تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا قر مادەنيەت قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ پەن «جاس قازاق» گازەتى وتكىزگەن سۇحبات.

تاۋەلسىزدىك قان توگۋسىز كەلدى مە؟

- مىرزاعا، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن العانىنا بيىل 22 جىل تولادى. تاۋەلسىزدىكتى قالاي الدىق؟ «قان توگىلگەن جوق» دەيدى كەيبىرەۋلەر...
- تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى وتە ۇزاق، وتە ءبىر تاعدىرلى، قاسىرەتى مەن شيەلەنىسى دە مول جول بولدى. نەگە قان توگىلمەدى؟ سوناۋ ەجەلگى داۋىردەگى ساقتاردان باستاپ، ءبىزدىڭ بابالارىمىز ەركىندىك ءۇشىن كۇرەستى. سول «قان توگىلمەدى» دەگەندەرىڭ 2,5 مىڭ جىلدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قانى كۇلتەگىن جىرلارىندا ايتىلاتىنداي، سەل بولىپ اققانىن، ادام سۇيەكتەرىنىڭ تاۋ بولىپ ۇيىلگەنىن ەسكەرمەي وتىر. ارىگە بارماي-اق قويالىق، كەشەگى ابىلايدىڭ زامانىندا قان توگىلمەدى مە؟ توگىلگەندە قانداي!.. قازاق ءوزىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جانىن اياماي كۇرەسىپ، جوڭعار سياقتى ءبۇتىن ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرە جازدادى. قاندى قىرعىنداردىڭ بولعانى كەشە عانا ەمەس پە ەدى؟ سوندىقتان، «قان توگۋسىز كەلدى» دەۋ دۇرىس بولماس ەدى. بىراق  قازاق قانىشەر حالىق ەمەس، كەرىسىنشە، ءبىتىمشىل، بەيبىتشىل، اعايىنشىل. قازاقتىڭ قانى جەرىن، ەلىن قورعايمىن دەپ توگىلدى. تاۋقىمەتتى سونشاما كوپ كەشكەن، تاعدىرى ايانىشتى، ەزىلىپ-جانشىلعان، جابىعىپ – جاپا شەككەن، تارىعىپ-زارىققان حالىق جەر بەتىندە ەكەۋ بولسا، سونىڭ بىرەۋى – قازاق. ءبىز، اسىرەسە، رەسەيگە بودان بولعان 3 عاسىردا كىم ەكەنىمىزدى بىلمەي قالعان ەلمىز. ءۇش عاسىردا تاريحىمىز، ار-وجدانىمىز تابانعا تاپتالدى. كەڭپەيىل، اڭقاۋ قازاقتىڭ مال-جانى تاركىلەنىپ، اشارشىلىققا ۇشىرادى. وزگەنىڭ تاريحىن وزىمىزگە تەلىپ وقىتتى. حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز، بەكتەرىمىز بەن باتىرلارىمىز – اجۋاعا، كەلەكەگە، تاريحىمىز – ساياساتتىڭ قۇرالىنا، الاش ارىستارى ءوز حالقىنىڭ جاۋىنا اينالدى. سانامىز بەن سالت-ءداستۇرىمىز كۇيرەدى. حالىق جادىنان ايىرىلدى. ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتە جازدادىق. قازاقتىڭ: «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەپ زارلاعانى; قازتۋعان جىراۋدىڭ: «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم» دەپ قابىرعاسى سوگىلگەنى; ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا الماي، قالا سالا الماي، كوشىپ-قونعان جۇرتىن ەل قىلا الماي ابىلايدىڭ پۇشايمان بولعانى; بۇقار جىراۋدىڭ جەر تىرەپ كۇڭىرەنگەنى; «ەدىلدى كەلىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى كەلىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى»، ء«ادىرا قالعىر، ءۇش قيان» دەپ مۇرات اقىننىڭ كۇيزەلگەنى; «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن»،  – دەپ ابايدىڭ قابىرعاسى قايىساتىنى وسى تۇس ەدى.

دالامىزدى دا، ءوزىمىزدى دە كورمەگەن باتىستىڭ عالىمدارى قازاقتى جەر بەتىندەگى جابايى كوشپەندىلەردىڭ قاتارىنا قوستى. ولار وركەنيەتتىڭ شىعىستان باستالعانىن، ەۋروپا قالىڭ ۇيقىدا جاتقاندا بۇل وڭىردە سالتاناتتى ءومىر سالتى بولعاندىعىن بىلە تۇرا، مويىنداعىلارى كەلمەدى. وركەنيەتتىڭ تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن جاساعان اتا-تەگىمىز – عۇنداردى دا، ونىڭ كوسەمى ەدىل (اتتيلا) پاتشانى دا، كوك ءتاڭىرى مەن قارا جەردىڭ ورتاسىن تۇگەل بيلەگەن، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اۋزىنا قاراتقان قاعانات قاھارماندارىن دا جابايىعا سانادى. تۇركى وركەنيەتىن اۋىزدارىنا دا العىسى كەلمەدى. زىعىردانىڭدى قايناتاتىن، پۇشايمان قىلىپ، سەرگەلدەڭگە سالاتىن، دوسىڭ تۇگىلى جاۋىڭا دا تىلەمەيتىن وسىنداي قورلىقتى، سۇمدىقتى باسىمىزدان كەشكەن، تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلمىز. وسىنىڭ ءبارى ەسىڭە تۇسكەندە، توز-توز بولىپ، بىتىراپ، جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتپەي، ۇلى دالانىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىڭ ۇيىتقىسىن ساقتاپ، بۇل زامانعا قالاي جەتكەنبىز دەپ قايران قالاسىڭ. قاي زاماندا دا تارىققاندا – جول، قامىققاندا – اقىل تاپقان، ەلدىكتىڭ تۋىن جىقپاعان، قالىڭ ەلىنىڭ كوشىن باستاعان ەلتۇتقالار قازاقتا از بولعان جوق: مودە، بۋمىن، ەستەمي، ەلتەرىستەي قاعاندار، كەرەي، جانىبەك، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، ابىلايداي حاندار، تونىكوك، قورقىت، اسانقايعى، قازتۋعان، شالكيىز، ۇمبەتەي، اقتانبەردى، بۇقارداي ابىز جىراۋلار، مايقى، تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي كەمەڭگەر بيلەر، ەدىل، كۇلتەگىن، الپامىس، قوبىلاندى، ەدىگە، قاراساي، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزبايداي داڭقتى باتىرلار ەلدىگىمىزدى دە، كەڭدىگىمىزدى دە ساقتاپ قالعان اسىلدار ەدى. بۇگىندە ىرگەلى ەل بولىپ وتىرعانىمىز دا اۋەلى سول ارۋاقتاردىڭ ارقاسى. 
- ...بىراق اعا ءبىر سوزىڭىزدە: «قازاق ءوز اسىلىن باعالاي بىلمەيتىن حالىق» دەپسىز؟ ءبىز قازىر اباي اتامىز سىناعان كەمشىلىكتەردەن ارىلدىق پا؟
- قازاق – وتە اقكوڭىل، سەنگىش حالىق. سول سەنگىشتىگىنەن ءوز ىشىنەن جاۋ تاپتى. ماسەلەن، كەشە ارقايسىسى ءبىر-ءبىر مەملەكەتكە كوسەم بولارلىقتاي احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاي سياقتى ۇلىلارىمىزدى «حالىق جاۋى» دەدى. سوعان سەندى. ءبارى ات-تونىن الا قاشتى. ءسويتتى دە، ورىسقا تابىندى. سونىڭ قوينى-قونىشىنا كىردى. ءبىز جىلقى مىنەزدى حالىقپىز. بالا كەزىمدە اۋىلدا تاسقاسقا دەگەن ات بولاتىن. ونى سوقاعا دا، ارباعا دا جەگىپ، اياۋسىز مىنەتىن. ەكى كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتىپ، تۇياعى، كىرپىگى زورعا قيمىلدايتىنداي قىلىپ جىبەرەتىن. سويتكەن تاسقاسقا ءبىر ايدان كەيىن قوڭىن كوتەرگەن سوڭ ۇستاتپايتىن. ادامدى جانىنا جولاتپاي، جابايى بولىپ كەتەتىن. قورلىقتى تەز ۇمىتىپ كەتەتىنىمىز جىلقىعا ۇقسايدى. سودان كەيىن، قازاق وزگەنى جارىلقاۋعا وتە شەبەر، ءوز جاقسىسىن ۇكىلەي بىلمەيدى. ونىڭ ارعى جاعىندا رۋشىلدىق دەگەن دەرت بار. جاسىراتىنى جوق، مەن كەيدە: «سونشا نەگە قازاقتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەدى» –  دەپ اباي اتاما نارازى بولاتىنمىن. سويتسەم، ۇلى ابايدى تانىماي، بىلمەي، احۋالىنا تۇسپەي ءجۇر ەكەنمىن. مىسالى، مەن قورقاتىن ءبىر پالە دىننەن كەلەدى. يسلامنىڭ اتىن جامىلعانداردان! قازىر سونى كورىپ وتىرمىز. مەشىت كوبەيگەن سايىن، قىلمىس ازايۋى كەرەك قوي. عيبراتتىلىق، كىسىلىك، پاراساتتىلىق، يماندىلىق ارتۋى كەرەك. نەگە ولاي بولماي جاتىر؟ مەشىتتە وتىرعانداردىڭ دەنى – بالالار مەن جاستار. كوبىسىنىڭ بالا-شاعاسى بار. بەلىن بۋىپ، بىلەگىن سىبانىپ، قايرات كورسەتىپ، جۇمىس ىستەيتىن كەزدەرى ەمەس پە؟!. ءبارى سۇمەڭدەپ مەشىتتە ءجۇر. اللاعا قۇلشىلىق ەتەمىن دەسەڭ، قۇتتىحانا ۇيىڭدە دە جاسايسىڭ. ويلاناتىن نارسە مە؟ ءبىز اللا بەرگەن كوسەمدىكتى، شەشەندىكتى دە ساقتاي الماي وتىرمىز. ونىڭ ەسەسىنە، اباي اتامىز سىناعان كۇنشىلدىك، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، التىباقان الاۋىزدىق، جالقاۋلىق سياقتى كەمشىلىكتەردەن ءالى ارىلعان جوقپىز. قازاق وتە باۋىرمال. بىراق ول قاتىگەزدىككە دە بارادى. اڭقاۋلىعىنان ءوز جاقسىسىن ءوزى قورلادى. «مىڭمەن جالعىز الىسقان» ابايدىڭ جانىن دا تۇسىنبەدى. «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان» دەگەنىن اباي جاسى جەتىپ، قارتايعاندىعىنان ايتقان جوق. ابايدى قارتايتقان دا، سويىلعا جىققان دا; شاكارىمدى اتىپ، قۇدىققا تاستاعان دا; ءبىرجاندى كىسەندەپ بايلاعان دا; ءيمانجۇسىپتى ارباعا تەرىس تاڭىپ، ايداعان دا; اقان سەرىنى سەرگەلدەڭگە سالعان دا; ماحامبەتتىڭ باسىن كەسىپ العان دا; قۇرمانعازىنى اباقتىعا جاپقان دا، ءماديدى شاڭقاي تۇستە اتقان دا – قازاق، قازاقتىڭ ءوزى. 
- تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىندا: «نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم!»  – دەپ جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن، ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش ارداقتىلارى تۇر. سولاردى ۇلىقتايتىن كۇن قاشان تۋادى؟
- كەشەگى الاشتىڭ كوسەمدەرى حالىق ءۇشىن قۇربان بولدى. ەلىنىڭ بوستاندىعىن ارمانداپ كەتتى. بىراق «ويان، قازاق!» –  دەپ ەلدى وياتقان ولاردىڭ جالىندى سوزدەرى قازاقتىڭ جۇرەگىندە قالدى. الاش كوسەمدەرى جونىندە از ايتىلىپ، از جازىلىپ جاتىر دەپ ويلامايمىن. بىراق بىزگە سولاردى ارداقتاۋ جاعى جەتىسپەيدى. ويتكەنى، ءبىز يدەولوگياسىز مەملەكەتپىز! كونستيتۋتسيامىزدا يدەولوگيا جوق. وسى كونستيتۋتسيامىز، ء«تىل تۋرالى» زاڭىمىز قابىلداناردا ەلىمىزدىڭ يدەولوگياسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ادامداردىڭ ءبىرىمىن. ول كەزدە ەلباسى «اۋەلى ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەپ دۇرىس ايتتى. الدىمەن، اش حالىقتى تويىندىرىپ، كيىندىرەيىك دەدى. بۇل ءسوز اقىلعا قوندى. سونى ىستەدىك. ال قازىر اش-جالاڭاش جۇرگەن قازاق جوق قوي. ەندەشە، شىنداپ قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، رۋحانياتىن ارداقتايتىن ۋاقىت كەلدى.
- تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە قادىرلەپ ءجۇرمىز بە؟ وسى تۇستا «اتتەگەن-اي!» دەيتىندەي جاعدايلار بار ما؟
- ابىلاي، تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي دانالار – قازاقتىڭ باعىنا تۋعان تاريحي تۇلعالار. بىراق ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىن كوكشەتاۋدا وتكىزەتىندەي نە باسىمىزعا كۇن تۋدى؟ قازاقتىڭ توبە ءبيى تولە ءبيدىڭ 350 جىلدىعى تارازدا، شىمكەنتتە عانا ءوتتى. ەرتەڭگى كۇنى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ مەرەيتويىن قاراعاندىدا، ايتەكە بيدىكىن اقتوبەدە وتكىز دەسە نە بولماق؟ بۇل – كورىنەر كوزگە قازاقتىڭ ءبولىنۋى. بۇل ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى. قازاقتىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن، ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اسىلدارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ تويى استانادا ەلدىڭ تويى بولىپ تويلانۋى كەرەك. ەلباسى ەلدىڭ بىرلىگىن ويلاپ، ۇلكەن ساياسات جۇرگىزىپ وتىر. پرەزيدەنتپەن دە اقىلداسىپ-كەڭەسەتىن ادامدار كەرەك قوي. سولاردىڭ ءۇنى نەگە شىقپايدى؟ ولار تاۋەلسىزدىكتى اڭساعانىمەن، وعان جەتپەدى. ال ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىن، ارۋاعىن سىيلاۋىمىز كەرەك. ەڭ ۇلكەن «اتتەگەن-ايىمىز» وسى. 

ەلباسى ەلدىڭ سەنىمىن اقتادى

- «ۇلى دالادا نازارباەۆ­تاي مەملەكەت ورناتقان، جەر جۇزىنە داڭقى اسقان تۇلعا تۋعان جوق» دەپ باعا بەرىپ ەدىڭىز...
- ءيا، تاعدىر، زامان سولاي بولدى. تاۋەلسىزدىككە كەمەڭگەر ءۇش بي دە، ۇلى ابىلاي حان دا، باسىن بايگەگە تىككەن باھادۇرلەر دە جەتكەن جوق. ءبىز جەتتىك. نەبارى 20 جىلدىڭ ىشىندە بۇتىندەي جاڭا مەملەكەت – تاۋەلسىز قازاقستان ەلى كوش تۇزەدى. ۇلى كوشتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستادى. ەلباسىنىڭ ەڭ ۇلى ساياساتىنىڭ ءبىرى – قاسيەتتى بابالار جولىنان تايعان جوق. اتا-بابالارىمىز ءومىر بويى اڭساپ كەتكەن ەلدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن تۋ ەتىپ كوتەردى. وداق تاراعاننان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى داعدارىسقا ۇشىرادى. كولحوز-سوۆحوزدار ىدىراپ، زاۋىت-فابريكالار كۇيرەدى. بالاباقشالار، مەكتەپتەر، مادەنيەت وشاقتارى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، ەكونوميكا قۇلدىرادى. ەل كۇيزەلىپ، جۇرتتى ۇرەي بيلەدى. نەشە ءتۇرلى ارانداتۋشىلار شىعىپ، جۇرتتى ءابىرجىتتى، ەل ىشىنە ىرىتكى سالدى. ەلدىڭ ەسى شىقتى. شەرۋلەر كوبەيدى. نەبىر «شەشەندەر» شىقتى سۋىرىلىپ. نەشە ءتۇرلى گازەتتەر شىعا باستادى. قىسقاسى، جۇرت بەتىمەن كەتتى. سولاردىڭ كوبى جاڭا عانا ءتاي-ءتاي باسىپ، قاز-قاز تۇرىپ، تىلەرسەگى دىرىلدەپ، قۇلاعى قالقايىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىككە دەمەۋ بولۋدىڭ ورنىنا، بوگەۋ بولدى، كەسىرىن تيگىزدى. كوبىنىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى. ەلدى بۇلىككە شاقىردى. ءبارىن بەتىمەن جىبەرگەندە، سول كەزدە انارحيا، حاوس بولاتىن ەدى. وسىلاي ەلدىڭ دە، ەردىڭ دە تاعدىرى سىنعا ءتۇستى. ەلباسى وسىنىڭ بارىنە شىدادى. حالقىنا شىبىق تا كوتەرگەن جوق. مەن كەزىندە 5 جىل يدەولوگيانى باسقاردىم. قانىمىز قايناپ، جۇيكەمىز جۇقارىپ كەتكەندە نۇرەكەڭە بارىپ: ء«بىر شارا قولدانايىق، مىنالار بەتىمەن كەتتى» دەگەندە: «تيمە! ءتىلى بايلانعان، قول-اياعى كىسەندەلگەن ەلمىز. جۇرت ەندى ەركىن سويلەۋدى ۇيرەنسىن» دەپ كەڭشىلىك جاسايتىن. سول ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە ەلباسى ەل ىشىنەن شىققان ناعىز ينتەللەكتۋال، ساياساتتا سالقىنقاندى، ءتوزىمدى ەكەندىگىن شەبەر دالەلدەدى. كەمەڭگەرلىككە ءتان مىنەز تانىتتى. ەل سەنىمىن اقتادى. قۇدايعا شۇكىر، سونىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ كوك بايراعى جەلبىرەپ، ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتتى. «سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي» دەپ اباي ايتقانداي، نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولپاشتاۋعا دا، قولداۋعا دا، قوشامەتتەۋگە دە تۇراتىن، ماقتاۋعا دا سىياتىن كىسى. ورتاسىنان ويى وزعان، قاتارىنان قالپى وزعان ازامات. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ – حالقىن سان مىڭ جىلدار ىزدەگەن مۇراتىنا جەتكىزگەن، مەملەكەتتىگىمىزدى ورناتىپ، ونى دامىتىپ، الەمگە تانىتقان اسا دارىندى تۇلعا. كوك تۇرىكتىڭ كىندىگىنەن جارالعانداردىڭ ىشىنەن وزىپ تۋعانى دا – ن.نازارباەۆ. ارعى-بەرگى زاماندا ۇلى دالادا نازارباەۆ­تاي مەملەكەت ورناتقان، جەر جۇزىنە داڭقى جايىلعان تۇلعا تۋعان جوق. نەبارى 20 جىلدىڭ ىشىندە الەم ساناساتىن ەلگە اينالدىق. وسىنىڭ بارىنە كۋا بولىپ وتىرعان، وسىنداي ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبارىمىز دە باقىتتىمىز.
- ەندى 16 جانە 36 جىلدان كەيىن قازاقستاندى كوز الدىڭىزعا قالاي ەلەستەتەسىز؟
- مەن ستاتيستيكا­نى بىلمەسەم دە، ەلباسىنا سەنەمىن. پرەزيدەنت: ء«بىز الەمدەگى دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلدىق» دەدى. ونى ءوزىمىز دە سەزەمىز. ماسەلەن، بۇرىن جۇرت اۆتوبۋسقا، پويىزعا بيلەت تابا المايتىن-دى. قازىر مەرەكە كۇندەرى ۇشاققا مىنەتىن بيلەت تاپپايسىڭ. بۇعان دا تاۋبە دەۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقساردى. 1986 جىلى ومىرىمدە تۇڭعىش رەت شەتەلگە بارعانىم ەسىمدە. چەحياداعى كارلوۆى ۆارى دەگەن شيپاجايدا 4 كۇن دەمالدىم. سوندا مەيرامحانادا پەپسي-كولا مەن كوكا-كولا دەگەن سۋسىنداردى ءبىرىنشى رەت كوردىم. ساتىپ الاتىن اقشا جوق، قالتامىزدا اقشا بولسا دا ايىرباستاتپادى. سوندا الگى سۋسىنداردىڭ بوس پلاستيكالىق قۇتىلارىن شابادىنىما سالىپ، بالالارىما اكەلىپ، كورسەتتىم. قازىر سونىڭ نەشە ءتۇرلىسىن بالالار تاڭداپ ءىشىپ ءجۇر. ءبىزدىڭ بوزبالا كەزىمىزدە، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دۇكەندەردىڭ سورەلەرى جىلان جالاعانداي بوس بولاتىن. تۇسكەن تاۋارلاردى بارماق باستى تاۋىرلەرگە بەرەتىن. ال قازىر نە ىشەمىن، نە جەيمىن، نە كيەمىن دەمەيسىڭ... شۇكىر دەلىك! ەگەر توسىننان ءبىر بالەگە جولىعىپ قالماساق، اللا تاعالا ابىروي بەرسە، 2050 جىلى ىلگەرلەگەن 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەگەنگە تولىق سەنەمىن! ويتكەنى، بىزدەگىدەي بايلىق ەشكىمدە جوق. وسى بايلىقتى دۇرىستاپ مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە پايدالانساق، بيلىكتە وتىرعان ازاماتتارىمىزعا قۇداي ىنساپ بەرسە، قازاقستاننىڭ حالقىنان اسقان باي حالىق بولمايدى.   

مينيستر ەل قادىرلەيتىن تۇلعا بولۋى كەرەك

-ء سىز كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق كسر-نىڭ سوڭعى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بولىپسىز. سىزدەن بەرىدە بىرنەشە مينيستر اۋىسىپ، بىرنەشە رەفورما جاسالدى. بىراق سوندا دا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ كوسەگەسى كوگەرەر ەمەس؟
- ءيا، ول زامان باسقا ەدى. اركىم ءوزىنىڭ ەلىنە قاستىق جاسايىن دەمەيدى. ءبارىنىڭ دە نيەتى ءتۇزۋ. بىراق بىزدە ءبىر جامان ادەت ەتەك الدى. كەز كەلگەن مينيستر وزىمەن بىرگە رەفورماسىن اكەلەدى. مينيسترلەردى قايتا-قايتا اۋىستىرا بەرۋ دە ءجون ەمەس. مىسالى، مەن مينيستر كەزىمدە رەفورما جاسايمىن دەگەن جوقپىن. بالالارعا جاساعان ءبىر  جاقسىلىعىم  ەسىمدە. «مەكتەپ فورماسىن الىپ تاستاڭىزشى» دەگەن كىشكەنتاي بالالاردان كوپ حات كەلدى. مەكتەپكە بالالاردىڭ وزدەرىمەن كەزدەسۋگە باردىم. بايقاعانىم، ەشقايسى مەكتەپ فورماسىن كيگىسى كەلمەيدى ەكەن. سودان كەيىن، فورمانى جويدىم. بالالار كەرەمەت ريزا بولىپ، حات جازدى. شىنىندا دا، سودان بەرى قانشاما مينيستر اۋىسسا دا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ كوسەگەسى كوگەرگەن جوق. مەنىڭ ويىمشا، ءبىلىم بەرۋ مەن مادەنيەتكە كەز كەلگەن ادامدى مينيستر ەتىپ قويا سالۋعا بولمايدى. قازاق حالقىنىڭ مەنتاليتەتىن، تاريحىن، پسيحولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل قىزمەتكە حالىق قادىرلەيتىن، ۇلكەن ابىرويلى، ەلگە ەسىمى بەلگىلى تۇلعالاردى قويۋ قاجەت. وكىنىشكە قاراي، ءبىلىم بەرۋ سالاسى كىم كورىنگەننىڭ ەرمەگىنە اينالىپ كەتتى. ەكى مىڭىنشى جىلدان بەرى جەتى مينيستر اۋىسىپتى. ءوز باسىم تەستىلەۋ دەگەنگە دە قارسىمىن. ول كارتانىڭ ويىنى سياقتى. ادامدى كورمەي، ونىمەن تىلدەسپەي، بالانىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ مۇمكىن ەمەس.
- جاسىڭىز 70-تىڭ التاۋىنا قاراي اۋدى. ومىردە تەك اششى شىندىقتى ايتىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايسىز با؟
- كوكەيىمدەگى اششى شىندىقتىڭ ءبارىن ايتىپ قويدىم دەي المايمىن. كەيدە ايتقىزباسىڭ ايتقىزبايدى. ءار نارسەگە سابىر كەرەك.  باياعىدا ديمەكەڭنىڭ ءبىر جاقسى باتاسى بولۋشى ەدى: «اسپاي-ساسپاي، جامان جەردى باس­پاي جۇرىڭدەر!» دەيتۇعىن. سوندىقتان، اسپاي-ساسپاي، ادەپتەن وزباي سويلەگەن دە دۇرىس. ايتپەسە، ايتامىن دەسەڭ ايتا بەرەتىن نارسە كوپ. بىراق  ايتۋدان كەندە ەمەسپىن. بىلتىر 75 جىلدىعىما وراي، ارنايى 7 تومدىعىمدى (8 كىتاپ) شىعاردىم. سول كىتاپتاردى وقىعان ادام مەنىڭ جانىمدى دا، كوكەيىمدەگىنى دە تاني الادى. ءوزىم سولاردى قايتادان وقىعاندا بايقاعانىم، كوپ نارسەنى ايتىپ قويىپپىن. جالماۋىزعا دا جان كەرەك دەيدى عوي. مىسالى، وسىدان تۋرا 7 جىل بۇرىن «جاس قازاق» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىمدا: «قازاقتىڭ قيتىعىنا ءتيىپ، زىعىردانىن قايناتا بەرمەۋ كەرەك!» دەپپىن. بۇگىن سول سوزىمە قوسارىم مىناۋ: «حالىقتىڭ ءتوزىمىن كوپ سىناي بەرۋدىڭ كەرەگى جوق! قازاق 1986 جىلى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتتى! ول جولى اتقا مىنگەن تەك جاستار ەدى. ال قازاق تۇگەلدەي اتقا قونسا، اتتان نە ءوزى ءولىپ تۇسەدى، نە ءولتىرىپ تۇسەدى!». قازاقپەن ويناۋعا بولمايدى.
- دوسىڭىز كوپ پە، الدە، جاۋىڭىز كوپ پە؟
- مەن ءومىر بويى ءوز حالقىمدى جاقسى كورىپ، ونىڭ قال-قادەرىمشە تىلەۋىن تىلەپ كەلە جاتقان اداممىن. بار بولسا بار شىعار، بىراق جاۋىم بار دەپ ويلامايمىن. جۇرتتىڭ ءبارىن بىردەي جاقسى كورەمىن دەپ تە ايتا المايمىن. ءبىر نارسە انىق: سانالى ومىرىمدە جاستارعا، اسىرەسە، ونەرلى، تالانتتى جاستارعا ۇنەمى جاناشىرلىقپەن جاقسىلىق ىستەپ كەلە جاتقان كىسىمىن. ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ كەلەشەگى دە سول – جاستار.

تاپسىرىس بەرۋشى:

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى. ورىنداعان "اباي-اقپارات" قازاق ينتەرنەتى كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى" قوعامدىق قورى. 2013