تۇرسىن جۇرتباي. «اۋەزوۆتىڭ رومانىنىڭ كوزىن جويۋعا ۇمتىلعان…» (جالعاسى)
توعىزىنشى تاراۋ: سۇلدەلەر سۇرگىسى
(«اۋەزوۆتىڭ رومانىنىڭ كوزىن جويۋعا ۇمتىلعان…»)
1.
تۋرا سول تۇستا بەريا قولعا الىنىپ، وعان ۇكىم دايىندالىپ جاتقاندا، بۇل كۇرەستىڭ ناتيجەسى قالاي اياقتالاتىنىنا الاڭداعان ورتا، كەڭەستىك بيلىك جۇيەسى: اشكەرەلەۋدىڭ جاڭا ناۋقانىن باستالادى،– دەپ كۇتتى. سوندىقتان دا ولار وزدەرىن ساقتاندىرۋدىڭ شارالارىن قامداستىردى. وسىنداي تالمالى تۇستى قاپى جىبەرمەۋ ءۇشىن م.اۋەزوۆكە ەڭ سوڭعى، ەڭ قاستانشىقپاعىر، ەڭ قياناتتى سوققى بەرىلدى. قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن جازالاۋ مەكەمەلەرى قۇدىرەتتى جەز تىرناعىن م.اۋەزوۆكە تاعى دا باتىردى. سولاردىڭ سۇپتەۋىمەن 1953 جىلدىڭ 2-ماۋسىمى كۇنى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە بەلگىسىز اۆتوردىڭ «پو پوۆودۋ رومانا م.اۋەزوۆا «اباي» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. قازاق رۋحانياتىنىڭ اسپانىن تاعى دا ءبىر سويقاندى نايزاعاي وسىپ ءوتتى.
بۇل – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تولىق تالقاندالىپ، قازاق ۇلتى «اباي» رومانىنان ايىرىلۋىنىڭ العاشقى قارالى دابىلى ءارى قازاقستاندىق يدەولوگيا جاساقتارىنىڭ قاۋقارسىز قالماعانىن سەزدىرەتىن «ايبارلى شارا» ەدى. ماقالانىڭ اۆتورلارىن، بىرەۋلەر گازەت رەداكتورى ك.ي.نيكيتين دەسە، حاتتامانى جاقسى بىلەتىن ءابىلماجىن جۇماباەۆ – ا.براگين دەپ انىق سەنىممەن ايتتى. الدىڭعىسى قازاقستاندا كوپ تۇراقتاي المادى، ال براگين سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ۇزاق ءومىر ءسۇردى.
«اباي» رومانىنىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ جاتقاندا ماسكەۋدە باس ساۋعالاپ قالۋعا بولمايتىنىن م.اۋەزوۆ ءبىلدى. سوندىقتان دا الماتىعا اتتانۋىنا تۋرا كەلدى. ارتىندا الاڭ قالماس ءۇشىن «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» باس رەداكتورى ك.م.سيمونوۆقا مىناداي ءوتىنىشتى تىلشە قالدىرىپ كەتتى:
«قۇرمەتتى كونستانتين ميحايلوۆيچ! ارتىق سوزبەن، ۋاقىت الاتىن كەزدەسۋمەن ءسىزدىڭ مازاڭىزدى الماس ءۇشىن قايتار الدىندا سىزگە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز جازىپ كەتىپ وتىرمىن، بارىنەن بۇرىن مەنىڭ ىسىمە، دەمەك وداقتىڭ ىسىنە زەيىن قويىپ، جاناشىرلىق تالاپپەن قاراعان ءسىزدىڭ ادامگەرشىلىگىڭىزگە ءوزىمنىڭ شىنايى، جۇرەكجاردى العىسىمدى بىلدىرەمىن. كەتەر الدىندا ءبىر عانا ءوتىنىشىم بار، ول ماقالانىڭ تاياۋ ارادا جارىق كورۋىنە بايلانىستى تىلەك. ەشقانداي قارسىلىققا ۇشىراماستان ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ۇستەمەلەپ قوسىلىپ جاتقان نۇرىشەۆتاردىڭ «جاناشىرلىقتارىنىڭ» سالدارىنان ونىڭ جاريالانۋىنا ەرەكشە قاجەتتىلىك تۋدىرىپ وتىر. ويتكەنى اكادەميانىڭ ورگانىندا ايتىلعان پىكىردىڭ ءوزىن ولار عىلىمنىڭ رەسمي پىكىرى دەپ قابىلدايدى. ءسويتىپ ول – تالقىلاۋلارعا، وزگەرتىلگەن باسىلىمدارعا، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپتەردىڭ باعدارلاماسىن قايتا قاراۋعا جالعاسىپ كەتە بەرەدى. سوفى اللايار ايتقانداي: «كورپەنىڭ ءبىر ءجىبىن ۇزسەڭ، مىڭ ءجىبى تارقايدى». مىنە، سوندىقتان دا سىزدەن ماقالانى تەزدەتىپ شىعارۋدى وتە، وتە ءوتىنىپ سۇرايمىن، جالاڭاش قالعان جۇيكەنىڭ شۇيكەلەنۋىن ءبىر كۇنگە بولسا دا توقتاتۋعا مۇمكىندىك العىم كەلەدى. سالەممەن مۇحتار اۋەزوۆ. ماسكەۋ».
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ك.سيمونوۆتىڭ ءوزى كوميسسيا مۇشەسى بوپ ۇسىنىس جاساعان، ءوزى قاۋلى قابىلداتتىرعان بۇل اشىق حات جاريالانباي قالدى. سول تۇستا ونىڭ ءوزى دە كۇدىكتىلەردىڭ قاتارىندا بولاتىن. م.اۋەزوۆتىڭ دوستارىنا ايتقان پىكىرىنە سۇيەنسەك، ول حاتتى دەر كەزىندە جاريالاۋعا ك.سيمونوۆتىڭ قاربالاستان قولى بوسامايتىن كەزدەسۋلەرى، جايباسارلىعى مەن ۇمىتشاقتىعى بوگەت بولعان سياقتى.
2.
بۇل باسىلىم مۇحتاردىڭ تۇلا بويىن تىتىركەندىردى. «اباي» رومانىنان ايىرىلسا ونىڭ ءومىرىنىڭ دە ماعىناسى قالمايتىن. سوندىقتان دا تۇرشىگە، تۇيىلە قولىنا قالام الىپ، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1953 جىلعى 2-ماۋسىمداعى «اباي» رومانى جونىندە» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقالاعا وراي «ەسكەرتۋلەرىن» جازدى. جانى كۇيگەندەگى جان ايقايىن ءتۇسىنۋ اسا قيىندىققا تۇسە قويماس دەگەن نيەتپەن جانە تۇپنۇسقانى ساقتاۋ ماقساتىندا «كازپراۆدانىڭ» ماقالاسىن جانە وعان قارسى م.اۋەزوۆتىڭ جازعان حاتىن جارىستىرا بەردىك. ماقالانىڭ ماقساتى:
«ويى پاراساتتى، كوركەم شىعارمانى پارتيالىق تالاپ تۇرعىسىنان سىن كوزىمەن قاراي الاتىن ءاربىر تۇلعا «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» بۇل ماقالاسىن، مەيلى ول رەداكتسيالىق ماقالا دەلىنسە دە، پارتيا مەن كەڭەس حالقىنىڭ تالدانعان كىتاپ تۋرالى شىنايى پىكىرىنىڭ كورىنىسى ەمەس ەكەنىنە ەش كۇماندانباسا كەرەك. كەرىسىنشە، «قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنىڭ» №4 سانىندا ساۋرامباەۆتىڭ رەداكتسيالىعىمەن شىققان نۇرىشەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ماقالاسى دا ءدال وسى «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» ماقالاسى سياقتى اۋەزوۆ پەن ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اشىقتان-اشىق تەرىس باعىت ۇستانعان، سىڭارجاق جانە قىرعي قاباقتى تالداۋ ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كۇمان كەلتىرۋى مۇمكىن ەمەس.
بۇل ماقالا، بۇدان بۇرىنعى جاريالانىمدار سياقتى، سىناۋدى ەمەس، ادامنىڭ كوزىن جويۋعا (يزنيچتوجيت) باعىتتالعان. ولاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق مىنادا عانا: ءبىرىنشى جاريالانىمدا اۋەزوۆتىڭ وتىز جىلداعى مۇقىم عىلىمي-زەرتتەۋمەن اينالىسقان ءومىر جولىن الا وتىرىپ، ونى مۇلدەم جوققا شىعارا ۇكىم ايتقان. ال مۇندا ونىڭ باستى شىعارماسى «اباي» رومانىن نىساناعا الىپ، بۇل شىعارمانىڭ دا كوزىن جويۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ»,– ەكەنىن م.اۋەزوۆ اشىپ ايتتى.
قارابايىر، موجانتوپاي، جالاڭ جازعىرۋعا قۇرىلعان، ماقالا اۆتورىنىڭ پيعىلى «ۇلى ورىس حالقى، ۇلى ورىس مادەنيەتى» دەگەن سوزدەردى شاعىن ماقالادا ون رەت ء«سۇيسىنىپ قولدانۋىنان» بايقالاتىن «سىنسىماقتى» تالداپ جاتپايمىز. ەشقانداي تىڭ پىكىرى مەن كوركەم ويلىق قۇنى جوق بۇل ماقالاداعى پىكىرلەر – ن.ن.پوسپەلوۆ، ب.ستەپانوۆ، س.ي.كرۋگلوۆ، س.بايىشەۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ سياقتى بەدەلدى شەشەندەر بەس جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە مىنبەدەن سارناپ كەلە جاتقان سارى قارىن سوزدەر ەدى. ونىڭ ماعىناسى تۋرا ب.ستەپانوۆتىڭ:
«كوشپەلى ءومىردىڭ سالت-ءداستۇرىن اسىرەلەپ سۋرەتتەۋدى ءبىز جازۋشى م. اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنان كەزدەستىرەمىز. سول كەزدەگى قازاق اۋىلىن جازۋشى ادامزاتتىڭ جۇماعى (كوممۋنيزم – ت. ج.) ەتىپ كورسەتەدى. م. اۋەزوۆتىڭ جازۋى بويىنشا اۋىلدىڭ جايلاۋعا كوشۋى سالتاناتتى ساياحات سياقتى، قىزدار دا، ايەلدەر دە جاس مولشەرىنە قاراماستان ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، سايلى سايگۇلىكتەرگە ءمىنىپ جۇرەدى. مىڭعىرعان مالى بار ءىرى بايلاردى جانە ولاردىڭ قالاي ۋاقىتىن وتكىزگەنىن مونشاقتاي ءتىزىپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلىن تىم ماداقتاپ، ۇلگى ەتكەن اۆتور كەدەيلەردىڭ اۋىر تۇرمىسىن ىقىلاسسىز باياندايدى»,– دەگەن ساۋەگەيلىگىمەن استاسىپ جاتتى.
ارينە، ب.ستەپانوۆتىڭ قازاق كەدەيىنىڭ مۇددەسىنە قانشالىقتى دارەجەدە كۇيىندى بولعانى بەلگىسىز، بىراق قاراۋىلعا العانى – مۇحتار اۋەزوۆ پەن قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحانياتى ەدى. بىراق تا مۇجىق ءپىشىندى براگيننىڭ بۇل شاعىن سۇيكەتپەسىنىڭ شولاق ءورت سياقتى لاڭى ۇلكەن بولدى. «كازپراۆدانىڭ»، ونىڭ ىشىندە ورىس قالامگەرسىماعىنىڭ پىكىرى ەلەنبەي قالۋى ول كەزدە مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە بەريانىڭ قىلمىسى اشكەرەلەنىپ، جۇرتشىلىق: ەندى قانداي دۇلەي سوعادى – دەپ ۇرەيلەنىپ وتىرعان شاقپالى شاق تۋعان.
«م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانى جونىندە» («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 1953 جىل، 2 ماۋسىم): «قازاق مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ جاڭا باسىلىمىن شىعارۋعا دايىنداپ جاتىر. بۇل شىعارما – قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ءارى اعارتۋشىسىنىڭ كوركەم بەينەسىن سومداۋداعى، وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ ءومىرىن كوركەم بەينەلەۋدەگى العاشقى تالپىنىس بولىپ تابىلادى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ وزىنە جۇگىنسەك تە جەتكىلىكتى، بۇل ماقالا ءوزىنىڭ العاشقى سويلەمىنەن باستاپ وتىرىككە، بۇرمالاۋشىلىققا، جەلەۋگە (ينسينۋاتسيا) قۇرىلعان. ءبىرىنشى جولىننىڭ ءوزىن: «قازاق مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنىڭ جاڭا باسىلىمىن شىعارۋعا دايىنداپ جاتىر»،– دەپ باستايدى. كىتاپ «دايىندالىپ جاتقان» جوق، وسىدان بەس اي بۇرىن وسى باسپا «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن وسى ماقالادا اتالعان جانە اۆتور وسىدان بەس اي بۇرىن شىعىپ كەتكەن روماننىڭ جاڭا باسىلىمىندا وزگەرتىلگەن دۋلاتتىڭ (گازەتتىڭ قاتە كورسەتكەنىندەي بولات ەمەس – دۋلات) ەسىمى ءۇشىن اۋەزوۆتى تاس-تالقان ەتەدى».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): ء«بىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جۇرتشىلىعى «اباي» رومانىنداعى ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن. سوعان قاراماستان، م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىن بىرنەشە مارتە قايتا باستىرا وتىرىپ، ءادىل پىكىردى ەسكەرمەدى، ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزبەدى. وسىعان بايلانىستى رومان اۆتورى جىبەرگەن وسى قاتەلىكتەرگە قايتىپ ورالۋ قاجەت بولىپ وتىر».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «وسى ماقالانىڭ ەكىنشى ابزاتسى تاعى دا دەرەكتەردى بۇرمالاۋدان باستالادى، وندا: ء«بىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جۇرتشىلىعى «اباي» رومانىنداعى ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن»،– دەپ جازىلعان... ال بۇل روماندى بۇكىل ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ، وسى قازاقستان جۇرتشىلىعىنان باستاپ، سونىڭ ىشىندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءوزى دە بار، ۇلى كەڭەس وداعىنىڭ مۇقىم جۇرتشىلىعىنىڭ جاقسى باعالاعانىن، سول ءۇشىن پارتيا مەن ۇكىمەت وسى رومانعا 1949 جىلى 9-كوكەكتە ءبىرىنشى دارەجەلى (ستاليندىك دەگەن ءسوزدى قولدانباعان – ت.ج.) سىيلىق بەرگەنىن، وسى سياقتى تاريحي شىندىقتىڭ ءبىر دە بىرەۋى ماقالادا ەسكەرىلمەيدى، ءتىپتى، ادەپ ءۇشىن، تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ تالابىن ورىنداۋ ءۇشىن، ونى بىلاي قويعاندا، كادىمگى كەڭەس مەكەمەسىنە ءتان قىزمەت ءتارتىبى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ ءۇشىن بولسا دا – شىعارمانىڭ بويىنداعى قانداي دا ءبىر جاعىمدى جاقتى ەسكەرتە كەتۋدى ماقالا اۆتورى ءوزىنىڭ مىندەتىم دەپ ساناماعان».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «روماننىڭ نەگىزگى كەمشىلىگى، م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ باستى كەيىپكەرى – اباي بەينەسىن اشۋدا دۇرىس باعىت ۇستانباۋىندا. ابايدىڭ اتاقتى فەودالدىڭ بالاسى ەكەندىگى، فەودالدىق-پاتريارحالدىق ورتادان وزا شىعىپ، اسا ءىرى وركەنيەتتى ويشىل دارەجەسىنە كوتەرىلگەندىگى بەلگىلى. ۇلى اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ كۇيدىرگىسى مەن كەمشىلىكتەرىن اشكەرەلەدى. ءوزىنىڭ بارلىق عۇمىرىن قازاق حالقىن ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىنە تارتقان يگىلىكتى ماقساتقا ارنادى.
ەڭبەكشى حالىقتىڭ ونىڭ وسۋىنە، اقىندىق تولىسۋىنا، ابايدىڭ كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ىقپالىن بەينەلەيتىن كۇردەلى دامۋ جولىن كورسەتۋ – م.اۋەزوۆتىڭ مىندەتى بولاتىن. وكىنىشكە وراي بۇعان قول جەتكىزبەدى. ءبىز، كەرىسىنشە، ۇنەمى فەودالدار مەن بايلاردىڭ بالالارىنىڭ ورتاسىندا ءوزىنىڭ ۋاقىتىن بوسقا ءولتىرىپ جۇرگەن ماقساتسىز، كاسىپسىز ابايدى كورەمىز. تەك كىتاپتىڭ ءبىر-ەكى جەرىندە عانا ابايدىڭ قارا حالىقپەن، ەڭبەكشىلەرمەن كەزدەسكەنى تۋرالى كەزدەيسوق كورىنىستەر عانا ۇشىراسادى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «اباي» رومانىنىڭ جاڭا باسىلىمىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا قازىر (1951 جىلدان باستاپ) فەودالدىق اقىندار دەپ تابىلعان دۋلات، بۇقار، شورتانباي، ماراباي، سابىرباي سياقتى ت.ب. جەكەلەگەن ادامدارعا قاتىستى اۆتور وزگەرىستەر ەنگىزدى. «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى باسىلىمى جارىق كورگەن 1942 جىلى جانە سودان كەيىنگى 1947, 48, 49, 50-جىلدارى بۇل اقىندار حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ وكىلدەرى رەتىندە قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ وقۋلىعىنا كىرگەن بولاتىن.
ءيا، ماقالانىڭ مۇقىم ءون بويىندا: «وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاقستاننىڭ ءومىرىن كوركەم بەينەلەۋدەگى العاشقى تالپىنىس بولىپ تابىلادى»،– دەگەننەن باسقا رومان تۋرالى ءبىر اۋىز جاقسى لەبىز تاپپايدى. رومان تۋرالى تاريحي شىندىقتى ەسكەرۋسىز قالدىرادى دا «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى بويىنشا اۆتوردىڭ وڭدەۋ جۇمىسىن جۇرگىزگەنىن جاسىرىپ، ماقالادا ەكىنشى ءبىر وتىرىكتى راسقا اينالدىرادى. وندا: «سوعان قاراماستان، م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىن بىرنەشە مارتە قايتا باستىرا وتىرىپ، ءادىل پىكىردى ەسكەرمەدى، ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزبەدى»،– دەپ مالىمدەيدى.
انىعىندا، «اباي» رومانى قازاق تىلىندە، ياعني، اۆتوردىڭ قولجازبا نۇسقاسى بويىنشا، ەكىنشى رەت 1949 جىلى، ال اۆتوردىڭ وزىنە قاراتىلعان سىنداردى ەسكەرە وتىرىپ تۇزەتۋ ەنگىزگەن ءۇشىنشى باسىلىمى بيىل، 1953 جىلى جارىق كوردى. بۇل ماقالادا، سونىمەن قاتار، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» اتتى رومانىنىڭ بار ەكەندىگى جونىندە قاساقانا اتالمايدى، ءسويتىپ شىندىقتى بۇرمالايدى، ونى: اۋەزوۆ پارتيالىق ءادىل سىندى ەسكەرە وتىرىپ وسى ماقالادا ەسكەرتە كەتكەن «اقىن اعا» رومانىندا (بۇل «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى نۇسقاسى) 8 باسپا تاباق كولەمىندە اۋقىمدى وزگەرىس ەنگىزگەنىن، سوندىقتان دا رومان «اباي جولى» دەپ اتالعانىن ايتپاۋ ءۇشىن شىندىقتى سانالى تۇردە جاسىرعان... ال «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءوزى 1951 جىلى كۇزدە اۆتوردىڭ اباي بەينەسىنە قاتىستى جۇرگىزگەن جاڭا وزگەرىستەرىن شىنايى جانە ونىڭ اتىنا لايىق دەپ مويىنداي وتىرىپ، گازەتتىڭ ەكى سانىنىڭ قوس بەتىنە جاريالاعان بولاتىن. ال قازىر سول «كازاحستانسكايا پراۆدانىڭ» ماقالاسى اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى قاۋەسەت تاراتىپ قانا وتىرعان جوق، سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ بەتىندە جاريالانعان شىندىقتى دا وتىرىككە شىعارىپ وتىر.
«ماقالادا بۇدان كەيىن: ء«بىز، كەرىسىنشە، ۇنەمى فەودالدار مەن بايلاردىڭ بالالارىنىڭ ورتاسىندا ءوزىنىڭ ۋاقىتىن بوسقا ءولتىرىپ جۇرگەن ماقساتسىز، كاسىپسىز ابايدى كورەمىز»،– دەلىنگەن. بۇل تۇجىرىم ماقالاداعى: «م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ باستى كەيىپكەرى – اباي بەينەسىن اشۋدا دۇرىس باعىت ۇستانباۋىندا»،– دەگەندى دالەلدەۋ ءۇشىن كەلتىرىلگەن. ماقالا بۇل جەردە دە شىندىقتى ورەسكەل بۇرمالاعان. ابايدىڭ جاستىق شاعىنان باستاپ ەسەيگەنگە دەيىنگى ومىردەگى جاقىن دوستارىنىڭ بارلىعى، «اباي» رومانىنىڭ ەكى كىتابىندا جانە «اباي جولىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا كورسەتىلگەنىندەي، ەربول، بايماعامبەت، بازارالى، داركەمباي، دارمەن جانە ءوزىنىڭ سۇيىكتى ايەلى، حالىقتان شىققان تالانتتى ءانشى ايگەرىم دە كەدەي وتباسىنان شىققاندار».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «ابايدىڭ ۇستازى ءارى شابىتتاندىرۋشىسى رەتىندە، ابايدىڭ ءوزى سىناعان، رەاكتسياشىل دۋلات اقىن سۋرەتتەلەدى. اۆتور قازاق حالقىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، كەيىننەن اككى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل بولعان ادامدى ابايعا يگى اسەرى ءتيدى-ءمىس دەگەن جەلەۋمەن جاسىرىن تۇردە جاعىمدى كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەپ، ونى جاقسى اتتى ەتىپ كورسەتكەن. مىسالى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى تاباندى تۇردە كۇرەسكەن اسا ءىرى فەودال، حالىق جاۋى تۇراش سۇيسىنە سۋرەتتەلەدى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «كەلەسى ابزاتستا، ءوزىنىڭ جوسىقسىزدىعى جونىنەن سونداي ۇرەيلى، بىراق اۆتورعا قاراتىلا تاعىلعان ساياسي ايىپتاۋى سونداي قورقىنىشتى: «اۆتور قازاق حالقىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان، كەيىننەن اككى بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىل بولعان ادامدى ابايعا يگى اسەرى ءتيدى-ءمىس دەگەن جەلەۋمەن جاسىرىن تۇردە جاعىمدى كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەپ، ونى جاقسىاتتى ەتىپ كورسەتكەن. مىسالى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى تاباندى تۇردە كۇرەسكەن اسا ءىرى فەودال، حالىق جاۋى تۇراش سۇيسىنە سۋرەتتەلەدى،– دەگەن جالا جابادى.
وسىندا كەلتىرىلگەندەردىڭ ىشىندەگى جالعىز «جاعىمدى كەيىپكەر» وسى تۇراش. ءيا، ونىڭ اتى «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ 519 جانە 597-بەتتەرىندە (قازمەمكوركەمباسپاسى، 1948) ايگەرىمنىڭ ەمشەكتەگى بالاسى رەتىندە اتالىپ وتكەن. سوزبە ءسوز العاندا: «وڭاشا ۇيدە الا كولەڭكە قوڭىر كەش. وزىنە تيگەن جالعىزدىقتى ىرزالىق راحاتپەن قابىل كورگەن ايگەرىم سونشا ءبىر جاقسى ءان ايتىپ جاتىر. ءاننىڭ سىلتاۋى باۋىرىنداعى كىشكەنە بالاسى (تۇراش – بۇل ەسىم كەيىنگى باسىلىمداردا سىزىلىپ قالعان – ت.ج.)» (519-بەت) جانە 597-بەتتەگى: «اباي ايگەرىمدى العان جىلداردا ەربول دا ءوزىنىڭ دامەلىسىمەن ۇيلەنگەن بولاتىن. ونىڭ دا (تۇراشپەن جاستى – دەگەن ءسوز دە كەيىنگى باسىلىمدا قىسقارتىلعان – ت.ج.) ىسماعۇلداي جاس جەتكىنشەك بالاسى بار»،– دەپ جازىلعان.
ارينە، ءتىپتى بالا دا بولسا ونىڭ اتىن اتاماۋ كەرەك ەدى، بىراق وسىنى نەگىزگە الىپ: «حالىق جاۋى تۇراشتى سۇيسىنە سۋرەتتەيدى»،– دەپ، ەكى جاسار ءسابيدىڭ اتالىپ قانا ءوتۋى – تەك ايگەرىمنىڭ كوڭىل-كۇيىن بەرۋگە بايلانىستى الىنعان ومىرباياندىق دەرەك قانا ەكەنىن ەسكەرمەي، اۆتورعا قاراتا شەكتەن تىس، ادىلەتسىز، جالعان ايىپ تاعۋعا بولا ما؟ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى ماقالا شىقپاي تۇرىپ اۆتور «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىنان تۇراشتىڭ اتىن سىزىپ تاستاعان بولاتىن».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «م.اۋەزوۆ 20-جىلدارى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» اتتى تۇجىرىمداما ۇسىنعان بولاتىن، ال كەيىنگى جىلدارى ونى نەگىزدەۋگە بارىنشا ىنتالانا كىرىستى. تاريحي شىندىققا قارسى كەلەتىن بۇل كونتسەپتسيا ارقىلى ابايدىڭ ىقپالىن ونىڭ وزىمەن تىكەلەي بايلانىسى جوق، حالىق مويىنداماعان اقىندارمەن عانا شەكتەپ قويعان، ولاردىڭ ىشىنە ۇلتشىل بۋرجۋازيا وكىلدەرىن دە قوسقان، ءسويتىپ، ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان الاتىن ورىنىن بۇرمالاعان. «اقىن اعا» اتتى ءۇشىنشى كىتاپ وسى تۇجىرىمدى قورىتىندالۋعا ارنالماق ەكەن».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بۇدان كەيىن ماقالادا «ابايدىڭ جالعان اقىندىق مەكتەبى» جونىندە اۋەزوۆتى ايىپتاي كەلىپ: «اقىن اعا» اتتى ءۇشىنشى كىتاپ وسى تۇجىرىمدى قورىتىندىلاۋعا ارنالماق ەكەن»،– دەپ دالەلدەگەنسيدى. بۇل ارادا دا «كازاحستانسكايا پراۆدا»: رەاكتسياشىل، كەرىتارتپا شۇبار مەن كوكباي سياقتى اقىنداردى ابايدىڭ ءوزى جانە ونىڭ حالىق اراسىنان شىققان دوستارى سىناعان «اباي جولى» رومانىنىڭ بار ەكەنىن ايتپايدى. سول روماندا شۇبار بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل، پانيسلاميست رەتىندە، ال كوكباي پانيسلاميست جانە ورىس حالقىنىڭ دۇشپانى رەتىندە اشكەرەلەنەدى. بۇل ماقالادا: اباي مەن قازاق حالقىنىڭ ءوسۋ جولىنا بايلانىستى اۋەزوۆتىڭ ولاردىڭ دۇشپاندىق ارەكەتتەرىن بىرتە-بىرتە بايىپپەن اشكەرەلەگەنى تۋرالى ايتىلمايدى، سول ۇنسىزدىك ارقىلى اۆتوردىڭ كۇردەلى ءارى بايسالدى كوركەم پايىمداۋلارمەن دامىتىلا سۋرەتتەلگەن ەڭبەگىنە قارا بوياۋ جاعىپ، بۇرمالاپ، كولەمدى شىعارماسىن بايىپپەن اياقتاۋعا بەت العان جازۋشىنى الدىن-الا قاساقانا قارالاۋدى، ماسقارالاۋدى كوزدەگەن. وسى دا جازۋشىعا كورسەتىلگەن كومەك پە؟ كەڭەس ادەبيەتىنىڭ الدىنداعى، پارتيانىڭ ادەبيەت جونىندەگى ساياساتىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن از دا بولسا سەزىنەتىن ادام مەن ءباسپاسوز مەكەمەسى وسىلاي ىستەي مە ەكەن؟ جوق، كەڭەستىك سىننىڭ مىندەتتەرىن ويلايتىن سىنشىلار مەن گازەتتەر بۇلاي ىستەمەيدى. ونىڭ ەسەسىنە، باقاس سىنشى مەن، وكىنىشكە وراي ايتپاسا بولمايدى، «قازاق اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىنداعى» جانە «كازاحستانسكايا پراۆداداعى» (قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى) سياقتى كورسوقىر رەداكتورلار عانا: قازىرگى كەزدىڭ وزىندە كەڭەس وداعىنىڭ جانە كەڭەستەن تىس ەلدەردىڭ جيىرما ەكى تىلىنە اۋدارىلعان جانە اۋدارىلىپ جاتقان، سونداي-اق وسى تىلدەردىڭ بارلىعىنا ابايدى – ءوزىنىڭ ەڭبەكشى حالقىنىڭ ادال ۇلى، ادىلەت كۇرەسكەرى، ورىس حالقىنىڭ دوسى، مادەنيەتتىڭ جاناشىرى رەتىندە كورسەتكەن بىردەن-ءبىر شىعارمانىڭ شەكەسىنەن شەرتىپ، اۆتورىن قورلاۋدى ماقسات ەتكەندىكتەن دە وسىلاي ىستەپ وتىر».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «م.اۋەزوۆ اباي ارالاسقان وزىق ويلى ورىس ادامدارىن بەينەلەۋدە اشىق بوياۋدى اياپ قالعان. ولار سۇرىقسىز، ۇلى ورىس حالقىنىڭ ۇزدىك بەينەسىن بەرە الماعان. جاندى بەينەلەردىڭ ورىنىنا ءۇستىرت، قاۋقارسىز سۇلدەردىڭ يەلەرى عانا سۋرەتتەلگەن، ولاردىڭ اۋىزىنا جالپىلاما ۇراندار عانا سالىنعان. ابايدىڭ «ورىس عىلىمىن» يگەرۋدەگى العاشقى ۇستازدارى – ميحايلوۆ تا سونداي، اندرەەۆ تە سونداي.
ابايدىڭ قوعامدىق قايراتكەرلىگى مەن ساياسي شىعارماشىلىعى رەسەيدى قازاقستانعا ەكونوميكالىق جانە مادەني ىقپالى قاۋىرت جانە جەمىستى اسەر ەتكەن كەزەڭدە قاناتىن قاتايتتى. تاريحي تۇرعىدان العاندا زاڭدى وركەنيەتشىل مۇنداي ءۇردىستى قازاق حالقىنىڭ ساتقىندارى – مۇسىلمانشىل شىعىسقا بەت بۇرعان رەاكتسياشىل بايلار مەن فەودالدىق ەلەمەنتتەر تاراپىنان قاتتى قارسىلىققا ۇشىرادى. ولار ابايدى وزدەرىنىڭ جاعىنا شىعارۋعا بارىنشا ۇمتىلدى، ءسويتىپ، ونىڭ بەدەلىن وزدەرىنىڭ ارام ويلارىن جۇزەگە اسىرۋعا پايدالانباق بولدى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە اعارتۋشىسى ولارعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى. وكىنىشكە وراي، روماندا ونى قازاق قوعامىنىڭ وزىق ويلى وكىلى رەتىندە كورسەتەتىن ابايدىڭ وسى قىرى اشىلماعان. سونىمەن قاتار اۆتور پانتۇركيزم مەن ءپانيسلاميزمنىڭ رەاكتسيالىق ارەكەتىن اشكەرەلەۋدەن بويىن اۋلاق سالعان.
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «م.اۋەزوۆ تاريحي جاعدايلاردى سۋرەتتەۋدە دۇرىس ۇستانىم تانىتا بەرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان فەودالدىق-رۋلىق ەسكىلىكتى اسپەتتەپ، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلىنداعى تاپتىق قايشىلىقتىڭ تىگىسىن جاتقىزىپ جىبەرەدى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «بۇدان كەيىن ماقالادا: «دالا جىرتقىشىنىڭ ءبىرىن – جىگىتەك رۋىنىڭ ءبيى بوجەيدى اۆتور حالىق قامقورشىسى رەتىندە بەينەلەيدى»،– دەپ بوجەي ءۇشىن اۆتوردى كىنالايدى. دۇرىس ەمەس، مۇلدەم تەرىس تۇجىرىم. بوجەي – شارتتى تۇردە، ۋاقىتشا، قىرداعى ەڭ ۇلكەن زورلىق يەسى قۇنانبايدىڭ وزىنە قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن كەزىندە – جاعىمدى جاعىنان سۋرەتتەلەدى، ال كامشات قىزدىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان كەزدە، ول دالاداعى وقيعالار مەن رومانداعى كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ بارلىعى كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان جاس ابايدىڭ تۇسىنىگى ارقىلى اشكەرەلەنەدى. قۇنانبايدىڭ بەينەسىنە جيناقتالعان دالا فەودالىنىڭ تاعىلىق سىپاتى سونىڭ دۇنيەتانىمى ارقىلى سۋرەتتەلەدى. سوعان قاراماستان، اۋەزوۆتى فەوداليزمدى اسپەتتەگەنى ءۇشىن ايىپتاعان ماقالادا، ابايدان كەيىنگى ەكىنشى باستى كەيىپكەر بولىپ تابىلاتىن قۇنانباي تۋرالى ءبىر ءسوز ايتپايدى. تاريحي پروتسەستى ديالەكتيكالىق نەگىزدە اشىپ بەرگەن رومانداعى تەرەڭ شىندىقتى ايتۋدان جالتارىپ، تالداۋدان باس تارتادى. ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىنداعى كۇرەستى ديالەكتيكالىق تانىمنىڭ نەگىزى ەتىپ الىپ، فەوداليزمدى اشكەرەلەگەن روماننىڭ ماڭىزىن تانىعىسى كەلمەيدى. جاڭا زامان – اباي، ەسكى زامان – قۇنانباي. روماننىڭ وسىنداي ادىلەتتى الەۋمەتتىك استارىن، سوتسياليستىك رەاليزم ادىسىمەن بەينەلەنگەن ونىڭ تاريحي جانە كوركەمدىك شىندىعىن بۇرمالاۋعا ماقالانىڭ قانداي قاقىسى بار ەدى؟»
«كازپراۆدا» (جالعاسى):»اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىنا نازار اۋدارايىق. مۇندا، قازاق اۋىلى – قاتىگەزدىكپەن قانالعان جانە باس ەركى جوق ەڭبەكشى حالىقتىڭ اۋىلى كەڭىنەن سۋرەتتەلمەگەن. ونىڭ ەسەسىنە اقسۇيەكتەر اشىق بەينەلەنگەن. اۆتور ولاردىڭ بايلىعى مەن اشەكەيىن، قىر قوجايىندارىنىڭ تۇرمىسىن بەينەلەي بايانداۋدا بوياۋدى بارىنشا جۇمساعان. رومانداعى وتكەننىڭ كورىكتى كورىنىسىن سۋرەتتەگەن مىسالدىڭ ءبىرى مىناداي:
«ابايعا ءتيىستى قوناقتار بۇل كۇنى تۇسكە شەيىن كەشەگى ۇيلەرىنەن قوزعالعان جوق. تاڭەرتەڭنەن بەرى شاي، قىمىزبەن سىيلاپ كەلىپ، ءدال تۇسكە تاقاي بەرگەندە بارلىق ون ۇيگە ەت تارتىلدى. ابايدىڭ بۇل جولى جاساعان ءتارتىبى قوناقتاردى دا، كولدەنەڭ ەلدى دە، اس يەلەرىن دە قاتتى ءسۇيسىندىردى. تاباق تارتۋعا وڭشەڭ جورعا اتتاردى سايلاپتى. بارلىق ات كۇمىس ەر توقىممەن ەرتتەلگەن. كۇتۋشى جىگىتتەر باستارىن تەگىس جىبەك ورامالمەن بايلاپتى. اس وشاعىمەن ەكى ارادا بۇلار قوس تاباقتان الىپ، قاتار تىزىلە جونەلگەندە، ولكە بويى جايناپ كەتكەندەي بولدى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «جاس ابايدىڭ قۇنانبايعا قارسىلىعىنىڭ العاشقى كورىنىسىن كورسەتۋ ءۇشىن بوجەيدىڭ اسى ابايعا دا، اۆتورعا دا قاجەت بولدى. مۇنداعى وقيعالاردىڭ بارلىعى بوجەي ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ ويلاعان ويىن ەرەسەكتەردىڭ ىسىندە جۇزەگە اسىرۋى بارىسىنداعى ابايدىڭ تالابى مەن ماقساتتى ۇمتىلىسىن كورسەتۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. سوندىقتان دا استىڭ ءوزىن، دالانىڭ اۋقاتتى ادامدارىنىڭ ەرمەگىنە اينالعان بايگەنى، كۇرەستى، باسقا دا كوڭىل كوتەرەتىن قىزىقتاردى سۋرەتتەمەي، ونىڭ ورىنىنا مەشكەي قوناقتاردى كۇتكەن ابىگەرىنىڭ بەينەلەنۋىن ءتۇسىنۋ دە قيىن با؟».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «ەسكى اۋىلدى سۋرەتتەگەن تۇستاردا فەودالدىق-بايشىل ەسكىلىكتى مۇڭايا ساعىنعان ۋايىم سەزىمى بيلەيدى. حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان زاماندى اۆتور اشىق ۋايىممەن بەينەلەيدى. مۇنى دالەلدەيتىن سۋرەتتەردى روماننىڭ كوپتەگەن بەتتەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. مىنە، سونىڭ بىرەۋى:
«... كەڭ ولكەنىڭ بويى جىپىرلاعان اۋىلدار. قورالارىنىڭ وتارلارىندا، ءۇيىرىم-ءۇيىرىم كوبىكتەي بوپ، قالىڭ-قالىڭ قويلار جاتىر. وتتار وشكەن، ەلسىز، جايىن ارالدا قاتار-قاتار تىزىلگەن قاز، ۇيرەكتىڭ ۇيالارىندا اعارىپ، دوڭگەلەنىپ جاتاتىن جۇمىرتقاداي بوپ، اي استىندا ماڭقيىپ، تۇڭلىكتەرى جابىق بوز ۇيلەر تۇر. التى-جەتى ءۇي – ءبىر ۇيا. ون-ون ءبىر ءۇي – ءبىر ۇيا»، نەمەسە:
«ويىنعا جيىلعان جاستار قالىڭ كورىندى. كامشات بورىك، ماقپال شاپان، جىبەك شاپان كيگەن قىزدار كوپ. ارالارىندا قىناي بەل، اسەم كامزول عانا كيگەن قىزدار دا ءجۇر. شولپىلارى توقتاۋسىز شىلدىرلاپ، كوپ ۇنگە سالادى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ەكىنشى كىتاپتا اۆتوردىڭ بۇيرەگى اقسۇيەك جاستارعا ەرەكشە بۇرادى دەي كەلىپ، ماقالادا اۆتوردى فەودالدىق-پاتريارحالدىق ەسكىلىكتى اسپەتتەدى دەپ ايىپ تاعادى. كەرىسىنشە، حالىق ونەرىن قادىرلەگەن بارلىق جاستار بۇل روماندا وزدەرىنىڭ تراگەديالىق تاعدىرى ءۇشىن دە كۇيىنەدى. كەرىمبالا – ورالبايدىڭ، ۇمىتەي – ءامىردىڭ تاعدىرى دا تاۋقىمەتتى، ءبىرجاننىڭ، بازارالىنىڭ، بالبالانىڭ تاعدىرى دا مۇڭلى، ەڭ سوڭىندا، سول وقيعالارعا ارالاسقان ءانشى ايگەرىم مەن ابايدىڭ دا ومىرلەرى تارتىسقا تولى، كوڭىلسىز. سوندا وتكەندى دارىپتەۋ قاي جەردەن كورىنەدى؟ كەرىسىنشە، دالا جاستارىنىڭ وسى ءبىر تالانتتى وكىلدەرى ەركىن سەزىم بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋ ارقىلى، ولاردىڭ اششى تاعدىرى ارقىلى فەودالدىق قۇرىلىمنىڭ تاعىلىق ۇستانىممەن تۇنشىقتىرعان ساقارا قاسىرەتى روماندا كەڭىنەن اشىلادى».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «كىتاپتا فەودالدىق-پاترارحالدىق ءداستۇر مەن سالت ەرەكشە ءبىر قىزىعۋشىلىقپەن، سۇيىسپەنشىلىكپەن جازىلعان. قازاقتىڭ فەودال-رۋباسىلارى وزدەرىنىڭ كەدەي «رۋلاستارىن» بۇرىنعىدان بەتەر قاناي ءتۇسۋ ءۇشىن رۋارالىق ارازدىقتى ۇنەمى قوزدىرىپ، سول جانجالدى ءوز مۇددەلەرىنە پايدالانىپ وتىرعانى بەلگىلى. وسى فەودال-رۋباسىلارىنىڭ حالىققا جات ارەكەتتەرىن اشكەرەلەۋدىڭ ورىنىنا م.اۋەزوۆ ولاردىڭ وكىلدەرىن داڭق تۇعىرىنا كوتەرىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى ەتىپ كورسەتۋگە ءداس قالادى. دالا جىرتقىشىنىڭ ءبىرىن – جىگىتەك رۋىنىڭ ءبيى بوجەيدى اۆتور حالىق قامقورشىسى رەتىندە بەينەلەيدى. ول ءوزىنىڭ بويىنداعى بارلىق كوركەمدىك قۋاتىن بوجەيگە بەرىلگەن ءۇش كۇندىك استى سۋرەتتەۋگە سارقا جۇمسايدى. وسى كورىنىستە رۋلى ەلدىڭ وتباسىلارىنىڭ – شەكسىز بايلىق يەلەرىنىڭ دە، سول بايلىقتى قان مەن تەرى ارقىلى تاپقانداردىڭ دا «ورىنى تولماس قايعىسىن» باياندالادى. وسىندا تاڭعاجايىپ كورىنىستى تاڭدانا بايانداي كەلىپ: «ۇلى ءدۇبىر، ۇلكەن استىڭ وسىنداي بوپ، ۋاقىت ولشەۋىن اينالىپ كەتەتىنى انىق. بىرەر بۋىنعا شەيىن ۇمىتىلماستاي ەستە قالاتىنى بار»،– دەپ تۇجىرىم جاسايدى.
مىنە، وسىنداي پاتريارحالدىق-فەودالدىق قۇرىلىستى كىتاپ اۆتورى كەلەسى تولقىن جاستارعا لايىقتى ۇلگى ەسەبىندە ۇسىنادى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «اباي كۇرەس (كوتەرىلىس) كوسەمى، جالپى حالىقتىق قوزعالىستىڭ توڭكەرىسشىل يدەولوگى بولعان جوق. ول اعا سۇلتاننىڭ ۇلى بولعاندىقتان دا قاناۋشى تاپ وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ەر جەتتى. الايدا ونىڭ ءوزى جانە وعان جاقىن ادامدار بايلاردىڭ قالىڭ بۇقارانى قالاي قاناپ جاتقانىن، زورلىعىن، زيانكەستىك ارەكەتتەرىن كورە ءبىلدى، ەسكى سالتتىڭ ىرىگەندىگىن، ماسقارالىعىن ءتۇسىندى، ءسويتىپ ولاردى اشكەرەلەي باستادى، شاماسى جەتكەنشە كۇرەستى، مىنە، وسىنداي ءىس-ارەكەتتەرىمەن، تالپىنىستارىمەن ولار وزىق قاسيەتتەردى، دەمەك، ءوز داۋىرىندەگى حالىقتىق، تاريحي سىپاتتاردى ءوزىنىڭ بويىنا جيناقتادى. بۇل ارادا ولاردىڭ شىققان تەگى ەشقانداي بوگەت بولا العان جوق، بۇل ءبىز ءۇشىن دە ولاردىڭ بەينەلەرىنىڭ حالىقتىق سيپاتىن انىقتايتىن باستى تالاپ بولا المايدى. ال «كازپراۆدانىڭ» ماقالاسىندا كىتاپتاعى حالىقتىق سىپاتتى – تەك كەدەي اۋىلدارىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىن، كەدەي ادامداردى سۋرەتتەۋ دەپ تۇسىنۋگە تىرىسادى، بۇل ءوزىنىڭ تۇرپاتى جاعىنان ماركسيزم-لەنينيزمدى تۇرپايىلاندىرۋ بولىپ تابىلادى. اباي ءوزىنىڭ تاريحي ورتاسىنا ساي شىنايى كەيىپتە، ول سول ورتانىڭ ويىن، جاندۇنيەسىن جانە حالىقتىڭ ۇمتىلىسىن جەتكىزۋشى رەتىندە كورسەتىلۋى ءتيىس. سىنالىپ وتىرعان روماندا سولاي بەينەلەنگەن. ال كەدەي اۋىلدارىنان شىققان ادامدار روماندا ابايدىڭ ومىرىمەن، ونىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ ويانۋ جانە تولىسۋ ساتتەرىمەن بىرگە بىتە قايناسا سۋرەتتەلەدى».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «پاتريارحالدىق-فەودالدىق ەسكىلىكتى م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ەكىنشى كىتابىندا دا دارىپتەيدى. بۇل اسپەتتەۋلەر جايلاۋدى، ۇيلەنۋ تويىن، بۇركىت سالۋدى سۋرەتتەگەندە انىق بايقالادى. اۆتور، اسىرەسە، اقسۇيەك جاستارعا ەرەكشە ىنتىزارلىق تانىتىپ، روماننىڭ كوپشىلىك بولىگىن سولارعا ارنايدى. بايدىڭ بالالارىنىڭ سۇلۋلىعىن بارلىق جەردە ەرەكشە اتاپ وتەدى... بۇل بەينەلەردى اسىرەلەي سومداۋعا م.اۋەزوۆ ەڭ نازىك بوياۋلاردى پايدالانادى. ۇمىتەيدىڭ باسىنداعى كامشات بوركى مەن ۇكىسىنەن باستاپ، اسىل مارجاندارىن، قىمباتتى اشەكەيلەرىن قوسىپ، اياعىنداعى ۇشكىر تۇمسىقتى قارا جىلتىر كەبىس-ءماسىسى مەن كەربەز جۇرىسىنە دەيىن تامىلجىتا بايانداپ، ونىڭ سۇلۋلىعىن سيپاتتايدى.
وسى ايەلدەردىڭ بارلىعى دا پاتريارحالدىق-فەودالدىق قوعامنىڭ تاعى زاڭدارىنا قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر، جاڭانى جاقتاۋشىلار، ايەل تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسۋشىلەر بولىپ تابىلادى. سوندا وزدەرىنىڭ كۇيەۋلەرىمەن، اكەسىمەن، باۋىرلارىمەن بىرگە ايانىشتى كۇي كەشىپ، «قاراشا ۇيدە»، «شوقپىت-شوقپىت قوستا»، «كۇڭگىرت جەرتولەدە» تۇراتىن ايەلدەر مەن قىزدار قايدا؟ ولار تۋرالى كىتاپتا ءۇستىرت قانا باياندالادى. الدە، «جۇدەۋ ءجۇزى اجىمگە تولعان، كويلەگى جىرىم-جىرىم، كوپتەن جۋىلماعان» كەدەيدىڭ كەلىنشەكتەرى ەسبيكە مەن بايان ءوزىنىڭ كۇڭدىك حالىنە ريزا ما، ولار قارسىلىق بىلدىرە الماي ما؟».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «قوداردىڭ، داركەمبايدىڭ، بازارالىنىڭ، جۇت كەزىندەگى كەدەي كورشىلەر، ولاردىڭ بايلارمەن كۇرەسى، نەمەسە جاس اقىن، ابايدىڭ دوسى دارمەننىڭ بەينەسى، سونداي-اق بازارالىنىڭ قوعامدىق ساناسىنىڭ ويانۋى جانە روماننىڭ بارلىق كىتاپتارىنىڭ جەلىسىنە ۇيلەسە ونىڭ قىر كەدەيلەرىمەن قولداسا وتىرىپ دالا فەودالدارىمەن كۇرەسكەن سانالى، ءىرى كۇرەسكەر دارەجەسىنە كوتەرىلۋى – اباي تۋرالى روماننىڭ، ءسوزسىز، جاعىمدى دا جارقىن تۇستارىنا جاتادى. وسىنىڭ بارلىعىن كورمەۋ جانە مۇنىڭ بارلىعىن قىسىر سوزبەن، قىمتىرىلماستان «حالىق وكىلدەرىنە ەپيزودتىق قانا ورىن بەرىلگەن» دەپ كولگىرسۋ – اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا دەگەن دەنى دۇرىس ەمەس، بىرجاقتى، ادىلەتسىز كوزقاراستى تانىتادى».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): ء«وزىنىڭ بارلىق نازارىن بايدىڭ كيىز ءۇيىن سۋرەتتەۋگە اۋدارعان م.اۋەزوۆ ەڭبەكشى حالىقتى كوزگە ىلمەيدى. فەودالداردىڭ وبرازىنا قارسى تۇراتىن حالىقتان شىققان ءبىر دە ءبىر كەيىپكەرى جوق. حالىق وكىلدەرىنە ەپيزودتىق قانا ورىن بەرىلگەن. بۇل پىكىر كىتاپتاعى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق-مونارحيالىق كۇرەسىنە دە قاتىستى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، ويتكەنى م.اۋەزوۆ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى حالىقتى تۇنشىقتىرۋشى كەنەسارىنى ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە دارىپتەپ كەلدى».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «ەڭ سوڭىندا، ماقالادا: «بۇل پىكىر كىتاپتاعى كەنەسارى قاسىموۆتىڭ رەاكتسيالىق-مونارحيالىق كۇرەسىنە دە قاتىستى. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، ويتكەنى م.اۋەزوۆ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى حالىقتى تۇنشىقتىرۋشى كەنەسارىنى ۇلتتىق قاھارمان رەتىندە دارىپتەپ كەلدى»،– دەپ رومانعا جانە ونىڭ اۆتورىنا قاراتىلا بارىپ تۇرعان قيانات جانە وتىرىك دالەل ۇسىنعان. اباي تۋرالى اۋەزوۆتىڭ رومانى جونىندەگى ءوزىنىڭ ايىپتاۋ اكتىسىن اياقتاي كەلە «كازپراۆدا» وسىلاي دەپ قورىتىندىلايدى. ال «اباي جولى» رومانىنىڭ 393-بەتىندە («سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسى، 1952 ج.) اۋەزوۆ ابايدىڭ اۋىزى ارقىلى ابىلايدىڭ تۇقىمى سول كەنەسارى تۋرالى بىلاي دەيدى: «اياعى ابىلايدان ءوتىپ، ناسىلىنە دا تاۋاپ قىلار ءتارىزىڭ بار. شىنىمدى ايتايىن، جاقپايدى ماعان (بۇل – بازارالىنىڭ ءسوزى، ماقالادا كەلتىرىلگەن سىلتەمەنىڭ مازمۇنى بويىنشا الىندى. بۇدان كەيىنگى ءسوز ابايدىڭ ءسوزى – ت.ج.). ولار ءۇشىن، اسىرەسە، وكتەمەسەڭ بولار ەدى عوي! قازاق ورىستى قىردى دەپ، تاعى ءبىر تىڭنان ازىرەتالى تاپپاق بوپسىڭ، ونى قازاقتىڭ قالىڭ ەلىنىڭ قامقورى ەتپەكسىڭ. جالعان! ءبارى دە جالعان! الدامشى بوياۋلار! قازاقتىڭ قامقورى ەمەس، قايتا سول قازاقتى، حالىقتى ساتقان از عانا توپ، ازعىن توپ – حان-سۇلتاننىڭ قامقورى بولاتىن. ءبىر كۇندە، بۇگىنگى ناسىلدە قازاقتى ورىسقا وشىكتىرۋشى، قازاق حالقىنا دوستىق ەتپەيدى. نەعۇرلىم سول ورىستىڭ شىن قاسيەتىن تانىپ، تىڭ ونەرىن تەز ۇيرەنۋگە جەتپەي، قازاقتىڭ كوزى اشىلمايدى. بۇدان وزگە ءورىس تە، بۇدان وزگە شىندىق تا جوق. مىناۋ ولەڭ جالعان دا تەرىس. مەنىڭ ءومىر بويعى تۇتىنعان جولىما انىق قارسى، قياس جولداعى ولەڭ ەكەن. وسىلاي ايتپاسقا ءاددىم جوق». مىنە، اۋەزوۆتىڭ جازۋى بويىنشا اباي كوكبايعا نە دەيدى، «اباي جولى» رومانىندا ونىڭ رەاكتسيالىق تەگى ءوزىنىڭ «قاھارمانى» كەنەسارىمەن بىرگە اشكەرەلەنىپ، قاتال سىنالادى.
اۆتور ءوزىنىڭ كەيىپكەرىنىڭ جاس كەزىندە ابايدىڭ كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىنا دەگەن ۇستانىمىن كورسەتپەي، دۇرىس ىستەدى. ونىڭ ەسەسىنە، ويشىل جانە حالىق ءىسىنىڭ كۇرەسكەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن اباي – ءوزىنىڭ تولىسقان شاعىندا تەك قانا كەنەسارىعا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ قولپاشتاۋشى اقىندارىنا دا كۇيرەتە سوققى بەرەدى، بۇل كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىن اباي جورگەكتە جاتقان كەزدە ء(بىز 1846-1847 جىلداردى مەكزەپ وتىرمىز) سۋرەتتەگەننەن كورى تاريحي تۇرعىدان قۇندى، ماڭىزدى ءارى پايدالى ءتامسىل بولماق، ويتكەنى جىلنامالىق جاقتان ۇيلەسكەنىمەن دە، ەشقانداي كوڭىل-كۇي سەزىمىنىڭ، ەشقانداي ويدىڭ سۋرەتتەلۋى مۇمكىن ەمەس، دەمەك، ابايدىڭ كەنەسارىنىڭ قوزعالىسىنا قاتىستى كوزقاراسىن ءبىلدىرۋى مۇمكىن ەمەس».
«كازپراۆدا» (جالعاسى): «روماندا قازاق اۋىلىنداعى تاپتىق قاتىناس مۇلدەم ءوشىرىلىپ كەتكەن، ەزىلۋشى بۇقارانىڭ «وزدەرىنىڭ» فەودالدارىنا قارسى كۇرەسى كورسەتىلمەگەن، بۇل، اسىرەسە، ءبىرىنشى، ەكىنشى كىتاپقا ءتان. وندا، ءبىر جاعىندا – دالا قوجايىندارى، ەكىنشى جاعىندا، م.اۋەزوۆتىڭ كورسەتكەنىندەي، «داۋ-شارمەن جۇمىسى جوق تىنىش تۋىستار، قاراپايىم كەدەي اۋىلدار» بولەكتەنىپ بەرىلگەن. رۋارالىق وشپەندىلىك الدىڭعى قاتارعا شىققان. كۇرەس كەدەيلەر مەن بايلاردىڭ اراسىندا ەمەس، رۋ اراسىندا وتەدى.
م.اۋەزوۆكە رومانداعى ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىقتاردى جويۋ مىندەتى تۇر. تەك سوندا عانا سول زامانداعى قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرىن دۇرىس سۋرەتتەگەن، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اعارتۋشىسى تۋرالى شىنايى شىعارما تۋماق».
م.اۋەزوۆ (جالعاسى): «مىنە، «كازپراۆدانىڭ» ماقالاسىنىڭ اۆتورى روماننىڭ اۆتورىنا تاعى دا ءبىر اۋىر، ادىلەتسىز، سونىڭ ىشىندە جالعان دەرەكتەرگە سۇيەنگەن ايىپتى تاقپاس بۇرىن، نەنى ەسكەرۋى ءتيىس ەدى.
قايتالاپ ايتامىز، كەنەسارىنى سىنايتىن «اباي جولى» رومانىنىڭ بار ەكەنىن وقىرماننان جاسىرۋعا تىرىسقان، جالعان قاۋەسەتكە سۇيەنگەن بۇل ماقالا – ءوزىنىڭ ۇزىنا جەلىسىندە اۆتوردىڭ ويىن بۇرمالاپ، ونىڭ ۇزاق جىلعى ادال ەڭبەگىنە وتىرىك پەن جالانى جابا وتىرىپ، تەك قانا اۋەزوۆتىڭ رومانىنىڭ كوزىن جويۋعا ۇمتىلعان دورەكى تالپىنىسىن تاعى دا ءبىر دالەلدەپ بەردى».
ءيا، مۇحتار اۋەزوۆ وسى ۋاقىتقا دەيىن بويىنداعى بارىن دا، ءنارىن دە قۇربان ەتىپ، تۇگەل تۋىندىسىنان باس تارتىپ كەلگەن، بۇكىل سانالى عۇمىرىنىڭ ماعىناسىنا اينالعان «اباي» رومانىن جانۇشىرا قورعادى. ەندى ايانىپ قالاتىن ەش قىمباتى جوق بولاتىن. بۇل جولى جەڭىلىسكە ۇشىراسا، ۋاقىتشا دا بولسا ونىڭ اتى تاريحتان سىزىلىپ، اتى وشەتىن.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
