ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىس ءوزىنىڭ كەلەسى كەزەڭىنە ءوتتى. دونەتسك پەن لۋگانسكىدە وتكىزىلگەن رەفەرەندۋمداردا بۇل ايماقتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ ماسەلەسى قاراستىرىلدى. حالىقتىڭ كوپشىلىك بولىگى الدىن الا كۇتىلگەندەي ۋكراينادان ءبولىنىپ شىعۋ يدەياسىن قولداپ وتىر. وڭتۇستىك-شىعىس ۋكراينانىڭ وزگە ايماقتارى دا وسىنداي رەفەرەندۋم وتكىزۋگە نيەتتى ەكەندىگىن جاسىرماۋدا. بۇل ساياسي جاعدايدىڭ دامۋى قايدا اپارادى دەگەن ساۋال كوپشىلىكتى مازالاپ وتىرعاندىعى انىق.

         بىرىنشىدەن، ۋكرايناداعى رەفەرەندۋمدى قانشالىقتى دارەجەدە زاڭدى دەپ مويىنداۋعا بولادى؟ وڭتۇستىك-شىعىس ۋكرايناداعى بۇل ۇدەرىستىڭ باستالۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن فاكتور: قىرىمنىڭ رەسەي قۇرامىنا ەنۋى. بۇگىنگى كۇردەلى ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىنداعى ۋكرايناعا قاراعاندا، رەسەي شىن مانىندە حالىقتىڭ كوپشىلىگىنە وڭ بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەزىندە دونەتسكىدە دە، لۋگانسكىدە دە اسكەري قىسىم بولعاندىعى بەلگىلى. ءوڭىردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ» ءالى تولىق ورناماعاندىعىن ەسكەرسەك، اۆتومات الدىنداعى رەفەرەندۋمنىڭ قانشالىقتى «حالىق قالاۋىن» كورسەتەتىندىگىنە كۇمان تۋادى.

         ەكىنشىدەن، ۋكراينانىڭ وزىندەگى ۇلتشىلدىق، ورىس ۇلتى باسىم ايماقتاردا «انتيۋكرايندىق ۇلتشىلدىقپەن» الماستىرىلدى. شىن مانىندە حالىق داۋىس بەرگەندە، «ۋكراينانىڭ قۇرامىنان شىعۋعا» داۋىس بەردى مە، جوق الدە ۇلتتىق مەملەكەتتىك پەن ەۋروپالىق ۆەكتورعا ارقا سۇيەگەن كيەۆكە قارسى داۋىس بەردى مە؟ ەگەر ەكىنشىسى ورىن العان بولسا، دونەتسكىلىك سايلاۋشىلار ءوز پىكىرىن پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە ايقىنداسا بولار ەدى. دەگەنمەن، ىشكى مۇددەلى ساياسي توپتار وسىنداي رەفەرەندۋم ارقىلى دونەتسك جۇرتشىلىعىن دەموكراتيالىق، زاڭدى سايلاۋعا قاتىسۋ ارقىلى ۋكراينا پرەزيدەنتىن تاڭداۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىپ وتىر.

         ۇشىنشىدەن، رەفەرەندۋم ورىن الۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيا بويىنشا قويىلاتىن تالاپتار بار. بۇل جالپى ۋكراين حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسىنىڭ تالابى بويىنشا نەمەسە پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سانكتسياسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن پروتسەدۋرا بولىپ تابىلادى. ياعني، رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ ەشقانداي قۇقىقتىق تالاپتارى ساقتالىپ وتىرعان جوق. مۇندا ءتىپتى دونەتسك وبلىسى حالقىنىڭ ءوزىنىڭ 70 پايىزدان استامى قاتىسىپ، ولاردىڭ ىشىندە، كوپشىلىگى مەملەكەتتىك ەگەمەندىك جاريالاۋ يدەياسىن قولدادى دەۋدىڭ ءوزى ارتىق ايتىلعان ءسوز.

         تورتىنشىدەن، رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ بارىسىنداعى سايلاۋ كوميسسيالارى مەن داۋىس ساناۋ ۇدەرىسىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى. ستالين زامانىنان قالعان لاقاپ ءسوزدىڭ ءبىرى «سايلاۋدا ماڭىزدىسى داۋىستىڭ قالاي بەرىلگەندىگى ەمەس، ونىڭ قالاي سانالعاندىعىندا». ياعني سايلاۋ كوميسسيالارىن ۇيىمداستىرۋ تولىقتاي سەپاراتيستىك بيلىكتىڭ قولىندا بولدى. تەوريالىق تۇرعىدان زاڭدىلىق كورىنىسى ساقتالعانىمەن، ءىس جۇزىندە داۋىس ساناۋعا بەيتاراپ تۇلعالار قاتىستى دەۋگە نەگىز جوق. دەمەك، رەفەرەندۋم ناتيجەلەرىنىڭ ءوزى دە ۇلكەن كۇمان تۋدىرادى.

         بەسىنشىدەن، داۋىس بەرۋگە كىمدەر قاتىستى؟ دونەتسك وبلىسىنىڭ تۇراقتى ازاماتتارى ما، جوق الدە ءدال سول ۋاقىتتا دونەتسك ايماعىندا بولعان ۋاقىتشا تۇرعىندار دا ما؟ رەسمي مالىمەتتەرگە سايكەس رەفەرەندۋمعا دونەتسك ايماعىنداعى بارلىق تۇرعىنداردىڭ 70 پايىزدان استامى قاتىستى. ياعني بۇل قۇرامدا دونەتسك ايماعىنىڭ تۇرعىنى بولىپ ەسەپتەلمەيتىن، ۋكراينانىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنان كيەۆتىڭ ساياساتىنا قارسى توپتاسقان قاۋىمداستىقتار دا قاتىستى. شىن مانىندە كيەۆ ساياساتىنا قارسى بارلىق توپتار دونەتسكى مەن لۋگانسكىدەگى رەفەرەندۋم قورىتىندىلارىنا اسەر ەتتى. بۇل ايماق تۇرعىندارىنىڭ پىكىرى ەمەس، «انتيكيەۆشىلدەردىڭ» پىكىرى ەكەندىگىندە كۇمان جوق.

         التىنشىدان، رەفەرەندۋمدى باقىلاۋ مەحانيزمدەرى اسكەري جاعدايدا قانشالىقتى ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الدى؟ رەسەي ارنالارىنان كورسەتىلگەن رەسمي كورسەتىلىمدەردىڭ وزىندە رەفەرەندۋمدى ۇيىمداستىرۋدا بىرقاتار ماسەلەلەردىڭ بولعاندىعى اڭعارىلادى. سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنىڭ دۇرىس بولىنبەۋى، بيۋللەتەندەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، باقىلاۋشىلاردىڭ ازدىعى ايقىن سەزىلدى. ياعني سايلاۋ پروتسەسىنىڭ ءتيىمسىز ۇيىمداستىرىلعاندىعى ايقىن.

         رەفەرەندۋم ناتيجەلەرى وڭتۇستىك-شىعىس ۋكراينانى قايدا اپارادى دەگەن ساۋالعا توقتالار بولساق، مۇندا ءۇش باعىت اراسىنداعى قاقتىعىستى سەزۋگە بولادى. ءبىر توپ، وڭتۇستىك-شىعىس ۋكراينانىڭ ءار وبلىسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالايدى. ەكىنشى توپ، ۋكراينادان «بولىنگىسى كەلەتىن» ايماقتاردىڭ ءوزارا بىرىگىپ فەدەراتسيا بولعاندىعىن قالايدى. ءۇشىنشى توپ، رەسەي قۇرامىنا كىرۋ يدەياسىن قولداپ وتىر. قاي باعىت باسىم تۇسسە دە بۇل وبلىستاردىڭ الدىندا بىرنەشە ءىرى ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، بۇل وبلىستاردىڭ تاۋەلسىز سۋبەكت رەتىندە مويىندالۋى. ەۋروپا وداعى مەن رەسمي كيەۆتىڭ بۇل ەلدەردى مويىندامايتىندىعى تۋرالى مالىمدەمەسى شىعىپ ۇلگەردى. تمد ەلدەرىنە كەلەتىن بولساق، رەسەيگە قارسى ساياسات ۇستانىپ وتىرعان، گرۋزيا باستاعان ەلدەر بۇل ايماقتاردى مويىنداۋى ەكىتالاي، ءتىپتى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا مۇشە ەلدەردىڭ ءوزى دونەتسك حالىق رەسپۋبليكاسىن ءوز قۇرامىنا قابىلداي المايتىندىعىن جاريالاپ ۇلگەردى. رەسمي ماسكەۋ، رەفەرەندۋم ناتيجەلەرىنە «تۇسىنىستىكپەن قارايتىندىعىن» ايتۋمەن شەكتەلدى، ياعني ءتىپتى رەسمي ماسكەۋدىڭ ءوزى بۇل ايماقتارداعى رەفەرەندۋمعا دەگەن پىكىرىن اياعىنا دەيىن ايقىندامادى دەۋگە نەگىز بار.

         رەسەي بۇل ايماقتاردى ءوز قۇرامىنا قابىلداماق تۇگىلى، تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋدىڭ ءوزى حالىقارالىق سانكتسيالاردى كۇشەيتەتىن فاكتور ەكەندىگىن تۇسىنەدى. رەسمي كرەمل ارينە ءاۋ باستا قىرىمدى ءوز قۇرامىنا قوسۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرىن وڭتۇستىك-شىعىس ۋكراينانىڭ جاڭا سۋبەكتىلەرىنە قاتىستى قولدانۋى ەكىتالاي. ويتكەنى بۇل ايماقتاردىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى قىرىمنان تومەن، ال اقش پەن ەۋرووداق تاراپىنان پايدالانىلۋى مۇمكىن سانكتسيالار مەن قاۋىپتىڭ دەڭگەيى جوعارى.

         كەلەسى ماسەلە - ۋكرايناداعى پرەزيدەنت سايلاۋى ماسەلەسى. شىن مانىندە ءوزىن دەربەس دەپ جاريالاعان ەل ازاماتتارىنىڭ فورمالدى تۇردە وزگە ەل پرەزيدەنت سايلاۋىنا قاتىسۋعا قۇقىعى جوق. بىراق دونەتسك حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بيلىگى تۇرعىنداردى ۋكراينا پرەزيدەنتى سايلاۋىنا قاتىسۋعا ۇگىتتەۋى قىزىق كورىنەدى. نەلىكتەن دەگەن ساۋالعا توقتالار بولساق، رەسەي ۋكرايناداعى «ورىس ۇلتى» فاكتورىنان ايرىلعىسى كەلمەيدى. ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ۋكرايناداعى ەڭ ىقپالدى قاۋىمداستىقتاردىڭ ءبىرى. بۇل فاكتور بۇعان دەيىن رەسمي كيەۆتى تەجەۋشى قۇرال رەتىندە قولدانىلىپ كەلدى. يانۋكوۆيچتىڭ كەزىندە «ايماقتار پارتياسىنىڭ» جەڭىسىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن فاكتور دا وسى. بۇعان «رەسەيدى قولداۋشى ۋكراينداردى» قوسساڭىز ۋكراينانىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىن باقىلاۋ مۇمكىندىگىنە يە بولارىڭىز انىق. رەسەي ءوز قۇرامىنا قىرىمدى قوسىپ الۋ ارقىلى رەسەيدى قولداۋشى سايلاۋشىلاردىڭ سانىن ازايتتى. ال ەندى شىعىس ۋكراينا ءوز دەربەستىگىن جاريالاسا، ۋكراينادا «ۇلى كورشىنى» قولدايتىن بەلسەندىلەر قۇردىمعا كەتەدى. ياعني رەسمي كيەۆتىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى ازايادى.

بۇل ماسەلەنى بىلاي قويعاندا ۋكراينانىڭ وزگە ايماعىنداعى ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ جاعدايى قيىندايدى. شىعىستاعى سەپاراتيستەر نە عۇرلىم بەلسەندى ارەكەت ەتسە، ۋكرايناداعى ۇلتشىلداردىڭ وزگە ايماقتارداعى بەلسەندىلىگى ارتا تۇسەدى. ياعني، رەسەيدىڭ وزگە ايماقتارداعى «وتانداستاردى قورعاۋ، قولداۋ» ساياساتى تۇككە تۇرمايتىن لوزۋنگ بولىپ قالارى ءسوزسىز.

         ءبىر قىزىعى بولىپ جاتقان داعدارىستاعى ديالوگ الاڭىندا ۋكراينا، اقش، رەسەي جانە ەۋروپالىق وداق بار. اقش پەن ەۋرووداق ۋكراينا الدىنداعى ارىپتەستىك مىندەتكەرلىكتەرىن ورىنداپ وتىر. ۋكراينانىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋىنا سەبەپ بولعان بۋداپەشت شارتىنا سايكەس قاتىسۋشى تاراپتار ۋكراينانىڭ تەرريتورلىق تۇتاستىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. ال رەسەيدىڭ بۇل شيەلەنىسكە قانداي قاتىسى بار ەكەندىگى تۇسىنىكسىز. قۇقىقتىق تۇرعىدان رەسەي قىرىمعا ءوز اسكەرلەرىن كىرگىزبەگەندە اقش پەن ەۋرووداق بۇل داعدارىسقا قاتىسپاس ەدى. ياعني رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى حالىقارالىق قۇقىققا قايشى ارىپتەستىك قاعيدالارىن اياقاستى ەتەتىن ساياسات بولىپ وتىر. ويتكەنى رەسەي اسكەرلەرىنىڭ قىرىمدا بولۋىنا، ال رەسەي ۇكىمەتىنىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاسۋعا قۇقىعى جوق. رەسەيدىڭ بۇل ارەكەتى الىسقا اپاراتىن قورىتىندىلارعا جول اشادى.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz