم. كۇنى بويى لەنين كىتاپحاناسىندا وتىردىم دا سەرگۋ ءۇشىن «مەتروپول» كينوتەاترىنا دەيىن جاياۋ كەلدىم. قالىڭ ءنوپىر ادامنىڭ اراسىندا مۇحتار ومارحانۇلى ەكەۋمىز بەتپە-بەت كەلىپ قالدىق. سونداعى ونىڭ ءتۇرىن كورسەڭىز! ءوڭى قابارا قارايىپ كەتكەن، كوستيۋمى مىج-مىج. مەن شوشىپ كەتىپ: «سىزگە نە بولعان، مۇقا؟»،– دەپ سۇرادىم جازۋشىدان. ءۇنسىز، باياۋ جىميىپ، ەكى قولىن جايدى. ەكەۋىمىز ەڭ ءبىرىنشى كەزىككەن رەستورانعا كىردىك تە بوس ورىنعا وتىردىق. ءبىر-ءبىر ريۋمكە كونياك ىشكەن سوڭ، اڭگىمە باستالدى. ونىڭ ماسكەۋگە كەلگەن بەتى دە سول ەكەن. قازىر مادەنيەت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتتەن كەلە جاتقان بەتى ەكەن. كوستيۋمىنىڭ ىشكى قالتاسىنان ەكى بۇكتەلگەن قاعازدى الىپ شىقتى. بۇل – اۋەزوۆتى ممۋ-ءنىڭ پروفەسسورى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى كوميتەت توراعاسىنىڭ بۇيرىعى ەكەن. پسيحولوگيالىق وزگەرىسكە بەيىمدەلە قويماعانى بىردەن ءبىلىنىپ تۇردى. سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ پروفەسسورلىق قىزمەتكە اۋىسۋىنىڭ قانشالىقتى ورىندى بولعانىنا كۇماندانا قارايتىنىن دا اڭعاردىم. شىندىعىنا كوشكەندە بۇدان باسقا ونىڭ بارار جەرى قالىپپا ەدى؟

ءسويتىپ، كەنەسارى مەن ءشامىلدىڭ اينالاسىنداعى ناۋقان ساتباەۆ پەن اۋەزوۆ ءۇشىن وسىنداي سەرگەلدەڭگە ۇلاستى. ولاردىڭ حالىق الدىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءبىر دەمدە جوققا شىعارىلدى. ارينە، ولاردىڭ الەۋمەت اراسىنداعى ورىنى ءسال تومەن بولعاندا عوي، ولاردىڭ كۇنى قاراڭ بولار ەدى. سەبەبى، اتاعى ولاردان ءسال قالىڭقى تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرىنىڭ تاس-تالقانى شىعىپ، تالقىعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە قامالدى».

بۇل جولدار تۇسىنىكتى قاجەت ەتپەسە كەرەك. ادامنىڭ داۋىسىن جۇتىپ قويعان تىلسىم زاماننىڭ تىلسىم تاعدىر يەسى تۋرالى جارىلىپ نە ايتۋعا بولادى؟

(جالعاسى بار)

Abai.kz