وتكەن عاسىرداعى ازامات سوعىسى جىلدارىندا تورعايدا، سەمەيدە، زايساندا، لەپسىدە، ت.ب. جەرلەردە قۇرىلىپ، از ۋاقىت سوعىسسا دا، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، نەبىر ۇلتتىق-پاتريوتتىق ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش پولكتارى تۋرالى نە بىلەمىز?

قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ بىلاي ءبىر جازعانى بار: «...جاڭا سەمەيدىڭ شەتىندە وتىرعان ورتالىق الاشوردا كولچاكپەن شارت جاساسىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنە تۇس-تۇستان جابىلا باستادى. الاش پولكتەرى مايدانعا شىقتى. الاشوردا بەيبىت ەلدى تالان-تاراجعا سالعان باندىلاردىڭ ورداسىنا اينالدى» (تاڭدامالى ءۇش تومدىق، 2-توم. الماتى. 1980 ج. 465-بەت).

كەڭەستىك كەزدىڭ يدەولوگياسىمەن لاجسىز جازىلعان جاعداي شىنىندا دا وسىلاي ما ەدى؟

العاشقى الاش پولكتارى لەپسى ۋەزىنە قاراعان قازىرگى شقو-نىڭ ءۇرجار، ماقانشى، تاسكەسكەن، اياكوز، لەپسى وڭىرلەرىندە ۇيىمداستىرىلعان ەدى. تارباعاتايدىڭ كۇنگەي بەتتەرىندە الاش جاساقتارىنىڭ لەكتەرى 1918 جىلدىڭ باسىنان قۇرىلا باستايدى. سارقانتتىق ماتاي رۋىنان شىققان كەرىمباي (پودپولكوۆنيك), كەڭسابا (پولكوۆنيك) قارابۇلاق اۋىلىندا العاش ەسكادرون قۇرادى. وسى جىلدىڭ قىس ورتاسىنان باستاپ، كوكتۇمادا (قازىرگى ءۇرجار اۋدانىنىڭ باقتى اۋلى) جاساقتاردى 6 اي دايىنداپ، جەتىسۋ مايدانىنا اتتاندىرعان.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، اسكەري دايىندىق ساۋاتتى جۇرگىزىلگەن. اتپەن شاۋىپ كەلە جاتىپ، ەكى قاپتالعا قارعا شانشىلىپ قويىلعان شىبىقتاردى قىلىشپەن شاپقاندا، قيىلعان شىبىقتار ءتىپ-تىك ءتۇسۋى كەرەك ەكەن. وكوپ قازۋ، قورعانۋ، نايزامەن شانشۋ، ۆينتوۆكامەن ات ۇستىندە اتۋ سياقتى ءتۇرلى اسكەري ادىستەر دايىندىعى جاسالادى. پولك ساربازدارىنا «الاش گيمنى» دە ۇيرەتىلەدى.

بىردە لەپسىدەن كوكتۇماعا تانىمال الاش قايراتكەرى، ءارى پولكتىڭ كومانديرى وتىنشى ءالجانوۆ كەلىپ، ساربازداردىڭ دايىندىعىن كورەدى. سوندا ساپ الدىندا سويلەگەن وتىنشىنىڭ قاناتتى ءسوزى ساربازداردىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالىپ قالىپتى: «كوز الدارىڭا ەلەستەتىڭدەر! رەسەي ۇكىمەتى بۇرىن اقبوز ات سياقتى بولاتىن. سول اقبوزدان اتتىڭ قاسقاسىنداي عانا اق ۇكىمەتى قالدى. قاسقا بارا-بارا توبەلگە اينالادى دا، جاي عانا جيرەن ات بولادى. جەتى زالىمنەن قۇرىلعان ۇكىمەت كەلەدى. ول – ۇرى، وتىرىكشى، يمانسىز، ءدىنسىز، قاتىگەز، جاۋىز، ت.س.س. ول ۇكىمەتتەن جەتى اتا-باباڭنىڭ ۇرپاعىنا ينەنىڭ جاسۋىنداي جاقسىلىق كەلمەيدى. تەك قۇداي قايداسىڭ دەپ، كوككە شىققاندا، الەمدى شارپىپ، ول ءوز-وزىنەن قۇلايدى»، – دەگەن ەكەن.

وتىنشى ۇزىن بويلى، داۋىسى زور، ارىق قارا كىسى ەكەن. ول قۇرالايدى كوزگە اتقان قاس مەرگەن بولىپتى. جاتتىعۋ الاڭىندا ناگان مەن مىلتىقپەن كوككە لاقتىرعان تيىنداردى اتىپ تۇسىرگەن.

1918 جىلعى لەپسى توڭىرەگىندەگى ۇرىستاردا الاش پولكىنە وتىنشى تىكەلەي باسشىلىق جاساپ، قىزىلدارعا قارسى نەبىر ءساتتى سوعىستار جۇرگىزەدى. كۇزدە سوعىس ونەرىن وزىق مەڭگەرگەن، شەتىنەن مىڭمەن ايقاساتىن جيىرما شاقتى ساربازبەن وتىنشى جەدەل سەمەيگە شاقىرىلادى. سول جولى تاپسىرما ورىنداۋ ساپارىندا وتىنشى قازا بولادى دا، جەتىسۋ مايدانىندا قىزىلدارعا قارسى سوعىسىپ جاتقان الاش پولكىنە تىكەلەي اتامان اننەنكوۆتىڭ ءوزى باسشىلىق جاسايدى.

ەل اعالارى، بي-بولىستار ەل ىشىنە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ماقساتى تۋرالى تۇسىنىك جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. اسكەردىڭ ءىشىپ-جەمىنە قالا، اۋىل بايلارىنان، حالىقتان جيىلعان قارجىعا وگىزدەر ساتىپ الىنادى. اۋىل حالقى: «مالىمىز بالامىزدان ارتىق ەمەس»، – دەپ، قورالاپ مال جينايدى. مولداباي دەگەن باي وگىزدەرىن قىمباتقا ساتىپتى. 1930 جىلدارى ول ولگەندە، كەلىندەرى بىلاي جوقتاپتى:

ون التى ات بەرىپ ورىسقا،

تالاستىڭ اتام بولىسقا.

الاشقا قيماس مالىڭنان،

ءبىر توقتى شىقپادى-اۋ سويىسقا. –

دەپ.

الاش ساربازدارى ۇيلەرىنەن ات ءمىنىپ شىققان. اكە-شەشەلەرى الاش مۇراتى جولىندا ەتتەرىنەن ەت كەسىپ، بالالارىن وققا بايلاعانداي، ۇيدەن جانازا وقىتىپ شىعارىپ سالعان. ساربازدار اتپەن ساپقا تۇرعاندا، اتتىڭ تۇسىنە قاراي تۇرعان: كوك اتتىلار ءبىر قاتارعا، جيرەن اتتىلار ءبىر قاتارعا، ت.س.س. ال جاياۋ اسكەردى رۋ بويىنشا ساپقا تىزگەن: «سەمىز نايمان» روتاسى، «بايجىگىت» روتاسى، «سىبان» روتاسى، «بولاتشى» روتاسى، ت.س.س. دەپ.

الاش پولكىندە ءۇش دوڭگەلەكتى، اتپەن سۇيرەتىپ جۇرەتىن 14 زەڭبىرەك بولعان. ولارعا وفيتسەرلەر باسشىلىق جاساعان. كوشپەلى اس-اۋقات، قازان-وشاعى بولعان. قازانداردى دوڭگەلەكتى راماعا ورناتىپ، اتپەن تارتىپ جۇرگەن. ونىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، جول ۇستىندە اس ازىرلەنە بەرگەن. باعىندىرعان اۋىلداردىڭ ۇيلەرىنە كۇزەت قويىپ، ءار شاڭىراقتا بىرنەشە ساربازدان تۇرا بەرگەن.

تاريحتا مىناداي دەرەكتەر بار: «...1918 جىلدىڭ سوڭىندا اننەنكوۆشىلار ءۇش كۇن ىشىندە لەپسى ۋەزىنىڭ پەتروۆسكي، پياتيگورسك جانە پرەدگورنوە دەگەن ءۇش قونىسىن ورتەپ، تونادى» («قازاقستان تاريحى»، م.قوزىباەۆ، ك.نۇرپەيىسوۆ، ق.جۇكەش. 2003 ج. 39-بەت).

بۇل اۋىلدىڭ تۇرعىندارى قاتتى قارسىلاسادى. قىزىلدار شەگىنىپ كەلىپ، اۋىلعا تىعىلادى. ءار كوشە، ءار بۇرىلىس، ءار قاقپانى الۋ وڭايعا تۇسپەيدى. وسى سوعىستا شىنار مامەتەكوۆ (اسان ايتمۇحامەتتىڭ اعاسى) ەرلىكپەن قازا تابادى. تالاي الاش ساربازدارى شىعىنعا ۇشىرايدى. سول سياقتى اندرەەۆكا (قازىرگى قابانباي) تۇبىندە دە الاش پولكى قاتتى شىعىنعا ۇشىرايدى. ورىس مۇجىقتارى سوعىسىپ جاتىپ، قىزىلدارعا قول كوتەرىپ كىرىپ كەتىپ، بۇلارعا قارسى وق اتقان.

كەپىشەۆ بايزوللا دەگەن ساربازدىڭ مىناداي ايتقانى بار ەكەن: «جان كەرەك بولعاندا، جالعىز قۋرايدى پانالايسىڭ. اندرەەۆكا تۇبىندەگى سوعىستا وڭ قاناتتاعى الاش روتالارىنان ەشكىم ءتىرى قالعان جوق. پۋلەمەت اتىپ جاتقان ءوزىمىزدىڭ جانقارانىڭ بالاسى ەدى، ول دا وق ءتيىپ جارالاندى. ال پۋلەمەتتى 2–3 كىسى اتۋى كەرەك. بىرەۋى كەزەنىپ اتادى، ەكىنشىسى ستۆولعا وقتار كەپتەلىپ قالماس ءۇشىن، وقشانتايدى كەرىپ وتىرادى. تاعى بىرەۋ پۋلەمەتتى قىزعاندا سۋىتىپ، تازالاپ، مايلايدى. مەن جارالانعان جىگىتتى جەر باۋىرلاپ، وڭ قولتىعىنان ءبىر قولىممەن سۇيرەپ، ەكىنشى قولىمدا پۋلەمەتتىڭ وعى سالىنعان قورجىندى كەزەك-كەزەك جىلجىتىپ وتىرىپ، جان قالاتىن زەڭبىرەكتىڭ جانىنا كەلگەنىمدە، ورىس وفيتسەرى: «سەن نەگە كەلدىڭ؟!» – دەپ، قورابىنان پيستولەتىن سۋىرىپ العاندا، كەنەتتەن كەرنەي ويناپ قويا بەردى. قاراساق، قوسىمشا تىڭ كۇش كەلىپ قالىپتى. وفيتسەر «ۋھ!» دەپ وتىرا كەتتى.

تىڭ كۇش قىزىلداردى دا، ساتىلعان مۇجىقتاردى دا باۋداي ءتۇسىرىپ، تاس-تالقانىن شىعاردى. وسى ساتقىندىقتان كەيىن اتامان اننەنكوۆ ورىس مۇجىقتارىن سوعىسقا جاياۋ ايداپ، العى شەپكە سالاتىن بولدى».

اتامان الاش پولكىن قايتپاس قىرعىندارعا ارنايى سالماپتى. بۇكىل ارميانى ۇلتىنا قاراماي تەڭ ۇستاپتى. ساربازدار اتامان باسشىلىعى تاراپىنان ادىلەتسىزدىكتى ايتپادى. اننەنكوۆ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، «اتامان» دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. وتىز ەكى جاستاعى جىگىت. 2–3 بالاسى بار. 1918 جىلى ۋكراينادان سەمەيگە، ودان جەتىسۋعا جىبەرىلگەن».

جازىلعان تاريحتا تاعى دا مىناداي ماعلۇمات بار: «...1919 جىلى قازان ايىندا اننەنكوۆ قاراقشىلارى كەسكىلەسكەن ۇرىستاردان كەيىن چەركاسسكىنى (سەركەش) جانە باسقا سەلولاردى الدى. 1800 ادامدى قىرىپ تاستادى...» (م.قوزىباەۆ، ءى.قوزىباەۆ. «قازاقستان تاريحى»، 76-بەت).

اتامان اننەنكوۆ شىنىندا دا قانىپەزەر ادام بولعان با؟ مىنا دەرەككە قاراڭىز: چەركاسسك شايقاسىنداعى جەڭىسكە وراي اتامان ساربازدار اراسىندا پالۋاندار سايىسىن ۇيىمداستىرادى. اياكوز ماڭىنىڭ ءبىر جىگىتى ءبارىن جىعادى. اتامان سول جىگىتتىڭ بىلەك، سان بۇلشىق ەتتەرىن ۇستاپ كورىپ: «سەندە 9 كىسىنىڭ كۇشى بار ەكەن. مۇندا ءبىر وققا ۇشىپ كەتەسىڭ»، – دەپ، اسكەري كيىمىن شەشتىرىپ، ەلىنە قايتارادى. سونداي-اق قالەن مەرگەن 1919 جىلى پاسحا مەرەكەسىندە مىلتىقپەن تيىندار اتىپ، ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. اننەنكوۆ ونى دا «امان ءجۇر!» دەپ، اسكەردەن قايتارىپتى. تانىمال انشىلەردى، باقسى-بالگەرلەردى دە حالىققا كەرەكسىڭدەر دەپ، ۇيىنە قايتارىپ وتىرىپتى... قالەن مەرگەن سوعىستان قايتقاندا، الدىنا پولكتىڭ ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقىسىن سالىپ بەرىپتى. وسىنداي ادامدى قانىپەزەر بولدى دەۋگە اۋىز بارا ما؟

ال اتاماننىڭ فيتسەرلەرى ءتىل بىلەتىن، جول بىلەتىن قايراتى بار، قارۋدى جاقسى مەڭگەرگەن، ءبىلىمدى ساربازداردى العى شەپكە سالماي، ماڭدارىنداعى تىل جۇمىسىندا ۇستاعان. بۇل سوعىستا وفيتسەرلەر دە، ساربازدار دا قىزىلداردىڭ جەڭەتىنىن بىلگەن. بىراق سوڭىنا قىزىل ۇكىمەتكە قارسى كۇرەسكەن.

اتامان اننەنكوۆ وتە سۇلۋ ادام ەكەن. مىڭ ادامنىڭ ىشىندە «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن ۇزىن بويلى ادام بولىپتى. ۇرىس دالاسىندا ەرلىك كورسەتكەندەرگە ماراپاتتى دا، اسكەري اتاقتى دا اياماي بەرىپ وتىرىپتى. اتامانعا 4 رەت قىزىلداردىڭ ىقپالىمەن مۇجىقتار تاراپىنان جاسالعان قاستاندىق اشكەرەلەنەدى. قىزىلدارعا قارسى كۇرەسكەن ساربازدار اننەنكوۆتى قۇرمەت تۇتقانى سونداي، «الاش گيمنىنە» اتاماننىڭ دا ەسىمىن قوسىپتى.

ارعى اتام ەر تۇرىك –

ءبىز قازاق ەلىمىز!

شالقار كول، سامال تاۋ –

سارىارقا جەرىمىز!

توي تويلاپ، مال ايداپ،

ەركە وسكەن الاشتىڭ

ەل قورعار ەرىمىز!

قايىرماسى:

اننەنكوۆ – اتامان،

قولداي گور جاساعان!

الاشپىز قاۋىمنان –

قورىقپايمىز جاۋىڭنان!

ءبىز – قالي ارىستان،

دولدانسا قويمايتىن.

العا ۇمتىل، ەر الاش

ەلىڭ بار قورعايتىن!

ءاليحان، ءاليحان –

الاشتىڭ سەركەسى،

ەل قامىن ويلايتىن!

قايىرماسى:

الاش ساربازدارىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قايتقان، «ومىرىمىزدە ءبىر رەت قانا پريسياگا قابىلدايمىز!» دەگەن وفيتسەرلەر باسقارىپتى. 1919 جىلى سەركەشتەگى سوعىستا ءبىر وفيتسەر بىلەگىنەن قىلىشپەن شابىلىپتى. ول: «مىناداي قاتتى سوعىس نەمىستەرمەن دە بولعان جوق»، – دەپتى جارالانىپ جاتىپ. سول سوعىستا قىزىلداردان شەگىنىپ كەلە جاتقاندا، وماردىڭ اتىنا وق ءتيىپ قۇلايدى. «ومار قالدى، ومار قالدى!» دەگەن داۋىستى ەستىسىمەن، ساعادي كەرى بۇرىلىپ، قۋىپ كەلە جاتقان جاۋعا قارسى شاۋىپ بارىپ، ءبىر-ەكەۋىمەن قىلىشتاسىپ، بەتىن قايتارادى دا، وماردى مىڭگەستىرىپ الىپ قاشىپ كەلەدى. وسىلايشا ومار مەن ساعادي ءومىر بويى اراسىنان قىل وتپەستەي دوس بولىپتى.

اتامان ارمياسىنىڭ نەگىزگى قۇرامى وسى ماڭىنداعى گورنيزونداردان تارتىلعان كادرلار مەن اسكەري كازاكتار، پەرەسەلەندەردەن شاقىرىلعان مۇجىقتار جانە ءاۋ باستا وتىنشى ءالجانوۆتىڭ باسشىلىعىندا سوعىسقان الاش پولكى ەدى. كەيىننەن ورىس مۇجىقتارى تۇتاستاي قىزىلدارعا بەرىلىپ كەتەدى. الاش پولكى اتامان ارمياسىنىڭ نەگىزگى تىرەگىنە اينالادى.

بىراق 1920 جىلى كوكتەمدە قىزىلدار بۇتكىل ەلدە جەڭىسكە جەتە باستاعان كەزدە، الاش ساربازدارى قىلىش، مىلتىعىمەن لەپسى، اياكوز، ءۇرجار، ت.ب. باعىتتارعا توپ-توبىمەن ەلىنە قايتارىلادى. سونىمەن قازاقستاندا ازامات سوعىسى اياقتالادى.

الاش پولكىنىڭ ىقپالدى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – نۇعىمان تاراقتى بولعان. تەگىنە رۋ اتىن الىپتى. وقىعان جىگىت ەكەن. 1890 جىلدارى اعايىن اراسىنداعى كيكىلجىڭنەن 20 ءۇي تاراقتى ابىرالى-جالاۋلىدان كوشىپ كەلىپ، تارعاباتايعا قونىستانادى. نۇعىمان وتىنشى ءالجانوۆتىڭ سەرىگى، وققاعارى، كونۆويى بولادى. وتىنشى قازا تاپقاننان كەيىن، اتامان اننەنكوۆتىڭ وققاعارى جانە كونۆويى بولادى.

1920 جىلى سوعىس اياقتالعان سوڭ، نۇعىمان سەنىمدى ادامدارىنا: «مەنى بولشەۆيكتەر كوككە شىقسام اياعىمنان، جەرگە كىرسەم شاشىمنان تارتىپ، تاۋىپ الادى. مەن ادام تاپپاس جەرگە كەتەمىن»، – دەپ، ماڭگىلىككە جوعالادى. ول نە قىتاي جەرىنە، نە قالماق ىشىنە ءسىڭىپ كەتەدى.

الاش پولكىنىڭ كەلەسى ءبىر تانىمال تۇلعاسى – تۇرسىن مۇستافاۇلى جارقىنباەۆ 1894 جىلدارى تۋعان، رۋى – كەرەي (نۇرالى). بۇرىنعى شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ «كوكتال» سوۆحوزىندا تۇرسىننىڭ اتاسىنىڭ اتىندا «جارقىنباي قىستاۋى» دەگەن مەكەن ءالى بار. تۇرسىن 2-3 اعايىندى جىگىتتىڭ وتباسىندا ۇلدان جالعىز بولادى. تۇرسىننىڭ شەشەلەرى ادۋىندى، پىسىق ادامدار بولىپتى. تۇرسىننىڭ العىرلىعىن، زەرەكتىگىن بىلگەن شەشەلەرى ونىڭ 7–8 جاسىندا شۇبارتاۋدان كوكتۇماداعى ناعاشى ەلىنە (باقتىعا) ونى وقىتۋ ءۇشىن كوشىپ كەلەدى. جىلىنا 2 سيىر تولەپ، «ستاروسلاۆيان» قارپىندەگى گيمنازيادا وقىتادى. تۇرسىن ورىسشا سويلەپ، ورىسشا جازعاندا، ورىستىڭ نەبىر ساۋاتتىلارى باسىن شايقاپ، ريزا بولىپ، تاڭدانادى ەكەن. ال توتە جازۋدى، قۇران قارىپتەرىن ءوز ەركىمەن ۇيرەنىپ، كەيىن سەمەيدە مۇعالىمدەر دايىندايتىن سەميناريادا وقىپتى. تۇرسىن و. ءالجانوۆتىڭ تۇسىندا الاش پولكىنىڭ قويما مەڭگەرۋشىسى بولىپ، اتامان اننەنكوۆتىڭ تۇسىندا – شتابتا پيسار بولادى. بۇكىل شتابتىڭ مالىمەتتەرى، كىرىس-شىعىس، سوعىس جوسپارى، ت.ب. ءىس قاعازدارى تۇرسىننىڭ قولىنان وتەدى.

تۇرسىن جارقىنباەۆ سوعىستان ورالعان سوڭ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كوكتۇمادا 1922–1926 جىلدارى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى، 1926-1929 جىلدار ارالىعىندا اۋداندىق سوت (سۋديا) بولادى. ول كەزدە پارتيا، كومسومول، سوت، روكۋراتۋرا – ءبارى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنە قارايدى دا، اتقارۋ كوميتەتى ەسكى تارتىپپەن شەكارالىق اسكەري گورنيزونعا تىكەلەي باعىنادى ەكەن. اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى – تۇرسىن قوزىباەۆ (1896–1964) بولعان، رۋى – توعاس. اۋداندا سول كەزدە جوعارى ساۋاتتى وسى ەكى تۇرسىن عانا بولىپتى.

1928 جىلى كۇزدە نۇعىمان تاراقتى مەن تۇرسىن جارقىنباەۆقا قۋعىن-سۇرگىن باستالادى. نۇعىمان تابىلمايدى. ال تۇرسىن وزىمەن بىرگە جەتىسۋ مايدانىندا بولعان 30-داي جىگىتپەن قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.

تۇرسىن جارقىنباەۆتى 1950 جىلداردىڭ باسىندا قىتاي وكىمەتى كەڭەستەر وداعىنىڭ سۇراۋىمەن قابىرعاعا تىرەپ قويىپ، حالىقتىڭ الدىندا اتادى. تۇرسىننىڭ 4–5 قىزى، جالعىز ۇلى بولىپتى. تۇرسىنعا اسكەرلەر مىلتىق كەزەنگەندە، توپتىڭ اراسىنان 15–16 جاسار ۇلى «اكەمدى اتپاڭدار!» – دەپ، وققا قارسى جۇگىرەدى. سوندا بالانى بىرەۋ ۇستاپ قالادى. سول بالا 1960 جىلدارى اياكوز ماڭىندا پوەزدىڭ استىنا ءتۇسىپ، قازا بولىپتى.

تۇرسىننىڭ قارۋلاس ساربازدارى: «تۇرسىن كەزىندە قازاقستانداعى ءتورتتىڭ ءبىرى ەدى» – دەپ باعالاعان ەكەن. بەلگىلى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىنداعى تۇرسىن جاڭاباەۆ بولىپ جۇرگەن كەيىپكەر – وسى تۇرسىن جارقىنباەۆ ەكەن.

سول سياقتى الاش پولكىندە ومار قاشاعانوۆ، بايزوللا كەپىشەۆ، بايقۋان تۇسىپباەۆ، ساعادي دالاباەۆ، ىدىرىش سلامباەۆ، قاسەنباي جالاۋىروۆ، دەمەجان تاستىمباەۆ، جەلدىباي كىسىمىسوۆ سياقتى بۇگىندەرى ۇمىت بولعان ۇلتشىل ازاماتتار بولدى. الاشتىڭ بۇل ساربازدارى 1970–1980 جىلدار ارالىعىندا ومىردەن ءوتتى. ومار قاشاعانوۆ الاش پولكىندە كاپيتان بولىپتى. كەيىننەن ارتەلگە جەتەكشىلىك ەتىپ، كولحوزدا وتە ىقپالى ادام بولعان. ول تۋرالى: «اقتىڭ وفيتسەرى بولىپتى، فورماسىمەن تۇسكەن سۋرەتى بار ەكەن» دەگەن ەل ىشىندە لاقاپتار كوپ ايتىلاتىن. بىراق ول كەزدە ونىڭ الاش ساربازى بولعانىن ەشكىم بىلمەۋشى ەدى. ۇلتى ءۇشىن ۇلى سوعىسقا تۇسكەن قايران ارىس وسىلايشا اتاۋسىز قالدى.

بايقۋان تۇسىپباەۆ كەيىننەن جارتى قازاقستانعا تانىمال سىنىقشى-ەمشى بولدى. كەڭەس وكىمەتى دۇركىرەپ تۇرعان شاعىندا بۇل كىسىگە تىيىم سالماي، ەم جاساۋىنا ەركىندىك بەردى. قالعان ساربازدار كەيىننەن قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى بولدى.

ەسىركەنوۆ ءيمانالى دەگەن ساربازدىڭ بالالارى اكەسىنىڭ جاربۇلاق اۋىلىنان قالەن مەرگەنمەن بىرگە شاقىرىلىپ، الاش پولكىندە سوعىسقانىن اڭگىمەلەپ بەرگەنى بار. ەرتەرەكتە كوكتەرەك-ويراننان كوشىپ كەتكەن جانقابىلدىڭ راقىمى، قاراقول اۋىلىنىڭ تۇرعىنى قاناپيا جۇماقباەۆ (ەل «قىزىلبالا» دەيتىن) الاش پولكىندە بولعانىن قارۋلاستارى ايتىپ ەدى.

بۇل ءبىر وڭىردەن عانا شاقىرىلعان الاش ساربازدارىنىڭ قىسقاشا عانا تاريحى. تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىندەگى 12 بولىستا مۇنداي جۇزدەگەن ءوڭىر بولدى. الاشقا اسكەر جيناۋعا، ونى جابدىقتاۋعا قاتتى كومەكتەسكەن بولىستاردىڭ تالايىنا سىرتىنان 1920 جىلى ومبىدا ءولىم جازاسى شىعارىلىپتى. ءتىپتى سىرتقا قاشىپ كەتكەن بولىستارعا دەيىن سوڭىنان قۋىپ بارىپ، كەڭەستىك سوتتىڭ ۇكىمىن ورىنداتىپتى.

1970 جىلدارى سەركەش (چەركاسسك) قورعانىسىنداعى مۇراجايعا ساياحاتقا بارعاندارعا ونىڭ سول سوعىسقا قاتىسقان كۇزەتشىسى: «مى زدەس وبورونياليس، وتتۋدا نام كراسنىە اتاكاۆالي»، – دەپتى. سويتسە ول دا اتامان اننەنكوۆتىڭ ارمياسىندا بولىپتى دەگەن ءازىل تاراعان.

بىراق بۇل ماقالادا ايتىلعان كوپتەگەن جاعدايلار – ەل اۋزىنان جەتكەن جارىم-جارتى عانا اقپار. ەندى الاش پولكىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي وسى تاريحتى شىنايى زەرتتەپ، زەردەلەپ، جەكە كىتاپ شىعاراتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. بۇل ورايدا بۇگىنگى قازاقستاندىق اسكەردەگى ساربازدارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋگە بىردەن-ءبىر مۇددەلى مەكەمە – قر قورعانىس مينيسترلىگى ۇلكەن ىسكە باستاماشىل بولعانى لايىق ەدى.

انىعىندا، الاش پولكى شىنايى اسكەري كۇش بولعانىن مىنا دەرەكتەن بىلۋگە بولادى: «...1918 جىلدىڭ تامىزىنىڭ 12-دە الاشوردا اسكەري ءبولىمىنىڭ باستىعى پودپولكوۆنيك حاميت توقتامىشەۆ (كوكپەكتى ماڭىندا قىزىلدارمەن كەسكىلەسكەن سوعىستا ەرلىكپەن قازا بولادى) ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى سوعىس ءمينيسترىنىڭ اتىنا: سەمەيدە 750 جاۋىنگەر مەن 38 وفيتسەرى بار الاش پولكىنىڭ قۇرىلعانىن، زايساندا – 200 ادامنان، پاۆلوداردا – 150, قارقارالىدا – 250 جانە وسكەمەندە – 250 ادامنان تۇراتىن اسكەري قۇرامالار جاساقتالىپ، قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا قىزىلدارعا قارسى تىكەلەي كىرىسكەندىگى تۋرالى باياندالدى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ءا. بوكەيحانوۆ كولچاك ۇكىمەتىنىڭ رەسمي دەلەگاتسياسىمەن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزىندە قىزىل ارمياعا قارسى الاش قارۋلى كۇشتەرى ءىس جۇزىندە 700 جىگىت جەتىسۋ مايدانىندا، 540 ادام – ترويتسك تۇبىندە، 2000 ادام – ورال وبلىسىندا سوعىس ارەكەتتەرىنە قاتىسۋدا». (ك.نۇرپەيىسوۆ، م.قويكەلديەۆ. «الاش ھام الاشوردا»، «الاش قوزعالىسى». الماتى،1995 ج.).

وسى دەرەكتىڭ وزىنەن الاش قوزعالىسى قىزىل وكىمەتكە قارسى قارۋلى سوعىس جۇرگىزگەنىن كورۋگە بولادى. ەندەشە ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا قۇربان بولعان قازاق ساربازدارىنىڭ وسى تاريحىن بۇگىنگى ۇرپاق نەگە بىلمەسكە؟

رامازان ءنۇسىپوۆ،

ءۇرجار اۋدانى,

شىعىس قازاقستان وبلىسى.

 (دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى. №02 (273) 15 قاڭتار 2015 جىل.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «قازاق ەلىن قورعاعان الاش پولكى تۋرالى نە بىلەمىز؟)

اباي.kz