ەلىمىزدى ۇلى جەتىستىكتەرگە جەتەلەپ كەلە جاتقان تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تۋرالى قاي تۇرعىدان ايتساق تا جاراسادى. پرەزيدەنت مەملەكەت باسىنا ەل مەن ۇلت مۇددەسىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قالۋدا، حالىق شارۋاشىلىعىن قاقىراتىپ الماۋدا وتە قيىن ماسەلەلەر قات-قابات شيەلەنىسكەن اسا جاۋاپتى كەزدە كەلدى.

كسرو-نىڭ ىدىراۋى الدىندا ەلىمىزدىڭ بولاشا­عى مەن تاۋەلسىزدىگى تارازى باسىندا تۇردى. سول كەزدە، ياعني شەشۋشى ساتتە ەل باسقارۋ تىزگىنى نۇر­سۇلتان نازارباەۆتىڭ قولىنا تابىستالدى. سول كەزدەن باستاپ اتا-بابالار اڭساعان ەگەمەن ەل بولۋعا، تولىققاندى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ ماقسات-مۇراتى، ءاربىر ءىسى وسىعان ۇيىتقى بولا باستادى.

ول ۋاقىتتا باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن ەكونوميكالىق بايلانىستار ۇزىلۋگە جاقىنداپ، ەلدىڭ تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك جاعدايى تومەندەي ءتۇستى. وداقتاس ەلدەرمەن اراداعى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى قال-قادەرىنشە ساقتاۋ، اسىرەسە، ەل ىشىندەگى ساياسي احۋالدى تۇراقتاندىرىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى جانە حالىقارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ سىندى كەلەلى مىندەتتەر تۇردى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەت قۇرىلىمىن، ونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق ورگانداردى جاڭاشا قۇرۋ ماسەلەلەرىن ەلباسى الدىن الا بولجاي ءبىلدى.

ول كەز دۇنيە اي سايىن ەمەس، كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن سان الۋان وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ جاتقان بەيمازا شاق ەدى. مۇنداي اۋمالى-توكپەلى تۇستا قىتاي حالقى «وزگەرىس كەزىندە ءومىر سۇرمە» دەپ ەلىن ساقتىققا شاقىرادى ەكەن. ءسويتىپ، سول جىلدارى بۇكىل ەلدىڭ تاعدىرى ءۇشىن جەكە باسىن بايگەگە تىگىپ، پرەزيدەنت حالقىنا قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي قالتقىسىز قىزمەت جاساپ كەلەدى.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ كۇنى بىتۋگە جاقىن­داعان، ەل ەرتەڭى ەلەڭ-الاڭ كۇي كەشكەن كەزدە بۇرىنعى كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىن ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. 1990 جىلعى 24 ساۋىردە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا پرەزيدەنتتىك لاۋ­ازىم جۇكتەلدى. سول تاريحي كەزەڭ تۋرالى اكادەميك سالىق زيمانۇلىنىڭ ەستەلىگىنەن ءبىر عانا مىسال كەلتىرەلىك: «سەسسيانىڭ كۇن تارتىبىنە پرەزيدەنت تۋرالى ۇسىنىس قويىلىپ، كونستيتۋتسياعا وسى وزگەرتۋدى ەنگىزۋ ماسەلەسى داۋىسقا سالىندى. بۇل ۇسىنىس دەپۋتاتتار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، قازاق كسر-ءىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى تۋرالى وزگەرىس ەنگىزۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى».

ال ارادا ءبىر جىل وتكەندە، 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ 1-ىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستان حالقىنىڭ قالاۋىمەن ءبىراۋىزدان تاۋەلسىز ەلدىڭ پرەزيدەنتى مارتەبەسىن يەلەندى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن بۇگىنگى بيىك بەلەستەرگە باستاعان وسى اقجولتاي كۇندەر حالىق جادىندا ماڭگى ساقتالا بەرمەك.

ء«تاڭىردىڭ تاڭداۋىمەن، حالقىنىڭ قالاۋىمەن» مەملەكەت تىزگىنىن وسىلاي قولىنا الىپ، تۋعان ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك سىڭىرگەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بۇگىندە ەلباسى دەگەن اسقاق ابىروي، بيىك بەدەلدىڭ تورىنە شىقتى.

توقسانىنشى جىلدار باسىندا پرەزي­دەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ الدىندا ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىندا مەملەكەت تاراپىنان اتقارىلار اسا اۋقىمدى مىندەتتەر تۇردى. اسىرەسە، جوسپارلى ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن رەسپۋبليكانى ەندى نارىقتىق ەكونوميكا باعىتىمەن العا اپارۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتى دەپ بەلگىلەدى. الايدا، ەل باسشىسىنىڭ بۇل جاڭاشىل باستاماسىن بىردەن تۇسىنە قويعاندار از ەدى. قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىن بىلاي قويعاندا، كەيبىر شەنەۋنىكتەر نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ جونىندەگى يدەيانىڭ بەرەر پايداسىن بىردەن پايىمداي المادى.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ شەكپەنىنەن نەعۇرلىم تەزىرەك قۇتىلۋدى كوزدەگەن پرەزيدەنت، تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن الەۋمەتتىك-ەكونو­ميكالىق رەفورمالارىن جۇرگىزۋمەن قاتار، جاڭا قۇقىقتىق، سونىڭ ىشىندە، سوت جۇيەسىن قالىپ­تاستىرۋدىڭ مىندەتىن دە كۇن تارتىبىنە قويدى.

قۇقىقتىق سالانى رەفورمالاۋ جۇ­مىستارى ەلەۋلى قيىندىقتار تۋعىزدى. ويتكەنى، كەڭەستىك جۇيەنىڭ بىرنەشە جىلدار بويى وي-ساناعا ءسىڭىرىپ كەتكەن پسيحولوگيالىق احۋالىن بۇزۋ وڭايعا تۇسپەدى. دەگەنمەن، ەلباسىنىڭ جاڭاشىل وي-ماق­ساتتارى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن زاڭ­گەرلەردىڭ كوڭىلىنە بىرتە-بىرتە سەنىم ۇيالاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن قۇرۋ، قۇقىق سالاسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ولاردى زاڭ­دىق تۇرعىدان بەكىتىپ الۋ، ەل ىشىندەگى سوتقا دەگەن جاڭاشا كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، سول ار­قىلى سوتتاردىڭ بەدەلىن كوتەرۋ – قىرۋار كۇش-جىگەردى، ەسەلى ەڭبەكتى قاجەت ەتكەن ورەلى ىستەر ەدى.

ەلباسى ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنان جاڭا اكىمشىلىك ورتالىق سالۋدى ويلاستىرعاندا اقوردا، ۇكىمەت، پارلامەنت عيماراتتارىنىڭ قاتارىندا جوعارعى سوت عيماراتىن دا سالۋدى ءوز نازارىندا ۇستادى. اقوردا ىرگەسىنەن بوي كوتەرگەن ادىلدىكتىڭ اق وتاۋى استانانىڭ كەلبەتىنە كەلبەت، ساۋلەتىنە ساۋلەت قوستى. پرەزيدەنت جوبالاعان وسى عيماراتتاردى استانا قوناقتارى مەن شەتەلدىكتەر ەلىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنىڭ بەلگىسى دەپ بىلەدى.

ءار جىلدارى پرەزيدەنت قۇقىقتىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا سوت، پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر جانە ارنايى ورگانداردىڭ جۇيەلى ءارى بىرلەسە وتىرىپ جۇمىس ىستەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ كەلەدى. ماسەلەن، توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن كۇشىنە ەنگەن «قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پروكۋراتۋراسى تۋرالى» زاڭدا پروكۋراتۋرا قۇقىقتىق قاداعالاۋدى جۇزەگە اسىراتىن ورگان رەتىندە قالىپتاستى.

ەلىمىزدە پروكۋراتۋرانىڭ ءرولى جانە قۇزى­رەتتىلىك شەكتەلىمى تۋرالى زاڭگەرلەر ارا­سىندا ۇلكەن داۋ-داماي ورىن الدى. ءتىپتى، ءبىر-بىرىنە تىكەلەي قاراما-قايشى ويلار تۋىندادى. وسىنداي كەزدە دە ەلباسى باسقا مەملەكەتتەر­دەن وزگەشە، قازاقستاننىڭ قازىرگى دامۋ كەزەڭىنە سايكەس، پروكۋراتۋرا ورگانىن ساقتاپ قالدى.

سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى ەكو­­نوميكالىق قىلمىسقا جانە سىبايلاس جەم­قور­­­لىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىگى (قارجى پولي­تسيا­­­سى) ۇكىمەت قاۋلىسىمەن العاشىندا قار­جى مي­نيسترلىگىنىڭ سالىق قىزمەتى قۇرامىن­دا سا­لىق ميليتسياسى باسقارماسى بولىپ قۇرىلعان ەدى.

بۇل سالاداعى قۇقىقتىق مىندەتتەردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەتىلدىرىپ وتىرۋدى ەلباسى ءار ۋاقىتتا ەستەن شىعارعان ەمەس. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا، باسقالارمەن سالىستىرعانداعى باستى ەرەكشەلىك، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىمەن كوررۋپتسيامەن كۇرەس جونىندە دەربەس زاڭ قابىلداندى. بۇل زاڭ قابىلدانعاندا دا كەيبىر زاڭگەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى بولەك زاڭ كەرەك ەمەستىگىن، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى نورمالار قولدانىستاعى باسقا دا زاڭدار اياسىندا قاراستىرىلعانىن ايتىپ قارسى بولعان ەدى. بۇگىندە حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، رەسپۋبليكامىزدىڭ سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى زاڭناماسى ەڭ ءتيىمدى دەپ تانىلعان.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «حالقىنا جانى شىنداپ اشيتىن قايراتكەر ورعا جىعاتىن ەمەس، ورگە شىعاتىن جول سىلتەيدى»، دەگەن سوزىندە تەرەڭ ءمان-ماعىنا بار. ەلىمىزدى ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامىتۋدا، سوت سالاسىن رەفورمالاۋعا ەرەكشە ءمان بەرۋىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن جەتىستىككە قول جەتكىزدىك. اتاپ ايتقاندا، قازىرگى ەكونوميكالىق، بانكتىك، الەۋمەتتىك، تاعى باسقا سالالارداعى قول جەتكەن تابىسىمىز، ۋاقتىلى وتكىزىلگەن قۇقىقتىق رەفورما بولماسا وسىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

شىن مانىندە، ءبىز كەيدە ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىمىز تۋرالى كوپ ايتامىز دا، ەلىمىزدەگى جەكە ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ كونستي­تۋتسيالىق قۇقىعىن ءادىل قورعايتىن سوت قىزمەتى تۋرالى ايتا بەرمەيمىز. بۇل جونىندە پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستان جولى» اتتى كىتا­بىندا: «…سوت­تىق-قۇقىقتىق جۇيە­نىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ەكو­نو­ميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋدەن بىردەن-ءبىر كەم سوقپايتىن مىندەت ەدى»، دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ەلىمىزدە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسارىپ، ەكونو­ميكانىڭ تۇراقتانۋى، ەڭ الدىمەن، ەلباسىنىڭ قۇقىق قورعاۋ، سونىڭ ىشىندە، سوت سالاسىنداعى رەفورمالاردى جۇرگىزۋدەگى سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانى بارشامىزعا ايان.

مەنىڭ ويىمشا، ەلباسىنىڭ تۇلا-بويىندا قاي سالانى بولسا دا تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ءدال سول سالانىڭ ماماندىق يەسىندەي وي تۇيەتىن ەرەكشە قابىلەت پەن كورە ءبىلۋ قاسيەتى بار. ەلىمىزدەگى سوت قىزمەتىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلعانى، سوت تورەلىگىنىڭ الەمدىك ستاندارتتارعا ساي دامۋى ناتيجەسىندە سوت ادىلدىگى كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلدى. مۇنىڭ قوعامدا تىنىشتىق ورناتۋعا، ەكونوميكالىق ورلەۋگە بىردەن-ءبىر كەپىلدىك بەرەتىنىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ءوز ۋاقىتىندا بولجاي ءبىلدى.

1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قابىل­دانعان «مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدا مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى ءۇش تارماقتا – زاڭ شىعارۋ، اتقارۋ جانە سوت بيلىگى بولىپ قۇرىلدى. بۇل قاعيداتتار 1993 جىلى قابىلدانعان اتا زاڭىمىزدا ودان ءارى ناقتىلاندى. مەملەكەت باسشىسى سوت جۇيەسىن وسىلاي دامىتا بەرۋ باعىتتارىن بەلگىلەي وتىرىپ، ءار جىلعى ۋاقىت تالابىنا ساي باتىل دا جاڭا قادامدار جاساۋعا ىقپال ەتتى.

ەلباسىنىڭ ۇيعارۋىمەن 1994 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك قۇقىقتىق رەفورما باعدار­لاماسى تۋرالى» قاۋلى قابىلداندى. بۇل قۇجاتتا سۋديالاردىڭ دەربەستىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرىلدى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستان­دىق­تارىن سوت ارقىلى قورعاۋدىڭ زاڭدىق-قۇقىقتىق العىشارتتارى جاسالىپ، قازاقستانداعى سوت جۇيەسى ءبىر ارناعا توعىستى. ءسويتىپ، سوت تاۋەلسىزدىگى زاما­ناۋي رەفورمالارعا ساي قامتاماسىز ەتىلدى. وسى جىلداردا جاڭا ازاماتتىق ءىس جۇرگىزۋ جانە قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكستەرىنىڭ قابىلدانۋى ناتيجەسىندە سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ العاشقى زاڭدىق تەتىكتەرى قالاندى.

بۇدان كەيىن سوت رەفورماسىن ودان ءارى جە­تىلدىرۋدە 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ ما­ڭىزى زور بولدى. مەملەكەت باسشىسى اتالعان كونستيتۋتسيانىڭ سوت جۇيەسىن دامىتۋ­داعى ءرولىن: «سوت ادىلدىگىن شىن مانىندە ادى­لەتتى جانە رياسىز جۇرگىزۋگە سوت كورپۋسىن قا­لىپ­­تاستىرۋدىڭ كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن تەتىك­تەرى سەپتىگىن تيگىزەدى»، دەپ ناقتى ايتىپ بەردى.

وسى اتا زاڭىمىزدا جەرگىلىكتى جەردەگى سوتتاردى سايلاۋدىڭ ورنىنا، ەندى ولاردى پرەزيدەنت تاعايىندايتىنى، ال مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن جەرگىلىكتى جەرلەردەگى اكىمشىلىك ىقپالدان قورعايتىنىن، ال جوعارعى سوتتىڭ سۋديالارى پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسىمەن پارلامەنت سەناتىندا سايلاناتىنى ەڭ جوعارى زاڭدىق تۇرعىدا ايقىندالدى. ءسويتىپ، ەلىمىزدەگى سوت جۇيەسىنىڭ بۋىنىن بەكىتىپ، بەلىن بۋىپ بەردى.

پرەزيدەنت 1995 جىلى سوت جۇيەسىن دامىتۋدىڭ نەگىزىن قالاعان تاعى ءبىر قۇجاتقا – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سوتتار جانە سۋديالاردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ كۇشى بار جارلىققا قول قويدى. وسى جارلىققا سايكەس، جوعارى سوت كەڭەسى مەن ادىلەت بىلىكتىلىك القاسى قۇرىلدى. كونستيتۋتسياعا سايكەس، تورەلىك سوتتار تاراتىلىپ، ولاردىڭ فۋنكتسيالارى جالپى يۋريسديكتسيا سوتتارىنا بەرىلدى. وسىلايشا، سوت جۇيەسىندە مەملەكەتتىك بيلىككە قاجەتتى بارلىق اتريبۋتتار ەلىمىزدەگى سوت تورەلىگىنىڭ تىڭعىلىقتى قالىپتاسقانىن ايقىنداپ بەردى. رەسەي فەدەراتسياسى، بەلارۋس مەملەكەتتەرى سوتتاردىڭ بىرىكتىرىلۋ تيىمدىلىگىن ارادا جيىرما جىل وتكەن سوڭ ءتۇسىنىپ، مۇنداي شەشىمگە بيىل عانا كەلدى. وسىنداي وراسان زور رەفورمالاردىڭ جەمىستى جۇرگىزىلۋى – ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ساياسي كورەگەندىلىگى مەن قاجىرلى كۇش-جىگەرىنىڭ، تاباندىلىعى مەن پوزيتسياسىنىڭ بەرىكتىگىنىڭ ارقاسى دەر ەدىم.

ەلىمىزدە سوت سالاسىندا رەفورمالار جۇر­گى­زىل­گەن جىلدار ىشىندە، اسىرەسە، ازاماتتىق ىس­تەر بويىنشا بىرقاتار جاڭاشىل باعىتتاعى جۇمىستار جۇزەگە اسىرىلدى. ماسەلەن، بۇرىن سوتتاردىڭ قاراۋىنا مۇلدەم كىرمەگەن لاۋازىمدى ادامداردىڭ نەمەسە مەملەكەتتىك ورگان­داردىڭ زاڭسىز ءىس-ارەكەت­تەرى، بانكروتتىق تۋرالى شاعىمدار ەندى تىكەلەي سوتتاردىڭ قاراۋىنا بەرىلدى. سوت ارقىلى قورعاۋدىڭ تەت­ىك­تەرى جاسالىپ، سوت قاۋلىلارىنىڭ مىندەت­تىلى­گى جانە ولاردى ورىنداۋ ءۇشىن جاۋاپتىلىق بەلگىلەندى.

2000 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكا­سىنىڭ سوت جۇيەسى مەن سۋديالارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ، جوعارى سوت كەڭەسى مەن ادىلەت بىلىكتىلىك القاسى تۋرالى زاڭداردىڭ قابىلدانۋى سۋديالاردىڭ كادرلىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن تۇپكىلىكتى شەشىپ بەردى. سۋديا قىزمەتىنە تاعايىنداۋ اشىق جانە كونكۋرستىق نەگىزدە جۇرگىزىلە باستادى. ولاردىڭ مىندەتتى تۇردە تاعىلىمدامادان ءوتۋ ءتارتىبىن بەلگىلەيتىن نورمالار ەنگىزىلدى.

بۇعان قوسا، پرەزيدەنت تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە سۋديالار سەزىن تۇراقتى تۇردە وتكىزىپ وتىرۋدى قولدادى. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى سۋديالار سەزىنىڭ تاريحىن ەسكە الساق، ەل پرەزيدەنتىنىڭ قاتىسۋىمەن التى سەزد ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى ءار سەزد سايىن سۋديالار قاۋىمداستىعى ءۇشىن سوت سالاسىندا اتقارىلاتىن ىرگەلى ىستەر مەن مەجەلى مىندەتتەردى ايقىنداپ بەردى.

ەگەر قىسقاشا تۇيىندەپ ايتساق، 1996 جىلى 19 جەلتوقساندا الماتىدا وتكەن سۋديالاردىڭ I سەزىنىڭ قاۋلىسىمەن مەملەكەتتىك بيلىكتى زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت تارماعىنا ءبولۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق ەرەجەدەگى سوت رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ ءوتىلدى. ال 1999 جىلعى 25 قاڭتاردا الماتى قالاسىندا وتكەن سۋديالاردىڭ II سەزى قابىلداعان شەشىمدە سۋديالار قوعامداستىعى مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ سوت بيلىگىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋى، سۋديالاردىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى تۇجىرىمدالدى.

ادامداردىڭ سوتقا سەنۋى، ءوز مۇددەلەرىن قورعاۋى ءۇشىن سوتقا جۇگىنۋى – سوت-قۇقىقتىق رەفورمانىڭ باستى ناتيجەسى ەكەنىن پرەزي­دەنت 2001 جىلى 6 ماۋسىمدا استانادا وتكەن سۋديالاردىڭ III سەزىندە تياناقتاپ بەردى. ەلىمىزدە قىلمىستىق جازالاردى ىرىق­تان­دىرۋ جانە ىزگىلەندىرۋ ماسەلەسى وسى جولى كوتەرىل­گەن بولاتىن. سوتتاردى مامانداندىرۋ – مەملەكەت باسشىسى ۇسىنعان ەڭ وزەكتى، ەڭ وركەنيەتتى باعىتتىڭ بىرىنە اينالدى. سوندىق­تان، نارىقتىق ەكونوميكالىق شارتتاردان تۋىن­د­اعان جاڭا الەۋمەتتىك قاتىناستار ىقپالىن جەتە تۇسىنگەن ەلباسى، بارلىق وبلىستاردا ما­مان­­داندىرىلعان ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك، كا­مە­لەتكە تولماعانداردىڭ ىستەرى جونىندەگى مامان­داندىرىلعان اۋدانارالىق، وزگە دە سالالىق سوتتاردى قۇرۋ جايلى جارلىقتارىنا قول قويدى.

استانا قالاسىندا 2005 جىلعى 3 ماۋ­سىمدا وتكەن سۋديالاردىڭ IV سەزىندە پرەزيدەنت سوت جۇيەسىنىڭ جەتىستىكتەرىنە ريزاشىلىقپەن باعا بەرىپ، سوتتاردىڭ قىزمەتىن ودان ءارى ارتتىرۋعا، قاداعالاۋشى ساتىلاردى بارىنشا قىسقارتىپ، سوت ءىسىن وڭتايلاندىرۋدى نەعۇرلىم جەتىل­دىرۋدىڭ جاڭا مىندەتتەرىن قويدى. سونىمەن قاتار، سۋديالارعا قويىلاتىن تالاپتاردى قاتايتۋعا، سۋديالاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى ناقتى تاپسىرمالار بەرىلدى. ەلباسى تاپسىرماسىنا سايكەس، سوت اكادەمياسى قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ سوت تورەلىگى ينس­تيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلدى.

پرەزيدەنتتىڭ سۋديالارعا جۇكتەگەن باسىم مىندەتتەردىڭ ءبىرى – بۇگىندە ەلىمىزدىڭ سوت جۇيەسىنە تۇبەلىكتى ەنگەن القابيلەر ينستيتۋتى. اسا اۋىر قىلمىستاردى القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن قاراۋ 2007 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ قولدانىسقا ەنگىزىلدى. بۇل سوت تورەلىگىن حالىق وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن اشىق ءارى شىنايىلىقپەن جۇرگىزۋدىڭ نورمالارىن ايقىنداپ بەرگەن زاڭدىلىق قۇجاتى بولدى.

ال مەملەكەت باسشىسى 2009 جىلعى 18 قارا­شا­دا وتكەن سۋديالاردىڭ V سەزىندە سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى وڭتايلاندىرۋ، قاداعالاۋ ينس­تانتسيالارىنىڭ سانىن ازايتۋ، اۋداندىق سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋ مەن ءرولىن ارتتىرۋ جونىندە مىندەتتەر قويدى. بۇل تاپسىرمالار ءوز رەتىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ىستەردى قاراۋدىڭ اپەللياتسيالىق، كاسساتسيالىق جانە قاداعالاۋ ءتارتىبىن جەتىلدىرۋ، سەنىم دەڭگەيىن ارتتىرۋ جانە سوت تورەلىگىنە قول جەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىق­تىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭدا كورىنىس تاپتى.

وسى زاڭ اياسىندا وبلىستىق سوتتاردىڭ قۇرىلىمى وزگەرتىلىپ، مامانداندىرىلعان اپەللياتسيالىق جانە كاسساتسيالىق سوت القالارى قۇرىلدى. اپەللياتسيالىق سوت ينستانتسيالارى اۋداندىق سوتتار جىبەرگەن قاتەلىكتەردىڭ تۇزەتىلۋىن قامتاماسىز ەتۋدى جۇزەگە اسىردى. ياعني، ىسكە تولىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلمەگەن جاع­داي­دا سوت ءىسىن ءوزىنىڭ وندىرىسىنە قابىلداپ، سوت شە­شى­مىنىڭ كۇشىن جويىپ، ونىڭ دۇرىس شەشىم تابۋىن قامتاماسىز ەتۋدەگى زاڭدىلىقتى كۇشەيتتى.

تاعى ءبىر ەلەۋلى جاڭالىق، ەلباسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ماقساتىندا جوعارعى سوت «مەدياتسيا تۋرالى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەدياتسيا ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوبالارىن ازىرلەدى. ويتكەنى، سوت تورەلىگىن بالامالى نەگىزدە حالىقتىڭ ءوزىن قاتىستىرا وتىرىپ جۇرگىزۋ – شىنايىلىق پەن ادىلدىكتىڭ جانە جاريالىقتىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى. پرەزيدەنت قوعام قاجەتسىنگەن وسى زاڭعا 2011 جىلعى 29 قاڭتاردا قول قويعانى بارشاعا ءمالىم.

بۇل جاڭا قۇقىقتىق ينستيتۋت ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا عانا ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدە دە كەڭىنەن قولداۋ تابۋدا. مىسالى، 2012 جىلعى 26 ناۋرىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەديا­تسيا ينس­تيتۋتىن ەنگىزۋ» جوباسى اياسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 2012-2014 جىلدارعا ارنالعان دامۋ باعدارلاماسى جونىندە كەلىسىمگە قول قويدى.

بۇل كەلىسىم حالىقتىڭ ءالسىز توپتارى ءۇشىن سوت تورەلىگىنە قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋعا، داۋلاردى سوتتان تىس رەتتەۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋعا باعىتتالعان. مەدياتسيا ينستيتۋتىن دامىتۋدا شەتەلدىك وزىق تاجىريبەلەر كەڭىنەن پايدالانىلدى. گەرمانيا، سلوۆەنيا، شۆەيتساريا، بەلارۋس جانە ەۋرووداق ەلدەرى ساراپشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا­لار، ەلىمىزدە وڭىرلىك اقپاراتتىق سەمينارلار مەن دوڭگەلەك ۇستەلدەر، وزگە دە ءىس-شارالار وتكىزىلدى. بۇل ءىس-شارا ءالى دە جالعاسىن تابۋ ۇستىندە.

مەملەكەت باسشىسى سۋديالاردىڭ كەزەكتى VI سەزىنە 2013 جىلى 20 قاراشادا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ كوكەيگە تۇيگەن ويلارىن جانە سوت تورەلىگىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ تۋرالى كەلەلى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى. ء«بىز «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن تەمىرقازىق ەتە وتىرىپ، سوت جۇيەسىن جەتىلدىرۋدى جالعاستىرا بەرۋىمىز قاجەت. ەگەر دە ءبىز رەفورما جاساعاندا ەكونوميكادا، ساياساتتا سوت جۇيەسىن، جالپى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن تۇزەمەسەك، كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتە المايمىز. ءبىزدىڭ ازاماتتار سوت جۇيەسىندە بارلىق ماسەلەلەردى شەشۋى كەرەك، ءوزىنىڭ قۇقىعىن قورعاي الۋى كەرەك. مەملەكەتتىڭ دە، مەنىڭ  دە سوت جۇيەسىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىم سوندىقتان»، دەپ ايتقان ءسوزى سوتتارعا تىڭ كۇش بەردى.

ءبىز، سۋديالار قاۋىمداستىعى، ەل­با­سىنىڭ ءار جىلدارداعى سەزد قورى­تىندىسىندا بەرگەن تاپسىرمالارىنا سايكەس، جالپى سوت جۇيەسىن دامىتۋعا بەلسەنە اتسالىسىپ كەلەمىز.

قازاقستاننىڭ قارقىندى دامۋى ءبىزدىڭ الدىمىزعا جاڭا مىندەتتەر قويىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان ەلدەر قاتارىنا كىرۋ باعدارلاماسى، بەلسەندى ينتەگراتسيالىق پروتسەستەر سوت ءوندىرىسىنىڭ ۋاقىتتىڭ سىن-قاتەرلەرىنە تەڭبە-تەڭ بولۋىن تالاپ ەتۋدە. بۇل رەتتە ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋ تاراپتار مۇددەلەرىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن پراگماتيكالىق تاسىلدەرگە نەگىزدەلگەن.

ءبىز قازاقستان قوعامىنا ەتەنە جاقىن سوت تورەلىگىن قالىپتاستىرۋ تۇجىرىم­داماسىنا سۇيەنەمىز. داۋلاردىڭ بەيبىت جولمەن رەتتەلۋىنە كومەكتەسۋ سۋديالار قىزمەتىنىڭ ءبىر سالاسى دەۋ كەرەك. الەم ەلدەرىندە داۋلاردى بالامالى تۇردە شەشۋ راسىمدەرىنىڭ بەلسەندى قولدانىلعانى بىزگە دە ۇلگى، ءارى ونىڭ ءتيىمدى تۇستارىن العانىمىز ءجون.

ەلىمىزدە بيزنەستىڭ ءوزىن ءوزى ۇيىمداس­تىرۋىن ىنتالاندىرۋ جونىندەگى شارا­لاردىڭ دەر كەزىندە قابىلدانۋى، ۇلت­تىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ قۇرىلۋى ارالىق سوتتاردى، مۇلىكتىك داۋلاردى سوتقا دەيىن رەتتەۋ ينستيتۋتىن ودان ءارى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى وراي­دا، تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن، زياتكەرلىك مەنشىكتى، ەڭبەك جانە قۇقىقتىق داۋلاردىڭ باسقا دا ساناتتارىن قورعاۋ تۋرالى داۋلاردى شەشۋ سالاسىندا بالامالى پەرسپەكتيۆالار بار ەكەنىن كوپشىلىك بىلە جۇرسە دەپ ويلايمىن.

ەلىمىزدەگى بارلىق سوتتاردا ەلەكتروندى سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جۇيەسى ەنگىزىل­گەن. سونىمەن قاتار، جوعارعى سوت­تىڭ عالامتور رەسۋرسىن جاڭارتۋ، جەرگى­لىكتى سوتتاردىڭ ينتەرنەت-رەسۋرستارىن جەتىلدىرۋ جۇمىس­تارى تياناقتى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. سوت وندىرى­سىنە قاتىسۋشىلاردىڭ ءىستىڭ قوزعالىسى تۋرالى جەدەل اقپارات الۋىنا، شىعارىلعان سوت اكتىلەرىمەن تانىسۋىنا بارلىق مۇمكىندىكتەر جاسالعان.

قازىرگى تاڭدا جوعارعى سوتتا وتەتىن سوت پرو­تسەستەرىندە بەينە-بايلانىس كەڭىنەن قولدانىلۋدا. وبلىستىق سوتتاردىڭ قاتىسۋىمەن جالپى وتىرىس­تار، كەڭەستەر جانە سۋديالاردى قاشىقتىقتان وقىتۋ جۇيەسى ءوز رەتىمەن جۇرگىزىلىپ كەلەدى.

سوت جۇيەسىنىڭ قىزمەت ەتۋ ساپاسى ەڭ الدىمەن بىلىكتى دە تاجىريبەلى سۋديالار كورپۋسىن كادرلىق قامتاماسىز ەتۋگە تىكەلەي بايلانىستى بولماق. جالپى، قۇقىق ماماندارى اراسىندا «سۋديا – زاڭگەرلەردىڭ ەڭ تاڭداۋلىسى» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار. بۇل ءسوز ولاردىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنە، كاسىبي بىلىكتىلىگىنە، شەبەرلىك دەڭگەيلەرىنە بەرىلگەن باعا بولار. اۋداندىق سوتتاردىڭ سۋديالارى ەلىمىزدەگى سوت ىستەرىنىڭ توقسان سەگىز پايىزىن اتقارادى. ياعني، بۇل – بەينەتى كوپ قيىن ىستەردى قاراۋدا، سونداي-اق سالماعى باسىم جۇكتەمەلەرگە مويىماي قىزمەت كورسەتۋدىڭ ەڭ ءتوزىمدى ۇلگىسى.

سۋديالاردىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە ساي، ەش الاڭسىز قىزمەت ەتۋىنە قولايلى جاعداي جاساۋ، لايىقتى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءار جىلدارى ءوز شەشىمىن تىڭعىلىقتى تۇردە تابۋدا. مەملەكەت باسشىسى سۋديالاردىڭ ءال-اۋقاتىن ۇنەمى جاقسارتىپ وتىرۋدى ءوزىنىڭ نازارىنان ەشقاشان تىس قالدىرعان ەمەس. سول ءۇشىن دە سۋديالار قاۋىمىنىڭ ەل پرەزيدەنتىنە دەگەن قۇرمەتى مەن العىسى شەكسىز.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى سۋديالاردىڭ VI سەزىندەگى سوزىندە: «سۋديالاردىڭ V سەزىنەن بەرى وتكەن ءتورت جىلدا قازاقستاننىڭ سوت جۇيەسى «سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگى» ولشەمى جونىنەن باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ جاھاندىق رەيتينگىسىندەگى ءوز كورسەتكىشىن بىردەن 23 ورىنعا كۇرت جاقسارتتى»، دەپ اتاپ وتكەن ەدى. زاڭداردىڭ ساقتالۋى، ازاماتتىق سوت تورەلىگى، قىل­مىستىق سوت تورەلىگى جانە باسقا دا كو­ر­سەت­كىشتەر بويىنشا دا قازاقستان پوست­كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى مەملەكەتتەردەن الدا كەلەدى. ماسەلەن، مۇنى World Justice Project حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمى ۇسىنعان 2014 جىلعى زاڭنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋ يندەكسىنەن كورۋگە بولادى. بۇل رەيتينگىدە قازاقستان 71-ءشى ورىندى يەلەنگەن.

وسى جىلى رەيتينگ الەمنىڭ 99 ەلى مەن اۋماقتارىن – بيلىك ينستيتۋتتارى وكىلەتتىگىن شەكتەۋ، سىبايلاس جەمقورلىقتى بولدىرماۋ، ءتارتىپ جانە قاۋىپسىزدىك، نەگىزگى قۇقىقتاردى قورعاۋ، بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ اشىقتىعى، زاڭداردىڭ ساقتالۋى، ازاماتتىق سوت تورەلىگى، قىلمىستىق سوت تورەلىگى ءتارىزدى نەگىزگى سەگىز كورسەتكىش بويىنشا باعالاعان.

ۇلى عۇلاما ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي بابامىزدىڭ «دۇرىس ارەكەت – ماقساتقا جەتكىزەر جولدى دۇرىس تاڭداۋدان باستالادى» دەگەن دانالىق ءسوزى ەلباسىنىڭ تاعىلىمدى تاڭداۋعا تولى ءاربىر ىسىنەن ايقىن كورىنىس تاپقانىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ بەرۋدە.

ءبىزدىڭ حالقىمىز – قاشاندا ءادىل بيلىكتى، شىنايى زاڭدى ارداق تۇتقان، اقيقاتىن ايتىپ، اق ءجۇرۋدى قالاعان وتە تۋراشىل ۇلت. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتى ءوز كوكەيىندە ساقتاپ ءجۇرۋى ءۇشىن ايتقان: «ەگەر دە ءوزىم بۇگىن زاڭعا قايشى كەلسەم، زاڭعا قارسى شىقسام، وندا ەرتەڭ قۇقىعىم تابانعا تاپتالعان كەزدە مەنىڭ سول قۇقىعىمدى كىم جاقتايدى، كىم قولدايدى» دەپ ويلاۋى كەرەك»، دەگەن ءسوزىنىڭ ءمانى وتە تەرەڭ، وتە تاعىلىمدى.

زاڭدى سىيلاماي، بىلگەنىن ىستەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ بۇگىندە قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ ءبىر جۇتىم اۋا­سىنا، ءبىر ۋىس توپىراعىنا زار بولعان وگەي ومىرلەرى اركىمنىڭ وي-ساناسىندا قوبىز سارىنىنداي سارناپ تۇرسا عوي!..

قايرات ءمامي،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى

جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى