حالىق ناقىلىندا ءدال وسىنداي ءسوز بار.  ويتكەنى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ «قالام» سۇرەسى «قالاممەن جانە ونىمەن جازعان نارسەلەرمەن انت ەتەمىن!»،-دەپ باستالادى. قازاقتىڭ تاعى ءبىر دانالىق ءسوزى «عىلىم-اللانىڭ ءبىر سيپاتى»،-دەيدى.

    ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان كۇردەلى، ءارى قاراما-قايشىلىقتارعا تولى بۇل عاسىرىمىزعا  تەحنولوگيالىق عاسىر، اقپاراتتىق- كوممۋنيكاتسيالىق توڭكەرىس عاسىرى، سپۋتنيكتەر، باعدارلامالار جانە جاھاندانۋ عاسىرى نەمەسە  ينتەرنەت ءداۋىرى دەپ ءارتۇرلى اتاۋلار بەرۋدەمىز. بۇل ءداۋىردىڭ وتكەن عاسىرلاردان مۇلدە ەرەكشە ەكەندىگى ايدان انىق.

 بۇگىنگى زامانا جەتىستىكتەرى جەر شارىنداعى بارلىق  ادامزات بالاسىنا ورتاق.  كۇن سايىن جارىق كورىپ جاتقان تاڭقالارلىق عىلىمي جاڭالىقتارىمەن جەتىستىكتەردى يگەرۋگە جەكە ادام قاۋقارسىز.

    مۇنداي قارقىندى قۇبىلىستى كورگەن ادامدار: «وسى قىرۋار جەتىستىكتەر يىرىمىنە تۇسكەن كازىرگى ادامزاتتىڭ ومىرىندە ءدىننىڭ ورىنى قانداي، ونىڭ ەلەۋلى ىقپالى بارما، الدە ەكىنشى كەزەكتى ماسەلە بولىپ قالدى ما؟» -دەگەن ساۋال قويۋمەن قاتار ءدال بۇگىنگى تاڭدا جانە كەلەر عاسىرلارداعى قوعام تىنىسىنا يسلام ءدىنىنىڭ اتقاراتىن ءرولى قانشالىقتى؟ ت.ب. نەشە ءتۇرلى سۇراقتار قوياتىنى بەلگىلى.

    ارينە، يسلام ءدىنى ادامزات ءومىرىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني  جاعىنان جان-جاقتى، كەڭىنەن قامتيدى، ياعني قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا باعىتتالعان.

    يسلام كەز-كەلگەن ۋاقىتقا، جاعدايعا، تولىققاندى تىرشىلىككە ارنالعان ءدىن. ول ادامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىنەن ءبىر مەزەت تە قالىس قالمايدى. سوندىقتان يسلام، بىرىنشىدەن ادامزاتتىڭ وتكەنىمەن دە، بۇگىنگىسىمەن دە، بولاشاعىمەندە تىعىز بايلانىستى ءومىر سۇرەدى، ەكىنشىدەن, زامانا اعىمىنان، وركەنيەتتەن قالىپ قوياتىنداي كەرتارتپالىققا جول بەرمەيدى. يسلام ءار ادامنىڭ ىزدەنىپ، زەرتتەۋ جاساۋىنا جانە ءوز زامانىنىڭ قايعى قاسىرەتىنە شيپا بولارلىق شارا ىزدەۋىنە كەڭىنەن جول اشادى.

ورتا عاسىرلاردا اراب ەلدەرىمەن قاتار يسلام ءدىنى تاراعان باسقا دا ايماقتاردا فيلوسوفيا، مەديتسينا، ەستەتيكا، ماتەماتيكا، استرونوميا ءتارىزدى كوپتەگەن عىلىم سالالارى قاۋىرت دامىعانى تاريحتا بەلگىلى اقيقات. بۇل قۇبىلىس «يسلام رەنەسانسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان ەدى. 

وسىناۋ ورتا عاسىرلاردا عىلىمنىڭ ەرەكشە دامۋىنا شىعىستىڭ، اراب ەلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ورتا ازيا عالىمدارى ءال-ءفارابيدىڭ، ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ، ءابۋ رۋشدتىڭ، ءبيرۋنيدىڭ، ماحمۇت قاشقاريدىڭ، جۇينەكيدىڭ جانە تاعى دا باسقا عۇلامالاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى وتە ايرىقشا. قازاقتىڭ وتىرار جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ءابۋ ناسىر ءال – ءفارابيدىڭ جالعىز ءوزى 128-دەي عىلىمي ەڭبەك جازدى. سول داۋىردەگى عالىمداردىڭ قاي-قايسى دا جاراتقان يەمىزدىڭ قۇدىرەتى كۇشتىلىگىن مويىندادى. ءال – ءفارابيدىڭ اسپان دەنەلەرى،  دۇنيەنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ەڭبەكتەرىندە اللا تاعالا ۇنەمى ءبىرىنشى ورىندا تۇردى. ول ءوزىنىڭ «ازاماتتىق ساياسات» دەگەن تراكتاتىندا: ء«بىرىنشى (تۇلعا) جونىندە – بۇل قۇدىرەتتى اللا دەپ سەنۋ كەرەك» دەپ جازادى.

ءۇىىى – ءىح عاسىردا يسلام عىلىمىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – مۇحاممەد حورەزميدىڭ جازعان «كيتاب ءال – مۇحتاسار» دەگەن  ەڭبەگى  ءحىى عاسىردا ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە اۋدارىلدى. حورەزمدىك بۇل ويشىل ۇندىلەردىڭ، پارسىلار مەن ريمدىكتەردىڭ ماتەماتيكاداعى كۇردەلى بەلگىلەرىنىڭ ورنىنا بۇگىنگى قولدانىلىپ جۇرگەن  سان بەلگىلەرىن ويلاپ تاۋىپ، الگەبرانىڭ نەگىزىن قالادى جانە ەۆكليد پەن پتولومەي ىلىمدەرىن ودان ءارى دامىتتى. حورەزميدىڭ «استرونوميالىق كەستەسى» بۇگىندە الەمدەگى تەڭدەسى جوق ەڭبەك.

ءحىىى عاسىردا يسلام عىلىمىنىڭ كوپتەگەن سالالارى لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنە تارادى. ولاردىڭ ىشىندە ءال-ءفارابيدىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى، مۋزىكا، فيلوسوفيا، وپتيكا، گەومەتريا، استرونوميا، مە-ديتسينا تۋرالى ىلىمدەرى كەڭ تاراعان ەدى. ونى تاراتقانى ءۇشىن موناح روجەر بەكون شىركەۋ تۇرمەسىندە 14 جىل قاماۋدا وتىردى. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر جاعداي، مۇسىلمان ەمەس ەلدەردىڭ كوبىندە كەزىندە عىلىممەن اينالىسقان ادامدار يسلامنان باسقا دىندەردە قاتتى قۋعىندالدى. مىسالى، يتاليادان شىققان فيلوسوف دجوردونو برۋنو الەمنىڭ اقىرى بولمايتىنىن دالەلدەمەك بولعانى ءۇشىن جازالانىپ، 1600جىلى تىرىدەي ورتەپ جىبەرىلدى. يسپانيالىق فيلوسوف ليپەل سەرۆەت قان اينالىمىن زەرتتەگەنى ءۇشىن ءحۇىى عاسىردا وتقا ورتەلىپ، ءولتىرىلدى. گاليلەو گاليلەي جەردىڭ اينالاتىندىعىن دالەلدەگەنى ءۇشىن كوپ ۋاقىت بويى تۇرمەدە وتىرعىزىلىپ، جازالاندى.

يسلام مەملەكەتتەرىندە  عۇلامالاردىڭ قۋعىنعا ۇشىراعاندارى بولعان دا شىعار. الايدا، يسلام دىنىندە عۇلامالاردى جازالاۋ ماسەلەسى جوق، كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ قاسيەتتى دىنىمىزدە عالىمدار پايعامبارىمىزدان كەيىنگى اللا تاعالا ءىسىن العا اپارۋشىلار رەتىندە باعالانىپ، ولارعا قۇرمەت كورسەتىلدى. مۇسىلمان ەلدەرىندە كەيبىر عالىمدار قۋعىندالسا، بۇل يسلام ءدىنىنىڭ ۇكىمىمەن بولعان ءىس ەمەس، ول سول ەلدىڭ بيلەۋشىلەرى تاراپىنان بولعان ادامي ۇكىم عانا.

يسلام ءدىنىنىڭ وسىنداي عىلىم، ءبىلىم، رۋحانياتتاعى ماڭىزى كەڭەس داۋىرىندە دۇرىس باعالانبادى، ول قوعامدا يسلام عالىمدارىنىڭ ءىرى عىلىمي جاڭالىقتارى مەن جەتىستىكتەرىن تەك ماتەرياليستىك تۇرعىدان عانا جاقتاۋ ورىن الىپ، دىنگە قاتىستى جاقتارى جاسىرىلىپ، قايتا ونى دىنگە قارسى قويۋعا باعىت ۇستالدى. سول  اتەيستىك يدەولوگيانىڭ زارداپتارى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زامانىندا عانا جويىلۋدا.

قۇراندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامعا ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم كەرەك. يسلام ءدىندى دە، عىلىمدى دا ءبىر - بىرىنەن ەشقاشان اجىراتا قاراستىرماعان. ويتكەنى قازىرگى زاماندا عىلىم قانشالىقتى بيىك جەتىستىككە جەتسە دە، دىنمەن وداقتاس بولىپ كەلەدى. ءتىپتى عالىمدار كەيبىر ناقتى عىلىمي جەتىستىكتەردى تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قۇراننىڭ اياتتارىنا جۇگىنەدى.

الەمگە ايگىلى عالىمداردىڭ وزدەرى مويىنداپ وتىرعانىنداي، قۇران كارىم – اللا تاعالانىڭ ءسوزى، ول – بار عىلىمنىڭ باستاۋى، ءدىنسىز – عىلىم سوقىر. ولاي بولسا، عىلىم – اللا تاعالانىڭ سيپاتى، شىنايى ءدىننىڭ كەپىلى.

    دەمەك، مۇسىلماننىڭ ءبىلىمدى دە، بىلىكتى بولۋى، قۇلشىلىق پەن تىرشىلىكتى ۇشتاستىرا وتىرىپ، قوعامداعى قوردالانعان ماسەلەنى شەشۋگە بەلسەنە ارالاسۋى، قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، مەشىتكە بارىپ ناماز وقۋى ەكەن. العاشقى مۇسىلماندار بۇل ماسەلەلەردى وتە تەرەڭ تۇسىنگەندىكتەن، عىلىم-بىلىمدە وزگەدەن العا شىقتى.  قازىرگى ۋاقىتتا بارشا ادامزات پايداسىن كورىپ وتىرعان كوپتەگەن عىلىمدار- ونىڭ ىشىندە، مەديتسينا، حيميا، ماتەماتيكا ت.ب. نەگىزىن سالعان مۇسىلمان عالىمدارى ەكەندىگىن جوعارىدا اتادىق. ال ءدىن مەن دۇنيەنى ءبولىپ قاراپ، نەگىزگى ەمەس ماسەلەلەردى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ماڭىزدى ماسەلەلەردى ۇمىتقاندا، ءبىر-بىرىمىزبەن تالاسقا تۇسكەن كەزدە الەم مۇسىلماندارى ءبىر ورىندا تۇرالاپ، دامۋ كوشىنىڭ سوڭىندا قالىپ قويعانىمىز كورىنىپ وتىر.

بۇگىندە «نەگە الەمگە ايگىلى ءىرى دامىعان ون مەملەكەتتىڭ تىزىمىندە بىردە ءبىر مۇسىلمان ەلى جوق؟» دەگەن ساۋالعا  يسلام الەمى 13-عاسىردان باستاپ قۇلدىرادى، توقىرادى، عىلىم مەن بىلىمدە، ونەر مەن تەحنولوگيادا بۇرىنعىسىنداي ءبىرتۋار تۇلعالار مەن تۋىندىلاردى شىعارا المادى دەي كەلە بۇلاي بولۋىنا اركىم ءار تۇرلىشە ساراپتامالار جاساۋدا.  عالىمدار يسلام الەمىنىڭ شىنىيى حال-احۋالىنا ناداندىق (ساۋاتسىزدىق), عىلىمي پوتەنتسيال، عىلىمي بەلسەندىلىك، عىلىمي ماقالالار، زەرتتەۋ جانە دامىتۋ دەرەكتەرى، جوعارعى تەحنولوگيا، پاتەنت سانى، كەدەيشىلىك، اۋىز سۋ تاپشىلىعى، باسەكەگە قابىلەتتىلىك قاتارلى كورسەتكىشتەرمەن قاتار تىپتەن نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى، وليمپيادا چەمپيودارىنا  دەيىن ءبىر عاسىرلىق مەرزىمىنە ساراپتاما جاساي كەلە وسىلاردىڭ بارىندە دە يسلام ەلدەرىنىڭ دەڭگەيى الەم حالىقتارىنىڭ ىشىندە اسا تومەن ەكەنىن ءوز ەڭبەگىندە ناقتى دالەلدەرمەن اتاپ كورسەتكەن. ( رۋحاني مايدان: پروبلەمالار مەن تىعىرىقتان شىعۋ جولدارى.     قمدب. يمام اعزام ءابۋ حانيفا ءمازھابى جانە كازىرگى زامان. الماتى. اتامۇرا، 2009 ج. 312 بەت.  )

    ماسەلەن، ورتاشا ءومىر، بالا ءولىمى، انا ءولىمى، قورەكتەنۋ دەڭگەيى، جوعارى بىلىمدىلەردىڭ جالپى حالىققا مولشەرى، يننوۆاتسيا، تابىس ۇلەسىمى، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى، باقىتتىلىق  دەڭگەيى، ومىرىنە قاناعاتتانۋشىلىق، ۇلتتىق برەندتەر، جۇمىسسىزدىق، ءسوز بوستاندىعى، ايەل قۇقىقتارى، ينفراقۇرىلىم، مۇلىكتىك قۇقىقتار، قورعانىس قابىلەتى، ءدارى-دارمەك ت.س.س. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا يسلام الەمىنىڭ جاعدايى باسقا جۇرتپەن سالىستىرعاندا وتە ناشار، دامىعان ەلدەردەن بىرنەشە عاسىر ارتتا كەلە جاتقانىمىز تۋرالى عالىمدار، قايراتكەرلەر جازىپ، جاناشىر سوزدەرىن ايتىپ تا كەلەدى.

         اقىلدى ادامنىڭ قوزىمەن قاراساق مۇسىلماندار دۇنيە عىلىمىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. ءتىپتى وزگە سەنىمدەگىلەردەن الدەقايدا تەرەڭىرەك جانە كوبىرەك بىلەدى. بىراق مۇسىلمانداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ارتىقشىلىعى- بىرىنشىدەن، بۇل دۇنيەدەگى بارشا جاراتىلىسقا جۇرەگىندەگى يمانىمەن سەنىمىنىڭ دەڭگەيىندە ءمان بەرەدى. دۇنيە مەن اقىرەتتىڭ تەپە-تەڭدىگىن بۇزىپ الماۋ شارتىمەن ارەكەت ەتەدى. ولار «دۇنيە ءىسى-اقىرەت جۇرتىنىڭ ءونىمى» -دەپ باعالاۋ ارقىلى ءوزىن قورشاپ تۇرعان الەمگە تەك ءناپسىنىڭ، اشكوزدىلىكتىڭ قوزىمەن قاراۋدى دۇرىس سانامايدى. ەكىنشىدە، يسلام ءداۋىرىنىڭ التىن عاسىرلارىنان كەيىنگى زامانداردا ءاربىر ادامنىڭ بالا كەزىنەن تاربيەلەنگەن وتباسى، ارالاساتىن ورتاسى، دوستارى، ءبىلىم العان مەكتەبى، جوعارى وقۋ ورىندارى ول ادامنىڭ ىشكى رۋحانياتىنا اسەر ەتپەي قويمايدى. وقۋ ورىندارى، ۇستازدار، مۇعالىمدەر ءوز پاندەرىن وقىتىپ جاتقاندا، تەك باتىس پەن كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شىعارمالارىن عانا ەمەس، شىعىس عۇلامالارىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىن قوسا وقىتسا ءدىنىمىزدىڭ نەگىزىندە جاتقان التىننان قىمبات ءىنجۋ-مارجان دۇنيەلەرى اشىلىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالعان بولار ەدى. ولاي جاسالمادى.

    مۇسىلماننىڭ ۇلى عۇلامالارى قۇران مەن عالامدى ياعني، ەكى دۇنيەنى ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋعا كەلمەيتىن ەگىز دۇنيەلەر دەپ قاراپ كەلگەن. دەمەك، قۇران عالامنىڭ، ال عالام قۇراننىڭ ءيلاھي اۋدارماسى، تۇسىندىرمەسى دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانىپ كەلگەن. الايدا، دۇشپاندار يسلام ىلىمىندەگى وسى بايلانىستى ءۇزۋ ءۇشىن «سەندەر قۇران وقىپ وتىرا بەرىڭدەر، ودان ارتىق قۇلشىلىق جوق. وسى قاسيەتتى كىتاپ تۇرعاندا باسقا دۇنيەنى زەرتتەۋدىڭ پايداسى جوق» -ت.ب. سوزدەرمەن جاناشىر بولعانسىپ، قۇراندى جوعارى ساناعانسىپ، مۇسىلمانداردىڭ عالام قىتابىن وقۋعا دەگەن ىنتالارىن ءوشىرۋدى وتە نازىك شەبەرلىكپەن زىميان پيعىلىن جۇزەگە اسىرعان. ونىڭ جالعىز مىسالى، باتىس زەرتتەۋشىلەرى عاسىرلار بويى شىعىس حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن، شىعىس عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەدى جانە «شىعىستانۋ» عىلىمى باتىس ەلدەرىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەڭ نەگىزگى گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي، مۇسىلمان الەمىندە «باتىستانۋ» عىلىمى ەشقاشاندا بولماعان، ءتىپتى زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە دە پايدا بولعا جوق. سونىمەن قاتار، ۇشىنشىدە, قۇراننىڭ ءبىر اياتى جايلى ويلاپ كورمەگەن، بىردە ءبىر ءارىپىن بىلمەيتىن ادامدار «مۇسىلمان بولعان ادام عىلىممەن اينالىسا المايدى، قۇران –قاتىپ قالعان كانوندىق كىتاپ، ودان دۇرىس عىلىم شىقپايدى» -دەگەن پىكىرلەر ايتىپ ودان ارىلا الماي جۇرەدى. سوندىقتان ولار ءدىن كەلگەن كەزەڭدەگى ومىرلىك ءمانى بار ماسەلەلەر بۇگىنگى ءومىر تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدى دەپ تۇجىرىمدايدى. بۇل شاريعات تالاپتارىنان الشاق كەتكەن، ءبىلىمسىز، نادان، قۇراندى جەتە تۇسىنبەگەن جانە دە باسقاداي قىڭىر-قيسىق اعىمدار وكىلدەرىنىڭ بىزگە جات پىكىرلەرى ەكەنى ايدان انىق.

    ارينە، ءبىز قاسيەتتى قۇران كارىمنەن، يسلام ءدىنىنىڭ حاق جولىنان ەشقانداي كەمشىلىك تابا المايمىز. بار ماسەلە- ءبىزدىڭ ونى ءالى دە جەتە تۇسىنە الماۋىمىزدا. يسلام الەمىنىڭ ءوز كەمەلىنە كەلمەي، كوشتەن كەنجە قالىپ، توقىراۋى دىنگە بايلانىستى ەمەس، ونىڭ سەبەبى- ازعان اقىل، زەيىنسىز جۇرەك، تۇيسىكسىز تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان ءدىن مەن ءتۇيىندى ماسەلەلەرى كوپ كازىرگى ءومىرىمىزدىڭ ءوزارا ۇيلەسىمىن تەرەڭ تۇسىنە الماۋىمىزدا دەپ ءسوزىمىزدى قورىتىندىلايمىز.  قاسيەتتى قۇران كارىمدە: «قاي قاۋىم بولسىن، ءوز جاعدايىن ءوزى وزگەرتپەسە، ولاردىڭ جاعدايىن اللا وزگەرتپەيدى» -دەپ بۇيىرىلادى. (راعد سۇرەسى. 13/11)  

ەندەشە  الدىمەن ءبىلىم، ەكىنشىدەن ەڭبەك جەكە ادام ءۇشىن دە، مەملەكەت ءۇشىن دە دامۋدىڭ داڭعىل جولى بولىپ تابىلاتىنى تۇسىنىكتى.

   سىزبەن ءبىزدى، دۇنيەدەگى بارلىق مۇسىلمانداردى اللا تاعالا حاق جولدان اداستىرماسىن.

ءامين!

امانتاي تويشىبايۇلى

 Abai.kz