1931 جىلى قاراعاندى ەڭبەكپەن-تۇزەۋ لاگەرى ۇيىمداستىرىلدى. قارلاگ جۇيەسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان مىڭداعان جازىقسىز ادامداردىڭ تارتقان ازابىنا توزاق بولدى.

قازاقستار، نەمىستەر، ۋكرايندار، پولياكتار، ەۆرەيلەر، شەشەندەر، فرانتسۋزدار، يتالياندىقتار، جاپوندىقتار، لاتىشتار، ەستوندار سەكىلدى كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى نكۆد-نىڭ اباقتىسىنا توپىرلاپ تۇسە بەردى.

قارلاگ — قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسىنداعى گۋلاگ-تىڭ ەڭ ءىرى ەڭبەكپەن-تۇزەۋ لاگەرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.ول، 1931 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ورتالىعى قاراعاندى قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردەگى دولينكا اۋىلىندا ورنالاستى.

1940 جىلعى قارلاگتىڭ اۋماعى: 1 780 650 گەكتاردى قۇراپ، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە دەيىن 300 شاقىرىم، شىعىستان باتىسقا دەيىن 200 شاقىرىم جەردى الىپ جاتتى.

اتالعان لاگەردى ۇيىمداستىرۋداعى باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى — ورتالىق قازاقستاندا جەدەل قارقىنمەن ءوسىپ كەلە جاتقان كومىرلى-مەتاللۋرگيالىق ءوندىرىس ورىندارى: قاراعاندى كومىر باسسەينى، جەزقازعان جانە بالقاش مىس بالقىتۋ كومبيناتتارى ءۇشىن ءىرى ازىق-تۇلىك بازاسىن قۇرۋ بولدى.

1931 جىلدان باستاپ پوۆولجە، پەنزا، تامبوۆ، كۋرسك، ۆورونەج، ورلوۆ وبلىستارىندا تۇرعان كەدەي شارۋالار تۇتقىنعا الىنا باستادى. ولاردى قازاقستانعا اكەلىپ قونىستاندىرۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ ورتالىق اۋداندارىمەن تەمىرجول قاتىناسىن ورناتۋ كەرەك بولدى. قارلاگتىڭ العاشقى تۇتقىندارىن اقمولادان (قازىرگى استانا) قاراعاندى قالاسىنا دەيىن جول سالۋعا جىبەردى.

1931 جىلدىڭ مامىرىندا تەمىر جول قۇرىلىسى اياقتالدى.وسىدان كەيىن قاراعاندى وبلىسىنا جانە وساكاروۆكا اۋدانىنا دەيىن جول سالۋشىلاردىڭ وتباسىلارى قونىس اۋداردى.

1931 جىلدىڭ كۇزىندە 52 مىڭ وتباسى ورتالىق قازاقستانعا جەتكىزىلدى. بۇزاۋلارعا ارنالعان ۆاگوندارعا لىق تولعان وتباسىلار لەك-لەگىمەن ەلىمىزگە  اعىلا باستادى. ۆاگونداردىڭ ىشىندە جۇكتى ايەلدەر مەن  كىشكەنتاي بالالار، قارتتار بولدى. ساپار ۋاقىتىندا كوپتەگەن ادام قايتىس بولىپ كەتتى. ۆاگونداردا مارقۇمدار مەن ءتىرى ادامدار بىرگە بارار جەرىنە دەيىن بىرگە جەتسە كەرەك.

ءتىرى قالعانداردان دەنى ساۋ، مىقتى ادامدار ىرىكتەلىپ الىندى. ولارعا اۋىر جۇمىستار جۇكتەلدى. تۇتقىندار قاراعاندى-بالقاش باعىتىنداعى جولدى سالىپ، قينالىپ ەڭبەك ەتتى. ەڭبەك جاعدايلارى ناشار بولدى. كۇندەلىكتى   تاماق جۇمىسقا جاراماعان نورماسىن ىستەي الماعان ادامدارعا از مولشەردە بەرىلدى. وسىلايشا، اۋىر جۇمىستان قاتتى قاجىعان ادامدار بىردەن جان تاپسىرىپ جاتتى. مۇنداي جايت سيرەك ەمەس ەدى. قايتىس بولعان ادامداردىڭ دەنەلەرىن تەمىرجولدىڭ توسەمە ۇيمەسىنە سالىپ، بىردەن (جەرمەن-جەكسەن ەتىپ) كومىپ تاستاپ وتىرعان.

قارلاگتىڭ قاراۋىندا ارنايى وكىلەتتىگى، قارۋ-جاراعى، ترانسپورت كولىكتەرى، پوشتاسى، تەلەگرافى بولدى. قارلاگتىڭ جان-جاعى  200–400 شاقىرىم راديۋستا بيىك قورشاۋلارمەن وقشاۋلانعان. كوشپەلى سوت القاسى جۇمىس ىستەدى. سوت ۇكىمى مەكەمە قابىرعاسىندا ورىندالىپ جاتتى. ايىپتى دەپ تانىلعان ادامدى تىزەگە وتىرعىزىپ، قازىلعان شۇڭقىردىڭ الدىندا قويىپ، اتىپ تاستاعان. ال، اتىپ تاستالعان ادامداردى «قايتىس بولدى» دەگەن گريفى بار تىزىمگە ەنگىزە بەرگەن.

قارلاگ شارۋاشىلىعى تەز دامىپ، وركەندەدى. سەبەبى، قارلاگ تۇتقىندارى بۇكىل الەمگە تانىمال عالىمدار، اسكەري قولباسشىلار، مادەنيەت جانە ساياسات وكىلدەرى مەن باسقا بەلگىلى تۇلعالار ەدى.

وسىلايشا، قارلاگ توزاعىنا ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام تۇسكەن. ەڭبەكپەن-تۇزەۋ لاگەرىنىڭ اقپاراتى قۇپيالاندىرىلعان، ايتسە دە اتالعان مەكەمەنىڭ توزاعىنان قۇتىلا الماعان ادامداردىڭ سانى ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن.ارادا ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەنىمەن لاگەردىڭ تۇتقىندارى ىشىندە ساياسي تۇتقىنداردىڭ سانى ازايىپ كەتكەن ەكەن.

قارلاگ 1959 جىلدىڭ 27 شىلدەسىندە تاراتىلدى.

دەرەككوزى: http://e-history.kz

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:  قارلاگ. تالايلارعا بولعان توزاق