جولتاي جۇمات. ەل مەن ەلەس
ەل مەن ەلەس
(مىنەزدەر مينياتيۋراسى)
قازاقتىقتان ساقتانۋ
اۋىرىپ قالدىم. جۇرەگىم سىر بەرگەن ءتارىزدى. سول قۇرعىرعا سونشا سالماق سالىپ ءجۇر ەكەنمىن دەپ ويلاسامشى!
سودان نە كەرەك، اۋرۋحانادان ءبىر-اق شىقتىم عوي.
دارىگەرلەردىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ، توسىننان جابىسقان سىرقاتقا شيپا ىزدەيدى، اۋرۋىڭدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسادى. ارادا بىرەر كۇن وتكەندە اجەپتەۋىر ەس جيناپ، قايتادان ءوز-وزىمە كەلىپ، وڭ-سولىما قارادىم.
پالاتادا ەكى كىسى ەكەنبىز. ءوزى تىم كارى دە ەمەس، مەنىمەن جاسى شامالاس. اتى-ارىس ەكەن. ءا دەگەننەن اڭگىمەمىز جاراسىپ-اق كەتكەن ءتارىزدى ەدى، بىراق ۋاقىت وتە كەلە پىكىرىمىز قايشىلاسىپ تا قالىپ جاتتى. ورىسشالاۋ بولىپ شىقتى، ەكى اۋىز قازاقشا ايتسا، ءۇشىنشىسى – ورىسشا... ماعان وسى قىلىعى ۇنامادى دا، امالسىز ىشىمدەگىنى ايتىپ سالدىم.
– ءاي، دوستىم! سەن تازا قازاقشا سويلە، نە بولماسا...
– ءوزىم بىلەم...
– جوق، انا ءتىلىن بۇلاي قورلاۋعا بولمايدى. ءتىپتى سويلەي المايدى ەكەنسىڭ، ءبىرجولا ورىسشاعا كوش!...
– ءوزىمنىڭ شارۋام دەدىم عوي جاڭا!
مەن توقتاماسام، ءتىپتى داۋىس كوتەرىپ، كەرىلدەسىپ الا جونەلۋگە دە ءازىر تۇرعانداي كورىندى.
سوسىن امالسىز ءوزىمدى-ءوزىم سابىرعا شاقىرعان بولدىم.
* * *
بولمەدە جالعىز تەلەديدار بار ەدى. كەشكىسىن ەكەۋمىز جاتا قالىپ كينو، نە باسقا ءبىر قىزىقتى حابار كورەمىز. اۋەلدە ءويتىپ-ءبۇيتىپ ورتاق كەلىسىمگە كەلىپ ءجۇر ەدىك، ءبىر كۇنى تاعى دا ويدا-جوقتا تالاس تۋىنداپ كەتتى.
– ورىس ءفيلمىن كورەيىك، – دەدى ارىس.
– جوق، قازىر قازاقشا حابار باستالادى، وندا ۇلتتىق سالت-ءداستۇر تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى، – دەدىم مەن.
– ءاي، تالاس! – دەپ ارىس ماعان ەدىرەيە قارادى. – وسى سەن نەگە قازاقتىعىڭدى العا تارتا بەرەسىڭ، ا؟ ءتىلدى تازا بىلەدى ەكەنسىڭ، سول دا ماقتانىش بولىپ پا!
– مەن نە دەپ ماقتانىپپىن! – دەدىم تۇككە تۇسىنە الماي. – جازىعىم-قازاقشا حابار كورەيىن دەگەنىم بە؟
– جوق، سەن كۇننەن-كۇنگە مەنىڭ يت جىنىمدى كەلتىرىپ باراسىڭ. ءتىل، ءداستۇر دەپ مالتاڭدى كوپ ەزىپ بولدىڭ-اۋ! سونى بىلەتىن جالعىز ءوزىڭ سياقتانىپ...
– ەندى... بىلەتىنىمدى ايتسام دا جازىقتى بولام با! قازاقتىڭ ءداستۇر-سالتىن ءبىز ۇساتانباساق، كىم ۇستايدى؟ ءتىل ماسەلەسىن ءبىز كوتەرمەسەك، كىم كوتەرەدى؟
– ءاي، قويشى! – دەدى ارىس. – قازاقى ءداستۇرى ساقتالماسا، قازاق اشتان قىرىلىپ قالار دەپ پە ەڭ! قازاق ءتىلى بولماسا، قازاق ەل بولۋدان قالا ما ەكەن!...
– اڭگىمە مىنە، تاپ وسىندا، – دەدىم مەن ونىڭ اشۋىن باسا سويلەپ. – ۇلتتىڭ قاي كەزدە دە كوزگە ۇرىپ تۇراتىن بەلگىلەرى سولار عوي.
ارىس سوندا دا باسىلمادى.
– ءبىز ءتىلدى، سالت-ءداستۇردى ايتا-ايتا بۇگىنگى جاستاردى ابدەن مەزى ەتتىك. قازىر كوشەدەگى كەز-كەلگەن ءجاسوسپىرىمدى توقتاتىپ «سەن تازا قازاقسىڭ با» دەسەڭ، تۇرا قاشۋعا ءازىر تۇرادى. نەگە؟
– باسە، نەگە! – دەدىم مەن دە جاعالاسا. – باسە-اۋ، ولار نەگە سويتەدى؟ ويتكەنى ءسىز بەن ءبىز وسى ۇلتتى شىن سۇيە الماي وتىرعان جوقپىز با؟ ۇلكەنى شورە-شورە بولىپ جاتقاندا جاستارى قايدا بارىپ وڭادى!
مەنىڭ بۇل ءسوزىم دە ارىستىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىنە جەتە قويماعان ءتارىزدى. ول تاعى دا اشۋعا باستى.
– قازاقتى ساقتاۋ – ول قازاقتىقتى ساقتاۋ ەمەس قوي، - دەدى. – قازاق قاي تىلدە سويلەسە دە، ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلسە بولدى. سونى ۇمىتپاي جۇرسە، ول جامان با؟
– جامان ەمەس، - دەدىم مەن. – ءتىپتى دە جامان ەمەس. بىراق ءتىلى مەن دىلىنەن ايرىلعان قازاقتى قازاق دەپ ايتۋعا بولار ما ەكەن سوسىن!...
– مىنە، – دەدى ارىس. – مىنە، سەندەر وسىندايسىڭدار! سەندەرگە سالسا-قازاقتىقتى ساقتاۋ قازاق بولۋدان دا قيىن. مەن وسى كۇنى قازاقتىقتان ساقتانۋدان قورقا باستادىم. شىن ءسوزىم – مەنىڭ كەۋدەمدە ۇلكەن ۇرەي بار...
ءبىر پالاتادا جاتقان سىرقات تانىسىمدى، يمانداي شىنىم، مەن مۇلدە تۇسىنە المادىم. «نە دەگەنىڭدى ۇقپادىم» دەيىن دەسەم، تاعى دا قانى باسىنا تەۋىپ، تۋلاپ كەتەر دەپ قاۋىپتەندىم.
سوسىن ۇندەگەن جوقپىن.
* * *
وسى ءسىز، وقىرمانىم، قازاقتىقتان ساقتانۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز،ا؟
اقىرزاماندى كۇتكەن ادام
ونىڭ تۇلا بويى تولى قورقىنىش. نە تۋرالى ايتا باستاسا دا، ءسوز اياعى-اقىرزامانعا كەلىپ تىرەلەدى.
– زامان مىناۋ، – دەيدى ول. – زامان بۇزىلدى. جاستاردان ۇيات كەتتى. ۇلكەندەر سوزدەن تايدى.
– ءبارى ەمەس شىعار، – دەيمىن ءسوزىن ءبولىپ. – كوپكە كۇيە جاعۋعا بولا ما!
– ول عانا ەمەس، تابيعات تا بۇزىلدى، – دەيدى ول. – قىس ورتاسىندا جاڭبىر جاۋعانىن كورگەنىڭ بار ما! نەمەسە، كوكتەمنىڭ جازعا ۇلاسار شاعىندا قار جاۋعانى سۇمدىق قوي.
– ەندى تابيعاتتا ءبىر وزگەرىس بولىپ جاتقان شىعار، – دەيمىن مەن. – سونشا ۇرەيلەنەتىندەي نە بولدى سىزگە؟
بويىنا ۇرەي ۇيالاپ قالعان تانىسىم – ۇلارحان بولاتىن.
سول ۇلارحان بۇگىن تاعى دا زارە-قۇتىمدى الدى.
– سەن بىلەسىڭ بە، – دەدى ماعان. – كەلەر جىلى اقىرزامان بولادى دەيدى.
– ونى ءبىر جاراتۋشى عانا بىلەدى عوي. سىزدىكى نە ءسوز! – دەدىم.
– جوق، بۇل عىلىمي دالەلدەنگەن نارسە.
– سوندا عىلىم نە دەيدى؟
– عىلىم ايتادى: ەكولوگيا ءبۇلىندى; اۋا ىلاستاندى; جەر جارامسىزداندى; سۋدىڭ قۇرامى وزگەردى...
– اقىرزاماننىڭ بەلگىسى وسى ما؟
– ول عانا ەمەس. ەندى ادامداردى ايتايىن: بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى وتە ناشار; جۇرەك تالماسى كوپ; وكپەسى تەسىك بالالار قاپتادى; قانى كوتەرىلە بەرەتىن جاستار اۋرۋحانا جاعالاپ ءجۇر; بۇيرەك پەن باۋىر دا...
– ونىڭ اقىرزامانعا قانداي قاتىسى بار؟
– ويباي-اۋ، – دەيدى ۇلارحان كۇيىپ-ءپىسىپ. – بۇدان وتكەن قانداي اقىرزامان كەرەك! ادام ءتۇپ-تۇگەل اۋرۋ بولسا، تابيعات تۇگەل بۇلىنسە... ودان كەيىن قانداي ءومىر بولماق! ايتشى ءوزىڭ، ودان سوڭعى ءومىر نە ءوزى!
ونى سوزدەن جەڭۋ ەش مۇمكىن ەمەس. سوسىن دا قاسىنان قاشىپ قۇتىلاسىڭ. تەزىرەك كەتىپ قالۋعا تىرىساسىڭ.
* * *
بۇگىن تاعى دا اۆتوبۋسقا بىرگە ءمىنىپ، قاتار وتىرا قالىپ ەك. ءۇش ايالداماعا دەيىن مالتاسىن ەزىپ، قۇلاعىمدى سارسىتىپ جىبەردى.
– سەن مەنى دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇرسىڭ، – دەيدى. – ويلانۋىڭ كەرەك. اقىرزامان بولسا، انە، تەرەزەدەن قاراپ تۇر.
ۇندەگەن جوقپىن.
ول سوندا دا توقتامادى.
– سەنىڭ دە وتباسىڭ، بالا-شاعاڭ بار. تىم سەلقوس بولۋىڭ قالاي؟ ادامزاتقا ورتاق اپات اۋزىن ارانداي اشىپ تۇرسا، سەن ۇندەمەي...
– ءاي، اعاسى! – دەدىم كۇيىپ كەتىپ. – كەلسە كەلەر ەندى! اللا ءوزى بەرگەن جانىن ءوزى الار. ەڭ اقىرى سول عانا ەمەس پە!
ۇلارحان ماعان شوشىنا قارادى.
ۇزاق قارادى. كوپكە دەيىن ۇندەي الماي قالدى.
كەلەسى ايالدامادان تۇسۋگە بەتتەي بەرگەنىمدە ءتىلى شىعىپ:
– سەنىڭ دە پسيحولوگياڭ بۇزىلىپتى، – دەدى ماعان. – سەنەن دە قورقايىن دەدىم.
* * *
مەن ۇلارحان اعانى ودان سوڭ دا الدەنەشە رەت كوردىم. كەزدەسكەن سايىن سىپايى سالەمدەسىپ تە قويام. باس يزەيدى دە، مەنەن تەز-تەز الىستاپ كەتە بارادى.
ول قاشقالاقتاعان سايىن مەن دە ءوزىمدى ىڭعايسىز سەزىنەتىن بولدىم. راسىندا دا وسى مەنىڭ پسيحولوگيام وزگەرىپ بارا جاتقان جوق پا ەكەن! قانشا دەگەنمەن-ەكولوگيا... اۋا ىلاس. جەر بۇلىنە باستاعان.
وسى كەشەدەن بەرى سول اقىرزاماندى كۇتىپ جۇرگەن انا ۇلارحان با، جوق مەن بە – تۇسىنە الماي قالا بەرەتىن بولدىم.
* * *
ەلەس ايتادى: ء«ار كەۋدەدە ءبىر ۇرەي ۇيالاپ جاتاتىنى راس-اق».
Abai.kz
