ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى –   دوساي كەنجەتاي مىرزا  «يسلام جانە وركەنيەت» جۋرنالىندا جارىق كورگەن سۇحباتىن (سۇحباتتاسقان جۋرناليست ەسكەندىر تاسبولات) Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنداعى جاريالانىمداردى ءجىتى قاداعالاپ وتىراتىن  قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كورىپتى. ءبىز پروفەسسوردىڭ ۇسىنىسىن قۇپ الدىق. سۇحبات بارىسىندا ول ء«دىن مەملەكەتتەن بولىنگەن” دەگەن ءسوز – بيلىكتىڭ دىنگە بەيتاراپ قاراۋىن بىلدىرمەسە كەرەك» دەيدى.

– دوساي اعا، اڭگىمەمىزدى بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى دە وتكىر پروبلەماسى بولىپ وتىرعان ءدىني اعىمدار ماسەلەسىنەن باستاساق. ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە ۋاھھابيلىك جولداعى ميسسيونەرلەردىڭ زيانى كەشەگى سوۆەتتىك ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ زاردابىنان دا اسىپ تۇسكەندىگىن ايتتىڭىز. وسى ويىڭىزدى تارقاتىپ كورسەڭىز؟
– ۋاھھابيلىك نەمەسە نەوسالافيلىك دەگەنىمىز – ءشان مانىندە ءوز الدىنا ءبىر اعىم، تانىم، يدەولوگيا، مەتودولوگيا. ول ساۋد ارابياسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسى، وسى تۇرعىسىنان كەلگەندە مۇنداي يدەولوگيانىڭ ەلىمىزگە كەلىپ، تارالۋىنا قۇقىقتىق نەگىزدە ورىن بولماۋ كەرەك. ال، ەگەر ونى يدەولوگيا ەمەس، ءدىن دەپ ەسەپتەسەك، وندا بۇل بولەك اقيدا. بۇل جاعىنان كەلگەندە دە ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىز فيقھتا ءابۋ حانيفا ءمازھابىنا، سەنىمدە ماتۋريدي اقيداسىنا نەگىزدەلگەن. وسى نەگىز بويىنشا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءبىزدىڭ ءدىني تانىم-تاريحىمىز بار. ءدىني تانىم دەگەنىمىز نە، ول – ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ وزەگى. ەگەر قازاق مادەنيەتىنىڭ وزەگىن اشىپ قارايتىن بولساق، ىشىنەن يسلام ءدىنى شىعادى. سول وزەككە ۋاھھابيلىك سەكىلدى قۇرت تۇسەتىن بولسا، وزەك ءشىريدى دە، ۇلتتىق بولمىسىڭنان ايىرىلىپ قالاسىڭ. مادەني پلاتفورماڭ كەتەدى، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىڭ جوعالادى.
ال كەشەگى سوۆەتتىك داۋىردە جۇرگىزىلگەن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى باتىستىق شابلوندار نەگىزىندە عىلىمي اتەيزم ارقىلى تەك ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن جۇمىس ىستەدى. ولار ۇلتتىق بولمىس پەن مادەنيەتتىڭ وزەگىندە نە جاتقانىنا تەرەڭ بويلاي بىلمەدى. ءبىزدىڭ قۇندىلىقتارىمىزدىڭ مازمۇنىن اشىپ، سونى ترانسفورماتسيالاۋ بويىنشا ارەكەت ەتتى. ياعني ولار نەگىزگى وزەكتە جاتقان نارسەنى وزگەرتۋ ماسەلەسىندە قاتەلەستى. سوندىقتان، اتەيستىك ساياسات ءدىننىڭ سىرتقى بەلگىلەرىمەن عانا كۇرەسىپ، وزەگىنە ءتىس باتىرا العان جوق.
ال ۋاھھابيلىككە كەلسەك، ول وسى مەن ايتىپ وتىرعان ءدىني تانىمىمىزعا شابۋىل جاساپ جاتىر. ياعني قازاقتىڭ وسىعان دەيىن سان عاسىرلىق ءدىني تاريحي جولىن، تانىمىن جوققا شىعارىپ، ورنىن وزدەرىنىڭ ۇستانىمدارىمەن تولتىرعىسى كەلەدى. بۇعان جول بەرۋ ۇلتتىڭ تۇتاستاي وزگەرۋى، جويىلۋىنا الىپ كەلەدى. مەن وسىنى ايتقىم كەلگەن بولاتىن.
– جات اعىمداردىڭ الدىن-الۋ – ەڭ بىرىنشىدەن مەملەكەتتىڭ موينىنداعى مىندەت ەكەنى داۋسىز. مەملەكەت تاراپىنان بۇل باعىتتا جەتكىلىكتى شارالار جاسالىپ جاتىر ما؟
– مەملەكەت، ءدىن، مادەنيەت، وركەنيەت دەگەن كاتەگوريالاردى الىپ قارايىق. ەلباسىمىز: ء«بىزدىڭ ءدىنىمىز – يسلام، كىتابىمىز – قۇران، تەگىمىز – تۇرىك»، – دەدى. بۇل جاي ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. ول كىسى قازاقتىڭ وركەنيەتتىك نەگىزى يسلامدا جاتقانىن ايتۋدا. مادەني، ۇلتتىق ءتۇبىرىمىز – تۇركىلىك نەگىزدە ەكەنىن، قايدان شىققانىمىزعا، ەتيمولوگياسىنا دەيىن انىقتاما بەرىپ جاتىر. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساڭىز، مەملەكەتتىڭ نەگىزىندە مادەنيەت جاتىر. ول – قازاق مادەنيەتى. ال قازاق دەگەنىمىز – ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى حالقى، مەملەكەت قۇراۋشى ەمەس. ال ونىڭ مادەنيەتىنىڭ وزەگىندە، جوعارىدا ايتقانىمداي، يسلام ءدىنى جاتىر. بۇدان تۇسىنەتىنىمىز، قازاقتىڭ ءدىنى – يسلامنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە كوپ جاعدايلار جاسالىنۋى كەرەك.
الايدا، وكىنىشكە وراي، مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى دارەجەدە شارالار قولعا الىنىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. مەملەكەت پەن مادەنيەت اراسىندا، بيلىك پەن حالىق اراسىندا، جەرگىلىكتى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن كونستيتۋتسيامىزداعى قۇقىقتىق نورمالار اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىككە كوممەنتاري جاساۋ تەتىگى جوق. مۇنداعى ەڭ باستى قولبايلاۋ – كادر ماسەلەسى. بار كادرلاردىڭ دەڭگەيى بۇل ماسەلەلەرگە دەندەپ ەنەتىندەي شامادا ەمەس. بۇل ۋاقىتتىڭ ەنشىسى، ارينە. ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەلدىڭ كەلەشەگى دۇرىس بولسىن دەپ سىن ايتامىز.
 

– كوپ ادامدار «مەملەكەت پەن ءدىن بولىنگەن، ءبىز زايىرلى ەلمىز» دەپ، سەكتا پروبلەمالارى ءۇشىن بيلىكتى ەمەس، كوبىنە ءدىن ماماندارىن كىنالاپ جاتادى. زايىرلى بولۋ دەگەن ءسوز – مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنا مۇلدەم ارالاسپاۋى دەگەندى بىلدىرە مە؟
– ءيا، ءبىز زايىرلى ەلمىز. بىراق، زايىرلىلىق – اتەيستىك مەملەكەت دەگەندى بىلدىرمەيدى. ول – مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءدىن بيلىگىنىڭ اجىراتىلۋى. زايىرلى ەلدە مەملەكەتتىڭ بيلىگى ءبىرىنشى تۇرادى، ياعني ءدىني بيلىك مەملەكەتتىك بيلىككە باعىنادى دەگەن ماعىنادا قاراۋ كەرەك. ء«دىن مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەگەن سوزدە دىنگە قاتىستى باتىستىق شابلوندار بويىنشا قاراۋ كورىنىس تاۋىپ وتىر. ال ءبىز بۇل ءسوزدى تىكەلەي ماعىناسىندا قابىلداماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ اقش سەكىلدى باتىس ەلدەرىنەن وزگەشەلىگى – ءبىز ءداستۇرلى مەملەكەتپىز. ول دەگەن نە؟ ءبىزدىڭ توپىراعىمىزدى اشىپ قاراساڭ، استىنان بابالارىمىزدىڭ رۋحى شىعادى، ءبىزدىڭ تاريحىمىز، قۇندىلىقتارىمىز، وركەنيەتىمىز، مادەني پلاتفورمامىزدىڭ ءبارى وسى توپىراقتا جاتىر. ال ەندى بۇل پلاتفورمانىڭ ۇستىنە قۇرىلعان مەملەكەت ءوزىنىڭ مادەنيەتى مەن دىنىنەن قالاي بولەك بولىپ قالادى؟ ول وسى تانىمدى ساقتاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ باياندىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى. سول تانىمدى زەرتتەۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرىپ، دامىتادى. سول نەگىزدەرگە قامقورلىق جاساۋ ارقىلى ءوز كەلەشەگىن جارقىن ەتەدى. ءفارابيدىڭ، پلاتوننىڭ انىقتاماسى بويىنشا، كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى ماقساتى – سول قۇرۋشىلاردى باقىتقا جەتكىزۋ. ال ەگەر سەن ولاردى ءدىني نەگىزىنەن ءبولىپ تاستايتىن بولساڭ، قالاي باقىتتى ەتپەكسىڭ؟ سوندىقتان ء«دىن مەملەكەتتەن بولىنگەن» دەگەندى ءبىز بيلىكتىڭ دىنگە بەيتاراپ قاراۋى دەپ قابىلدامايمىز. ءبىز زايىرلىلىقتى مەملەكەتتىك بيلىك پەن ءدىني بيلىكتىڭ اجىراتىلۋى دەپ تۇسىندىرەمىز جانە ءدىن ەشقاشان ساياساتقا قۇرال بولمايدى دەگەن ماسەلەنى نەگىزگە الامىز. ءبىزدىڭ ۇسىنىپ جۇرگەن زايىرلىلىق كونتسەپتسيامىز قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى.
– جات اعىمداردىڭ تارالۋىنا حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتى بولماۋى وڭتايلى ءتيىپ وتىر-عانى ءمالىم. ارينە، اينالدىرعان 20 جىلدىڭ ىشىندە حالىقتىڭ بارىنە ءدىندى ۇيرەتۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، ەرتەڭ بارماق شايناپ قالماس ءۇشىن، نە ىستەۋ كەرەك؟
– وسىدان 20 جىل بۇرىن حالقىمىز ءدىني تۇرعىدان ساۋاتسىز ەدى. ال قازىر مەن حالىقتى ءدىني ساۋاتسىز دەپ ايتا المايمىن. بۇگىنگى ادامدار، اسىرەسە جاستار جاعى وتە ساۋاتتى. قازىر كەز كەلگەن جاستىڭ دىنگە دەگەن ۇمتىلىسى، ءدىندى تانىپبىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعى وتە جوعارى دەڭگەيدە. تەك ءبىزدى قۇرتىپ وتىرعان جاعداي – ءوزارا جاماعاتقا بولىنۋشىلىك.
مەن نەگە جاستاردى ايتىپ وتىرمىن؟ ويتكەنى، ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن ءدىندى قاجەت ەتۋ ەرەكشەلىگى بىردەي بولادى ەكەن. ەشقانداي ادام 50-60 جاستان اسقاننان كەيىن ءدىني تانىمعا نەگىزدەلگەن پسيحولوگيانىڭ شەڭبەرىنە كىرمەيدى. كوبىنە ءدىني تانىمدى انىقتايتىندار – جاستار. ويتكەنى ادامنىڭ تابيعاتىنا ءتان بولمىستىق ناقتىلانۋ ءۇردىسى جاستاردىڭ بويىندا جۇرەدى. سوندىقتان دا، قازىرگى كوپتەگەن ساراپتامالاردى وقىپ وتىرساڭ، ەلىمىزدەگى نەگاتيۆتىك تۇرعىداعى ءدىن پروبلەماسىن جاستار ماسەلەسى دەپ قاراستىرىپ ءجۇر. سەبەبى، بومبا جارىپ، تەرروريستىك ارەكەتتەردى جاساپ، سيرياعا اتتانىپ كەتىپ جاتقانداردىڭ ءبارى 15 پەن 30-دىڭ اراسىنداعى جاستار بولعاندىقتان، ولاردىڭ وسى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قارايدى دا، «جاستار پروبلەماسى» دەپ كورسەتكىسى كەلەدى. ال شىن مانىندە ادامنىڭ تابيعاتىنا زەر سالۋ كەرەك. ادام ءومىرىنىڭ كوكتەمى – ول جاستىق شاق. سول كوكتەمدە نە ەگەدى – ەرتەڭ سونى ورادى. ياعني بۇنى تەك جاستار ماسەلەسى ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ پروبلەماسى دەپ قاراعان ءجون. ويتكەنى، ۇلتتىڭ كەلەشەگىن، ۇلتتىق تانىم مەن بولمىستى انىقتايتىن بۇگىنگى جاستار.
جاستار دىنگە ۇمتىلىپ جاتسا، وعان مەملەكەت باعىت بەرۋ كەرەك. ويتكەنى ءبىز مەملەكەتتى دىنگە بەيتاراپ قاراۋ، «قاي جاماعاتقا ەرسەڭ، سوعان ەر» دەۋ ءۇشىن قۇرعان جوقپىز. ءدىنىمىزدى، ۇلتتىعىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى ساقتايمىز، وزگەمەن تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ جۇرت بولامىز دەپ قۇردىق. سوندىقتان، ءبىز جاستاردىڭ دىنگە ۇمتىلىسىنا، ءدىني ساۋاتتى بولىپ كەلە جاتقانىنا قۋانا قاراۋ كەرەكپىز جانە ونىڭ ءار اعىمنىڭ سويىلىن سوعىپ كەتۋىنىڭ الدىن-الىپ، ءتيىستى باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعانىمىز ابزال.

– ءدىننىڭ مەكتەپتەردە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلۋىنا قاتىستى نە ايتاسىز؟
– ءدىن وقىتىلۋى كەرەك. ول مەكتەپتەردە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلماي، ءبىز ەلىمىزدىڭ بولمىستىق-ۇلتتىق ناقتىلانۋىن، بىرەگەيلەنۋىن، تۇراقتىلىقتىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتە المايمىز. ەگەر زايىرلى ەلمىز دەپ، مەكتەپتەن، ۋنيۆەرسيتەتتەن ءدىندى الىپ تاستايتىن بولساق، وندا مىناداي ديلەمما پايدا بولار ەدى: بالا مەكتەپتە باسقا، ۇيدە باسقا، قوعامدا باسقا بولىپ شىعادى. قازىرگى جاستار ءدىني ءبىلىمدى مەشىتتە، قوعامدىق ورتادا الىپ جاتىر. ال ءدىندى وقىتۋدى ىسىرىپ قويساق، ءبىر بالا، ياعني ءبىر بولمىستىڭ تابيعاتىندا قايشىلىقتار پايدا بولادى، بۇل قايشىلىق بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتى تەرەڭدەتە تۇسەدى. ال مەملەكەت بيلىك پەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قاتىناستىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە، تۇتاستىعىنا، بىرلىگىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. سوندىقتان، قوعامنىڭ مۇشەسى نە قاجەت ەتەدى؟ ءدىن بە، ءدىني تانىم با؟ ەندەشە، سونى مەملەكەت قاجەتتى مولشەردە بەرىپ، ءدىني بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. بۇل ەلدىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمىنا ەشقانداي دا قايشى ەمەس. كەرىسىنشە زايىرلى مەملەكەتتىڭ ماقساتى سول: ءدىندى ەركىنە جىبەرىپ، نە ىستەسەڭ، ونى ىستە دەپ، كوزجۇمبايلىق جاساۋ ەمەس، ونى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ساۋاتىن ءتيىستى دەڭگەيدە ارتتىرىپ وتىرۋ.
– ءدىندى بالاباقشادان باستاپ وقىتۋ كەرەك دەيتىندەر بار؟
– وقىتۋدىڭ وزىندىك ساتىلارى بولادى. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءدىن – ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ مازمۇنى، وزەگى. ال سول مادەنيەتتى قاي كەزدەن باستاپ وقىتام، ۇيرەتەم دەسەڭ، ءوز ەركىڭ جانە ءوزىڭنىڭ پايداڭ. ءبىر انىعى – ول بىزگە كەرەك. ال كەرەك نارسەنى بەلگىلى ءبىر مەرزىممەن شەكتەۋگە بولمايدى. جاپوندار بالانى قۇرساقتا جاتقان كەزىنەن باستاپ تاربيەلەۋ كەرەك دەيدى. سوندىقتان، ءدىن نەگىزدەرىن بالاباقشادا دا وقىتۋدىڭ ءادىسى تابىلىپ جاتسا، قۇبا-قۇپ.
– بۇگىندە ءبىز نەگىزىنەن يسلام اتىن جامىلعان اعىم-سەكتالارعا كوپ كوڭىل اۋدارىپ كەتتى، ال، حريستياندىق جانە باسقا دا اعىمدار كوبىنە كوزدەن تاسادا قالىپ بارادى. بۇل تۋراسىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
– وتە دۇرىس سۇراق. راس، سوڭعى كەزدەرى ۋاھھابيلىك-سالافيلىك، حيزب ءات-تاحرير دەگەندەردى ءجيى اۋىزعا الامىز، بىراق ءدىني تانىمىمىزعا، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا شابۋىل جاساپ جاتقان حريستياندىق سەكتالاردى كوپ ايتپايمىز. مەملەكەت حالىقتان تۇرادى، حالىق وتباسىنان قۇرالادى. ەگەر ءبىر وتباسىنىڭ ىشىنەن اكە-شەشەسى مۇسىلمان بولا تۇرا، بالالارىنىڭ ءبىرى حريستيان ءدىنىن قابىلداسا، ول وتباسىنان ىنتىماق كەتتى، مادەني پلاتفورما جويىلدى دەگەن ءسوز. مۇنداي جاعدايلاردىڭ كوبەيۋى حالىقتىڭ جىككە بولىنۋىنە، ياعني مەملەكەتتىڭ ىدىراپ، السىرەۋىنە اكەپ سوعادى. بۇل ۇلكەن تراگەديا. سوندىقتان، حريستياندىق سەكتالار ماسەلەسىن دە كوزدەن تاسا قىلماۋىمىز كەرەك.
دەگەنمەن، ءبىزدىڭ سوڭعى كەزدەرى تەك يسلامعا نازار اۋدارۋىمىزدىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. قازىر يسلام الەمدىك قاۋىمداستىقتا قورقىنىشتىڭ، ۇرەيدىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. ەگەر وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرىپ، قورقىنىشتى سەيىلتىپ وتىرماسا، حالىق ءوز دىنىنەن باس تارتاتىن جاعدايعا جەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىزدىڭ يسلامدى كوپ ايتۋىمىز – ۇلتتىڭ بولمىستىق ناقتىلانۋىنا جاسالعان بەتبۇرىس دەپ باعا بەرەيىك.

– ءسىز ءياسساۋيدىڭ رۋحاني-ءدىني مۇرالارىن زەرتتەپ جۇرگەن ادامسىز. جالپى، قازاق ءدۇ-نيەتانىمىنداعى ياسساۋي مۇرالارىنىڭ ورنى قانداي؟
– قازاقتىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگى، مادەنيەتى مەن بولمىسىنىڭ ءىشىن اشىپ قارايتىن بولساق، وسى ياسساۋي ءىلىمىنىڭ بۇكىل كاتەگوريالارى، قالىپتارى مەن قۇندىلىقتارى شىعادى. ياسساۋي مۇرالارىنا ءبىزدىڭ تۇرىك حالىقتارى اراسىندا يسلام اقيقاتى مەن شاريعاتىن ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى دەپ قاراۋ كەرەك. ول ءتۇسىندىرۋ تاريحى – ءبىزدىڭ ءدىني تانىمىمىز بەن تاجىريبەمىزدىڭ نەگىزى. قازاق وسى ءياسساۋيدىڭ ءىلىمى، سوپىلىق ارقىلى مۇسىلمان بولدى. ەگەر ءياسساۋيدىڭ ءىلىمى بولماسا، يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ فيقھى، ءماتۋريديدىڭ سەنىم ءىلىمى بۇل جەرگە كەلمەس ەدى. كەيبىرەۋلەر تاريحي حرونولوگيا بويىنشا ولاي ەمەس قوي دەگەندى ايتادى. ءدىني تاجىريبەنىڭ تاريحى بۇگىنگى ءبىزدىڭ تاريحشىلدىقتاعى حرونولوگياعا كونبەيدى. يمام اعزامنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى ياسساۋيدەن قانشا عاسىر ەرتە بولعانمەنەن، ونىڭ مۇراسىنىڭ قازاق دالاسىنا كەلۋىنىڭ ءادىسىن قالىپتاستىرعان وسى ياسساۋي بولاتىن. ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن قۇندىلىقتار بۇلار. ولارعا ۋاقىت كاتەگورياسى، حرونولوگيا جۇرمەيدى.
يمام ءماتۋريديدىڭ «كيتابۋ ءتاۋيلات يل كۋران» دەگەن ەڭبەگى بار. وسى ەڭبەگىندەگى ءتاۋيل تەورياسى ارقىلى ول ورتا ازيادا تاساۋفتىڭ (سوپىلىقتىڭ) دامۋىنا ىقپال ەتتى. ال ياسساۋي تاساۋفىنىڭ دامۋى وسى ولكەدە ماتۋريدي اقيداسى مەن ءابۋ حانيفا فيقھىنىڭ ورنىعىپ قالۋىنا بىردەن-ءبىر پلاتفورما جاسادى. سوندىقتان، ياسساۋي مۇراسى – ءبىزدىڭ بايلىعىمىز، قۇندىلىگىمىز.
–  سوۆەت وكىمەتى كەزىندە جارىق كورگەن كىتاپتاردا سوپىلىقتى دۇنيەنى تارك ەتەتىن دارۋىشتىك، ميستيكالىق اعىم، قۇبىجىق ەتىپ كورسەتتى. سودان دا ادامداردىڭ ساناسىندا سوپىلار تۋرالى تەرىس تۇسىنىك قالىپتاستى. ال شىن سوپىلىق دەگەنىمىز نە؟
– ياسساۋي ايتقانداي، سوپىلىق – ادامنىڭ ارىن تۇزەيتىن ءىلىم. ول يسلام ءدىنىنىڭ مازمۇنى، مانىنە اينالدى. يسلام ادامزاتقا ءدىن رەتىندە نە الىپ كەلدى؟ ءبىز يسلامدا بەس پارىز بار ەكەنىن بىلەمىز. وسى بەس پارىزدىڭ فورماسى يسلامعا دەيىن دە بار ەدى. اللاعا سەنۋ دە، زەكەت تە، قاجىلىق تا بولدى. سوندا يسلامنىڭ الىپ كەلگەن باستى قۇندىلىعى – ادامنىڭ ساناسىن، جان-دۇنيەسىن، ارىن تاۋحيدكە بۇرۋ ەدى. ءبىر قۇدايعا قالاي سەنۋ كەرەك دەگەندى ءتۇسىندىردى. تاۋحيد دەگەنىمىز – «اللادان باسقا ءتاڭىر جوقتىعىنا، مۇحاممەد ونىڭ قۇلى ءارى ەلشىسى ەكەنىنە كۋالىك بەرەمىن» دەگەن سوزبەن بىتپەيدى، تاۋحيد سونىمەن باستالادى. تاۋحيد دەگەنىمىز – تەك اللانىڭ ءبىر ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي، مىنا دۇنيەنىڭ انا دۇنيەمەن تۇتاس، جالعاس ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل دۇنيە جالعان ەمەس، ەگەر جالعان دەسەك، اللانىڭ وسى دۇنيەگە قويعان سىناعىنىڭ ءبارى كۇلى كوككە ۇشىپ كەتەر ەدى. اللا بۇل دۇنيەنى اقيقات ەتىپ جاراتىپ وتىر. سەبەبى وسى دۇنيەدەگى ءبىزدىڭ ادامدىعىمىزدىڭ ولشەمىن سىناق رەتىندە بەرگەن. مىنە، وسىنى ياسساۋي ايتادى. «مىنا دۇنيە مەن ءۇشىن اقيقات، مەن وسى ومىردە اللانىڭ اقيقاتىن كورگىم كەلەدى»، – دەيدى ول.
سوپىلىق – ادامنىڭ تابيعاتىندا ءبار نارسە. سوندىقتان، ءبىز ونى جوققا شىعارا المايمىز. يسلامداعى يحسان كاتەگورياسى دەگەنىمىز سول.
– وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلىمىزدە وزدەرىن ياسساۋي جولىندامىز دەيتىن زىكىرشىلدەر دەپ اتالعان توپ بولدى. ولاردىڭ شىنايى ياسساۋي ىلىمىنەن قانداي ايىرماشىلىعى بار؟
– بۇلار دا تاريقاتتىڭ جولىندا ءجۇردى، وزدەرىن ياسساۋي جولىندامىز دەدى. تەك ولار ءبىر قاتەلىككە جول بەردى. ءياسساۋيدىڭ ىلىمىنە كەز كەلگەن ۋاقىتتىڭ تالابىنا ساي كوممەنتاري جاسالۋى كەرەك. ال ءبىزدىڭ ۋاقىتتىڭ تالابى قانداي ەدى؟ ءبىزدىڭ ۋاقىتتىڭ تالابى – ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ شەڭبەرىندە بولۋ. كىم 14 عاسىردان پايدالانىلىپ كەلە جاتقان قۇراندى بۇگىنگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ شەڭبەرىندە تۇسىندىرە الماسا، ونىڭ ءىلىمى ومىرشەڭ بولمايدى. ولار وسىنى جاساي المادى. ولاردىڭ ارەكەتى ياسساۋي ءىلىمىنىڭ حالىق اراسىندا قۇبىلىس رەتىندە ەمەس، قۇبىجىق رەتىندە كورىنىس تابۋىنا كەتىپ بارا جاتتى. ال پرينتسيپتىك تۇرعىدا شىنايى ياسساۋي جولىنان ايىرماشىلىعى بولعان جوق.
سەبەبى ءبىزدىڭ ورتا ازياداعى سوپىلىق جولداردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى – تەك ولاردىڭ مەتودولوگياسىندا. ال يدەياسىندا، پرينتسيپتەرىندە ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق.
– ەلىمىزدە ءدىني سالا دۇرىس باعىتتا دامىپ كەلە جاتىر دەپ ايتا الاسىز با؟ نە جەتىسپەۋدە؟
– ءدىني سالا دەگەنىمىز قاي سالا؟ ەگەر ءبىز مۇنى ءمۇفتياتتىڭ سالاسى دەيتىن بولساق، قاتەلەسەمىز. ەگەر ەلىمىزدەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ سالاسى دەسەك تە قاتەلەسكەن بولار ەدىك. سوندىقتان، ونى ءدىني سالا ەمەس، ءدىني قۇبىلىس دەۋ ورىندى بولار. قازاقستانداعى ءدىن قۇبىلىسىنىڭ زەرتتەلۋى، ءبىلىم بەرۋدەگى كورىنىسى، زاڭمەن، قۇقىقپەن ۇندەستىگى، ادام مەن ءدىن اراسىنداعى، مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قاتىناستار، وسى سەكىلدى ماسەلەلەر دەپ قارايتىن بولساق، بۇلاردىڭ دامۋ باعىتى ءبىر ارناعا ءتۇسىپ كەلە جاتىر. ارينە، بىراق، جەتكىلىكسىز نارسە كوپ. ەگەر ءاربىر پروبلەماعا توقتالا بەرەتىن بولساق، وعان ۋاقىتىمىز دا جەتپەس ەدى. بۇعان مەملەكەتتىڭ وزىندە تاجىريبە دە جەتىسپەي جاتىر. تاجىريبە قالىپتاسىپ، ەڭبەك ەتە بەرسەك، جاعدايدىڭ دۇرىستالاتىنىنا زور سەنىم بار. ويتكەنى، ەڭ باستىسى، باعىتىمىز وڭ.

– قازىرگى تاڭدا ءدىن نەگىزىنەن عالامتور ارقىلى ناسيحاتتالۋدا. ال باق، سونىڭ ىشىندە تەلەارنالار ارقىلى ءدىن ناسيحاتى جەتىسپەيتىن سەكىلدى. بۇل تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ارينە، ءدىندى ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. ەگەر 1993 جىلدان 2013 جىلعا دەيىنگى 20 جىلدىق ارالىقتا جارىق كورگەن ءدىني ماتەريالداردى قاراپ وتىرساق، ولاردىڭ 97 پايىزىن ءدىني ءبىلىمى جوق ادامداردىڭ جازعانىن كورەمىز. ولاردى نە فيلوسوف، نە تاريحشى، نە قاراپايىم جۋرناليست، ءتىپتى اتەيست جازعان. بۇل دۇرىس پا؟ وتكەنگە سالاۋات، بالكىم ءدىننىڭ ورنىعۋىنا وزىندىك ءبىر ۇلەستەرىن قوسقان دا شىعار. ول كەزدە قازىرگىدەي ءدىن ماماندارى دا كوپ بولعان جوق. بىراق، ءدىن ناسيحاتى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. سوندىقتان، ناسيحات جۇمىستارىمەن نەگىزىنەن سول سالانىڭ ماماندارى اينالىسۋى كەرەك.
راس، تەلەارنالارىمىزدا ءدىني حابارلار وتە از، جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ورنىنا ءتاۋىپ-بالگەرلەردىڭ، جىن-پەرىلەردىڭ باعدارلامالارىنا ۋاقىتتى ارمانسىز قىلىپ بەرىپ قويعان. «يمان ايناسى» دەگەن باعدارلامامىز بار، وعان بارعان ءدىن مامانى ءارى كەتسە 7-8 مينۋت سويلەيدى. قالعانىن جۇرگىزۋشى جۋرناليست سويلەيدى، ودان قالسا بەينەروليك سويلەيدى، سونىڭ ءبارىن قوسقاندا باعدارلامانىڭ ءوزى جارتى ساعاتقا جەتەعابىل ۋاقىتقا عانا سوزىلادى. ال الگى جان-پەرىلەر ساعاتتاپ ەكراننىڭ الدىندا وتىرىپ الاتىنى، شىنىن ايتقاندا، ادامنىڭ تاڭدانىسىن تۋدىرادى.
ەلىمىزگە، حالقىمىزعا رۋحاني پايداسى بار حابارلار نەگە جوق؟ ەگەر بيلىك تاراپىنان ەل اۋماعىنا تارايتىن ءاربىر تەلەارناعا «حالىقتىڭ ءدىني تانىمىن ناسيحاتتايسىڭ» دەپ تالاپ قويسا، سونى قاداعالاسا، تەلەارنالار سونى ورىنداۋعا ءماجبۇر بولار ەدى. سوندا 14 وبلىستاعى بارلىق يمامدار دا تەلەارنا جۇمىستارىنا اتسالىسىپ، بىرىگىپ جۇمىس ىستەر ەدى. مەملەكەتتىڭ قىزمەتى وسىنداي ۇيلەستىرۋ، ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرۋ ەمەس پە؟ وكىنىشكە وراي، مۇنداي ءىس-شارالار ازىرگە كورىنبەي وتىر.
– ەلىمىزدە ءدىني ادەبيەت جاعى كەمشىن. يسلام تاريحىنداعى كوپتەگەن ايگىلى عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلماعان. مۇنى قولعا الاتىن كەز جەتتى ەمەس پە؟
– ءبىز ءدىني ەڭبەكتەردى جاپپاي اۋدارۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءماتۋريديدىڭ ەڭبەكتەرى، يمام اعزامنىڭ بەس ەڭبەگى اۋدارىلدى ما؟ ءدىني ءبىلىم سالاسىنا ەندى مە؟ جوق. ونى بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىستى كونە قولجازبا ەڭبەكتەر دە مۇرتى بۇزىلماي جاتىر. ەگەر وسىنىڭ ءبارىن دايىنداپ، عىلىمي اينالىمعا ەنىزسەك، بۇل ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا دا، ءدىني تانىمنىڭ، تاجىربەنىڭ ارتۋىنا دا سەپ بولارى شىندىق. سول ارقىلى ءبىز تاريحتان قوپارىلىپ، ءۇزىلىپ قالعان ۇلت ەمەس، تاريحي ساباقتاستىعى جوعالماعان، تامىرىنان اجىراماعان جۇرت ەكەنىمىزدى پاش ەتەر ەدىك جانە دە قازىرگى الشاڭ باسىپ جۇرگەن ۋاھھابيلەر دە اياعىن تارتىپ: «سەندەر ەندى عانا مۇسىلمان بولىپ جاتسىڭدار»، – دەپ ايتۋدان قورقار ما ەدى دەپ ويلايمىن.
– حالىقتىڭ، اسىرەسە جاس-تارىمىزدىڭ بويىندا يماني يممۋنيتەت بولۋى ءۇشىن نە كەرەك؟ توبىقتاي ءتۇيىن جاساساڭىز.
– دىنگە قاتىستى 4 ماسەلە بار: ءدىني تانىم، ءدىني سانا، بۇلاردى قامتاماسىز ەتەتىن ءدىني سەنىم جانە ءدىني تاجىريبە. وسى تورتەۋى دە قازاقتا بار. ول باسقا ەشقانداي مۇسىلمان حالىقتان كەم دە ەمەس. بۇلاردى قاجىرلى تۇردە يگەرۋ عانا قاجەت بولىپ تۇر. يماني يممۋنيتەت تە قازىرگى جاستارىمىزدىڭ بويىندا بار. تەك ونى سانا دەڭگەيىندە عانا ۇستاماي، تانىم دەڭگەيىنە كوتەرۋ كەرەك. ول ءۇشىن ءبىلىم-عىلىم قاجەت.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

Abai.kz