يساتايداي اقبەرەن اعاسىنان ايرىلعان ماحامبەت قۇلازىعان قۋ مەديەن دالادا كوپ ءجۇرىپ قالادى. ءسويتىپ جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە حيۋاعا جول تارتىپ بارا جاتقان كەرۋەنگە جولىعىپ، تۇلەيدى تۇندە تىنتكەن جولبارىستاي سۇسىنان سەسكەنگەن كەرۋەنباسىنا: ء«سىز مەنەن كۇدىك ەتپەڭىز. مەن زيانسىز اداممىن. ءبىر كەزدە قولدا ويناعان قىلىش ەم، قايراۋىن تاپپاي كەتىلدىم»، - دەپ كۇرسىنەدى. ءامىرحان تۋرالى جامانات حاباردى ەستىپ، شارداراعا شىققان بەتتە مەنىڭ ويىما وسى ءبىر حيكايات ورالا بەردى. جاڭىلىسپاسام، الگى حيكايانى ءابىش اعانىڭ (كەكىلباەۆ) «شاندوز» اتتى كىتابىنان وقىعانمىن.

«داۋكە، وسى مەن اقىنمىن با؟» - دەپ قوڭىراۋ شالاتىن ءامىرحان بالقىبەكپەن ارىقارايعى اڭگىمەمىز ادەبيەتكە، وقىعان، وقىپ جاتقان كىتاپتارىمىزدىڭ مازمۇنىنا ۇلاساتىن ەدى.  وتكەندە ءوز حالىنە شاعىنعانداي «ۇساق-تۇيەكتى» ءسوز قىلدى: «جۇمىسسىز وتىرعاننان شارشادىم. مارقادان ۇيات بولدى. بارلىق ەسىك مەن ءۇشىن جابىلىپ قالعان سياقتى». «ولاي دەمە، ابەكە، ەنتسيكلوپەديادا جۇمىسىڭ بار. كوسىلىپ جازامىن دەسەڭ «ابايدىڭ» الامان مايدانىنا كەل». ء«اي، داۋكە، مەن سەندەردىڭ تەمپتارىڭا شىداي المايمىن عوي. كۇندە بىردەڭە تاۋىپ جازۋ قولىمنان كەلمەيدى. ماعان ويمەن، اسىقپاي جۇمىس ىستەيتىن جەر كەرەك». «ەندەشە ءوزىڭ العاش قىزمەت ىستەگەن «پاراساتتى» كور. ول جەردە ادام تانيتىن، ءوزى دە تالانتتى ءام تالانتتى باعالاي بىلەتىن سەرىك ابىكەن وتىر ەمەس پە؟». «و، مىناۋىڭ يدەيا!» «سەرىككە حابارلاسايىن با؟». «جوق، سەكەڭدى ءوزىم دە بىلەمىن عوي، ءوزىم حابارلاسايىن». سودان بىرەر كۇن وتكىزىپ، ءساۋىردىڭ 4-ىندە ابەڭ ادەتتەگىدەي ءبىزدىڭ رەداكتسياعا سوقتى. اماندىق-ساۋلىقتان كەيىن اڭگىمەمىز قالپىنشا جالعاسىن تاپتى. «كىمدى وقىپ جاتىرسىڭ، داۋكە؟»  «مەنى تۇركى الەمىنىڭ اڭىز-ءافسانالارى ء(ميفى) قىزىقتىرىپ ءجۇر». «مەن ارتيۋر رەمبونىڭ ءومىربايانى تۋرالى وقىپ ءبىتىردىم. ايدوس ەلىكتىرىپ ايتقان سوڭ قولعا الىپ ەدىم، راسىندا كەرەمەت ەكەن». سودان جاڭا عانا تۇقىلىنا دەيىن قۇمارلانا شەككەن شىلىمىن تاستاي بەرە قورابىنان جانە ءبىرىن سۋىردى. كۇرسىندى. «وسى ءبىزدىڭ وقىعانىمىزدان نە پايدا؟ كىمگە كەرەك؟ كىمگە كەرەكپىز؟» «وقۋ الدىمەن ادامنىڭ وزىنە كەرەك قوي، ابەكە؟ قوي، مەن جۇمىسقا كىرىسەيىن». كۇندەلىكتى جاريالانىمى جاڭالانىپ تۇرۋعا ءتيىس اقپاراتتىق پورتالعا ماقالا جازۋ، ەلەكتروندى پوشتاعا كەلىپ تۇسكەن ماتەريالداردى وقۋ، وڭدەۋ – ءتۇس اۋعانشا سىڭبىرۋگە مۇرشا بەرمەيدى. مەن كومپيۋتەرگە قادالىپ وتىرىپ قالدىم. ابەكەڭ كەڭ ادىمداپ شىعىپ بارا جاتتى. «تۇستەن كەيىن جولىعارمىز». «وسىندامىز عوي، ابە». جولىقپادىق. سوڭعى رەت جولىعىسقان ءساتىمىز سول ەكەن. قيماس جاقىنىن اقىرعى رەت كورىپ تۇرمىن دەپ تىرلىكتە، ءسىرا، كىم ويلار؟ كىم تۇيسىنەر؟..

مەن تاپ قازىرگى كۇندەرى ءامىر دوسىم، ء«شاي» دەسىپ ءجۇز شايىسپاعان جان باۋىرىم جايىندا كەڭ تولعاپ ايتۋعا، جازۋعا دايىن ەمەسپىن. سەبەبى: ءامىرحاننىڭ باقيعا اتتانۋىمەن بىرگە ىشىمدەگى جىگەردىڭ جاسىپ، قايراتتىڭ جالىنى قايتىپ، سەنىمنىڭ سەتىنەگەنىن سەزدىم.

توقسانىنشى جىلدار ەدى...  ناقتىسى – 1995-ءتىڭ كۇزى. ءبىزدى الىبەك شەگەباي تانىستىردى. الماتىنىڭ ىرگەسىنەن ورىن تەپكەن قالقامان كەنتىندەگى مەنىڭ جالداپ العان پاتەرىمدە ءتورت-بەس جىگىت تاڭ سىبىرلەپ اتقانشا اجۇك-گۇجىك اڭگىمە سوقتىق. «ەرتەگى بىلەسىڭدەر مە؟» - دەدى ابەكەڭ. ۇلكەەن اقىن-جازۋشىلاردى وقىپ، وزدەرى دە ۇلكەەەن اقىن-جازۋشى اتانعىسى كەپ جۇرگەن جىگىتتەرگە بۇل توسىنداۋ سۇراق ەدى. ايتسە دە، ءبارىمىز ەرتەكشى بولىپ شىقتىق. ەپوستىق، ليرو-ەپوستىق جىرلار دا كەتتى. «گىلگامەش! – دەپ قالدى ءبارىن بىلەتىن بالقىبەك، - گىلگامەشتى وقىڭدار، جىگىتتەر!»

سول توقسانىنشى جىلداردىڭ باسى... فيلوسوفيالىق ەسسەلەرى ەلدى «ەستاندى ەتىپ بىتىرگەن» ديدار امانتايمەن، «قازاقستان زامانداعى» ماقالالارى جۇرتتى جالت قاراتقان تالعات ەشەنۇلىمەن، جازۋداعى ادەمى تىلىنە مىسقىل ارالاستىرىپ وتىرىپ تالايدىڭ مىسىن باسىپ، وقىرماننىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ساكەن سىبانبايمەن، قازاق پوەزياسىنا داۋىل تۇرعىزىپ كەلگەن مارالتايمەن، سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكپەن، اقىندىعىن ايقايلاماي-اق ايگىلەگەن شايىرلار: جاراس سارسەكپەن، باۋىرجان باباجانۇلىمەن، اقەدىل تويشانۇىلمەن، وقۋ-توقۋى كوپ جاراس سەيتنۇرۇلىمەن، جارقىلداپ، اڭقىلداعان جاناربەك اشىمجانمەن تانىستىعىمىز باستالدىدا كەتتى. كوپپىز. كوڭىلدىمىز. اياقتى الشاڭ تاستاۋشى ەدىك. ارينە، ادەبيەت الەمىنىڭ ەسىگىن قاققان ءار بۋىن وكىلىنىڭ بۋى مەن دۋى بىزدەردى دە شارپىماي وتكەن جوق. «شىن، ازات ويلى، كوركەمدىك تالعامى بيىك، ناعىز قازاق ادەبيەتى بىزدەن باستالادى»، - دەپ داۋرىققان كەزدەردى دە باستان وتكەردىك. سول ورەكپىگەن شاقتاردىڭ ساۋلەلى ساتتەرى، بىراق، اسا ۇزاققا سوزىلماعان سياقتى. تەز بايسال تارتتىق پا؟ الدە، رومانتيكالىق قيال-عاجايىپتار باۋراعان كۇندەردى كەشىپ جۇرە بەرۋدى ارتىق كوردىك پە؟ الدە، ءاۋ باستاعى بۋىرقانعان، جولداعىنىڭ ءبارىن جاپىرىپ تاستاي سالاتىنداي تاستۇلەك سەنىمىمىزگە وراي ءوز بويىمىزدان كۇش-قۋات، قابىلەت-قارىم تاپپاي شالدىقتىق پا؟.. ءامىرحان وسى ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەپ تاۋسىلاتىن. ىزدەپ شارق ۇراتىن. ونى اجالعا جەتەلەپ اكەتكەن سەبەپ تە وسى ءبىر سۇمپايى سۇراقتاردىڭ جاۋابى ما ەكەن؟..

ء«بىز ادەبيەتكە ادالمىز»، - دەۋشى ەدى ول. ادەبيەتكە – پوەزياعا ادال ۇلدار تۋرالى تەمىرحان اعا سونوۋ ءبىر جىلدارى «التىنكوپىرلىكتەر» دەپ اعالىق ىستىق لەبىز ءبىلدىردى. ءىزاشار تۋىندىلارىن مەيىرحان اعامىزدىڭ تاپ باسىپ تانىپ بەرگەن باعاسى قانداي ەدى؟ سونداي بۋىننىڭ باسى نەگە بۇ دۇنيەدەن عاپىل اتتاندى؟ سونداي بۋىن نەگە جاسىق تارتتى؟ ويتكەنى... ويتكەنى بۇل بۋىننىڭ دارىندى ۇلى مەن قىزى اقىن-جازۋشى بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ قازاق قوعامىندا مۇمكىن ەمەستىگىن  الدىمەن مويىندادى. بۇل، بىراق، ادەبيەت مايدانىنان قول كوتەرىپ شىقتىعا ەسەپ ەمەس، الايدا ولار وزدەرىنىڭ اششى تاعدىرىن، ءولارا شاقتىڭ، تۇياققاپتى تىرلىكتىڭ قۇربانى بولىپ تۋعاندارىن ءتۇسىندى. وتباسىنىڭ عانا قۋانىشىنا جىلىنباسا، بىلايعى جۇرتقا كەرەكسىزدىگىن، الىمدىلىعى  مەن ادامدىعىنىڭ قۇنى قارا باقىرعا تاتىمايتىنىن ىشتەي ەگىلە وتىرىپ ۇعىندى. اقىنسىڭ با، جازۋشىسىڭ با؟ ال، جاز. الايدا سەنى ەشكىم وقىمايدى. وقۋى ىقتيمال. پىكىر ايتپايدى. قازاق ادەبيەتىندەگى وسى ءبىر مۇلگىگەن ءمۇتتايىم احۋال ارعى-بەرگىنى اقتارىپ، ەسەيىپ، ءتىپتى ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر مەن اعىمداردى پايدالانىپ بولسادا شىعارمالار جازىپ،  قازاق ادەبيەتىن تاعى ءبىر باياندى بەلگە شىعارۋعا ۇمتىلعان بۋىندى سىندىردى. ولاردىڭ الدى  قازىر، ءامىرحان بەك جاقسى كورگەن  اكۋتاگاۆانىڭ جاسىنان وزىپ ۇلگەردى. رەمبونىڭ جولىنا تۇسكەندەردىڭ قولىنان ساۋدا دا كەلمەي، جازا دا الماي ءجۇر.

ادەبيەتتە بۋىن ۇندەستىگى دەگەن بولادى. سول بۋىن ۇندەستىگىنىڭ بىزگە دەيىن بۋىنى بوساپ، بۋى شىعىپ كەتسە كەرەك. اعالارىمىز بار. سەنىڭ، ونىڭ، ولاردىڭ شىعارمالارى جايىندا جاق اشپايدى. قولىنا ۇستاتقان دۇنيەڭە قومسىنا قاراپ قويادى. ءبىتتى. ودان كەيىن نەنى اڭگىمە قىلاسىڭ؟ قىسىر ءسوز، پەنداۋي تىرشىلىك. كوزىنەن كورىپ وتىراسىڭ: «ماقتاسا ەكەن مەنى، دارىپتەسە ەكەن» دەيدى. ماقتالعان، دارىپتەلگەن، ماقتالىپ، دارىپتەلىپ كەلە جاتقان ادامدار. سوندا دا سونى كۇتەدى. قايتەسىڭ، اعالار عوي. قالقايىپ، قارايىپ الدىمىزدا امان ءجۇرسىنشى.

ء«بىر ءوزى ءبىر اكادەميانىڭ جۇمىسىن اتقاردى»، - دەپ ءامىرحان باعالاعان ميفولوگ سەرىكبول قوندىباي وزدى ومىردەن. «اپىراي، مىنا بۋىندا سەرىكبول ەسىمدى سۇمدىق ينتەللەكتۋال بولعان ەكەن عوي» دەپ قامىققان، الاڭداعان جاندى بۇگىنگى قازاق اراسىنان از كەزدەستىردىك. مىنە، ەندى ءامىرحان كەتتى. «جاقسى ما ەدى؟». «جاقسى ەدى عوي». «جاقسى ەدى عوي، جاقسى ەدى عوي» دەپ ءبارى جاقسى ادامدى كومىپ جاتتى جابىلىپ» (جۇمەكەن).

ءومىردى وكپەمەن وتكىزۋگە بولمايدى. امىرحانعا سالساڭىز «اقىن توبەلەسە ءبىلۋى كەرەك. قاجەت جەردە ءوز شىعارماشىلىعىن جۇدىرىقپەن دە قورعاي ءبىلۋى كەرەك». سوندىقتان بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ تورىنەن عابيت مۇسىرەپوۆتەي ابىزدى، باتاگويدى كورمەدىك دەپ ول ەشكىمگە وكپە ارتقان جوق. ول بەس قۇرلىقتىڭ ادەبيەتىن ءبۇتىن ادەبيەت، ءبىر دىڭنەن بۇتاق جايعان ادەبيەت دەپ ءبىلدى. ابەڭ ءۇشىن جۇماتاي جايلى ايتىپ وتىرىپ ەسەنينگە، جۇمەكەن تۋرالى اڭگىمە باستاپ رۋبتسوۆقا بارا سالۋ ەش قيىندىق تۋدىرعان ەمەس.

قادىر مىرزا ءاليدىڭ ء«يىرىمى» مەن ماعاۋيننىڭ «مەنىن» وقىپ بىتكەن كۇنى حابارلاسىپ: ء«بىز باتىس قالامگەرلەرىن جاقسى تانيمىز. ءوزىمىزدى بىلمەيمىز. ويتكەنى ولسەكتە پەندەلىگىمىزدى، كەم-كەتىگىمىزدى مويىنداعىمىز كەلمەيدى»، - دەپ ەدى-اۋ... راس، ىزدەنگەن جاسقا انرە مورۋانىڭ كىتابىن قولعا تيگىزسە ءبىتتى، باتىس ادەبيەتىن جاساعان ءىرى تۇلعالاردىڭ تاعدىرى كۇبىرلەپ، سويلەي جونەلەدى. ال، بىزدە شە؟ بىزدە قازاق قالامگەرلەرىن تانۋدىڭ ادەبي ينستيتۋتى قالىپتاستى ما؟ جوق. ءبىز ءالى ابايتانۋدىڭ شەگىندە ءجۇرمىز. ونىڭ وزىندە دە م. اۋەزوۆ باستاعان ابايتانۋشىلاردىڭ ءداستۇرلى، كلاسسيكالىق نۇسقاسىنىڭ قامالىندا وتىرمىز. وسى جايت امىرمەن ارامىزداعى اڭگىمەگە ءجيى وزەك بولا بەرەۋشى ەدى. ەندەشە ءبىزدىڭ بۋىن، ءامىرحاننىڭ قاعاناتىندا قاناتى قاتايعان كەيىنگى تولقىن قازاق ادەبيەتىندە بار ەكەنىن ءامىرحانتانۋدان باستاۋى كەرەك شىعار. ويتكەنى ءامىرحان اۋىل-ءۇيدىڭ، اينالا توڭىرەكتىڭ ابىڭ-گۇبىڭ اڭگىمەسىنەن وزىپ، از عۇمىرىندا  الەمدى ەمىن ەركىن شارلاۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ ۇلگەردى. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى كوكتەي ءوتىپ، كونە ەلليندەر ءداۋىرىن كوتەرىپ اكەلىپ ۇلى دالاداعى ەسكى سارىنمەن ۇلاستىرۋدىڭ ۇتىمدى جولىن، سۋرەتتەن ءسوز، سوزدەن سۋرەت كورە ءبىلۋدىڭ ءتاسىلىن ء(امىرحاننىڭ موديليانيگە، سەزاننعا عاشىق بولعانىن ەسكە ءتۇسىرىڭىز) الدىمەن سول كورسەتتى. ول جازعان دۇنيەسىنە تەگەۋرىندى تەكست دارىتىپ، ويدىڭ استارىن قاراما-قارسى اعىستارعا سالماعانىمەن قۇددى اسقار سۇلەيمەنوۆ ەدى. بىزگە اساعامەن جۇزدەسۋ باقىتى بۇيىرماپتى. بىراق دەگدارلىقتىڭ دارا بولمىسى سۇلەيمەنوۆ دەپ قابىلداپپىز. جانە قاپىسىز، قاتەلەسپەي قابىلداپپىز. دەمەك، كەلەشەكتە رۋحاني كەمەل بيىككە جەتەتىن ۇرپاق سۇلەيمەنوۆ پەن بالقىبەكتى قاتار اتاپ، قازاق ويىنىڭ كۇيمەسىنە «پارلاپ جەگىپ» جاتسا، وسى جولداردىڭ اۆتورى وعان ەش تاڭدانبايدى.

ءامىرحاننىڭ قاعاناتى دەپ قالدىق. ءامىرحان وزىنەن مۇشەل جاس، ءتىپتى كىشكەنتاي قاسيەتتەن (ابەڭنەن قالعان جالعىز تۇياق) 4-5-اق جاس ۇلكەن بالالاردىڭ ورتاسىندا قايناپ-جايناپ وتىرا بەرەتىن. بىرەر رەت ورتالارىندا مەن دە بولدىم. بايقاعانىم: الگى جەتكىنشەكتەر ءامىر اعالارىن تىڭداي بىلەدى ەكەن. «جاقسى پروزاشى بولۋ ءۇشىن كىمدى وقۋ كەرەك؟»، «اقىن بولۋ ءۇشىن شە؟» دەگەن قۇلاعى قالقايعان ساۋالداردى دا وزدەرىنە ءتان بالعىندىقپەن قويىپ قالىپ جاتتى. ونداي سۇراقتارعا ابەكەم ىجداحاتپەن جاۋاپ بەرەدى ەكەن. ءتىپتى قايسىبىرىنە «قويىن داپتەرىڭە جازىپ ال. اتى-ءجونى، مىنە، بىلاي جازىلادى» دەپ وتىردى. ادەبيەتكە قۇمار جاستار ءۇشىن ءامىرحان قاعان، ال ونىڭ ء«امىرى جۇرگەن» توڭىرەك تۇگەل قاعاناتقا اينالدى.

سول قاعاناتتىڭ نوياندارىن قارالى جيىننان كورگەندە قابىرعام سوگىلدى. وڭدەرىنەن ءوڭ مەن ءتۇستىڭ بەلگىسىن ايىرىپ بولمايسىڭ. مۇمكىن ەمەستىڭ مۇمكىندىگىنە سەنە الماعاندارى عانا ەپتەپ اڭعارلادى. جاس نوياندار عانا ەمەس، ابەكەڭمەن قۇلىن تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن امانگەلدى كەڭشىلىكتەردىڭ ءوزى وكسىگىن جۇتىپ تۇردى. الىبەكتىڭ جانارىنان ىتقىپ-ىتقىپ اقتارىلعان ىستىق جاس ىشىنە قۇلاپ تۇسكەن قۇسا-شەردىڭ شىدەرىن شەشە الماي ىشقىندى. قارالى جيىندى جۇرگىزگەن جاناربەك ءاشىمجان الاماندا اياعىنان الدىرىپ كۇرسىنگەن جۇيرىكتەي جۇدەپ كەتتى. استانادان اڭىراپ اۋىت قوڭىراۋ شالدى. اقتوبەدەن «باي-بايلاعان» باۋىرجاننىڭ زارلى ءۇنى ەستىلدى.

ەسىل دوس، ەسەڭگىرەتىپ كەتتىڭ سەن ءبىزدى. سەن بىراق، ەزىلگەندى، جاسىقتىقتى، جىلاڭقىلىقتى جاقتىرماۋشى ەدىڭ عوي. ەندەشە ءبىز دە ەڭسەمىزدى تىكتەيىك. ءجا، باۋىرلار، ءجيدىپ، جىلبىسقىلانا بەرسەك، ءامىرحاننىڭ ءور رۋحى بىزگە رەنجيتىن بولادى. قالامعا سەرت! ءامىرحان بالقىبەك ءبىزدى شاقىرا بەرگەن مايداندا، ادەبيەت مايدانىندا تىزە قوسايىق. بىلاي دەپ قولتاڭبا قالدىرىپتى ول ماعان:

«داۋرەن باھادۇرگە! مايداندارعا بىرگە كىرە بەرەيىك دەگەن تىلەكپەن» ءا. بالقىبەك. 24.11. 2008 جىل.

وسى امانات تىلەكتى ۇمىتۋعا بولا ما؟!.

Abai.kz