...كەڭەس ۋاعىنداعى مەكتەپتەردە وقىپ ءبىلىم العان كەز كەلگەن ادام بىلەدى،

«قازاق سسر تاريحى» دەپ اتالاتىن جۇقا عانا وقۋلىق بولاتىن. ول كىتاپتا ابلىقايىر حاننىڭ ءوز ەركىمەن رەسەيگە بودان بولۋى، 1916 جىلعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى، ودان سوڭ جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ، ودان كەيىنگى ۇلى وتان سوعىسى، سوسىن تىڭ يگەرۋ ناۋقانى عانا قامتىلاتىن. ءتىپتى قازاقستاندا (قازاقتاردا) بۇدان باسقا تاريح بار دەپ ەشكىم ويلاعان ەمەس ول ۋاقىتتا. ال «سسسر تاريحى» دەگەن وقۋلىق بۇعان قاراعاندا الدەقايدا قوماقتىلاۋ بولاتىنى ەسىمىزدە. بۇل وقۋلىق ارقىلى بىزدەر رەسەي تاريحىنا قاتىستى سوناۋ «يگور جورىعىنان» باستاپ، يليا مۋرومەتس، الەكساندر نەۆسكي، دميتري دونسكوي، مينين مەن پوجارسكي سەكىلدى ادامداردى بالا كەزىمىزدەن وقىپ ءبىلىپ وستىك. ولاردى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق باتىرلارىمىزداي ماقتان ەتتىك. ادامنىڭ ءسابي شاعىنان زەردەسىنە سىڭگەن نارسە ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىن بىلگەن سول كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيا وسىنى بارىنشا پايدالاندى. تەرىس تاريحتى ميىمىزعا ءسىڭىرىپ باقتى. سانامىزدى ۋلادى. رەسەيدى قويىپ، ەۋروپا تاريحىن وقىتتى (وقۋلىق «جاڭا تاريح» دەپ اتالاتىن). كونە ريم تاريحى، كونە گرەك تاريحى، اتام زامانداعى فرانكتەر مەن گاللدار، ياكوبينشىلدەر كوتەرىلىسى، پاريج كوممۋناسى دەيسىز بە، ايتەۋىر وسى سەكىلدى اۋىلداعى قازاق بالاسىنىڭ ميىنا قونا بەرمەيتىن نەبىر دۇنيەلەر وقىتىلۋشى ەدى. بىراق قازاق دەگەن حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن اينالىپ وتەتىنبىز. قازاقستان تاريحىنىڭ، قازاق تاريحىنىڭ ەسىگى قازاق ءۇشىن جابىق بولاتىن.

ول كەزدە «تۇركى» دەگەن ءسوز دە قۇلاققا جات ەدى. ستالين زامانىنداعى «پانتيۋركيزمنەن» زارەلەرى ۇشىپ قالعان قازاق زيالىلارى ونى ەستىسە، اينالا قاشاتىن. بوگەنباي، ولجاباي، جانتاي، جانىبەك، مالايسارى، ناۋرىزباي، قابانباي ت.ب. ۇلت باتىرلارىن بالا تۇگىلى، ۇلكەندەردىڭ وزدەرى اۋىزعا الا بەرمەيتىن. ساباقتان تىس ۋاقىتتاردا «الپامىس»، «ارقالىق باتىر»، «دوتان باتىر»، «ەر تارعىن»، «ەر قوساي»، «قامبار باتىر» سەكىلدى ەپوستىق جىرلاردى وقيتىنبىز. سوسىن بۇل باتىرلار نەلىكتەن وقۋلىقتارعا كىرمەيدى ەكەن دەپ، بالا بولساق تا ويلاۋشى ەدىك. سويتسەك، ونىڭ ار جاعىندا ۇلكەن مەملەكەتتىك ساياسات جاتىر ەكەن. بۇنى ول ۋاقىتتا مەكتەپ قابىرعاسىنداعى بالا تۇگىلى، ۇلكەندەر دە تۇسىنە بەرمەيتىن. وسىنىڭ بارلىعى سوتسياليستىك قوعامنىڭ جەتىستىگى، ءبىز سەكىلدى بۇراتانا حالىقتاردىڭ عىلىم مەن بىلىمگە كوزىن اشۋ بولىپ ەسەپتەلەتىن. مىنە، كەڭەس وداعىنىڭ قۇزىرىندا بولعان ونداعان جىل ۋاقىتتا ۇلتتىق تاريحىمىزدى تانۋ دەڭگەيىمىز وسىنداي بولىپتى. وسىنداي «تاريحي ءىلىم» العان بىرنەشە بۋىن ۇرپاق ءوسىپ شىقتى. ارعى تاريحتى ايتپاعاندا، بەرتىنگى، 1928-30 جىلدارداعى داۋلەتى بارلاردىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، وزدەرىنىڭ جەر اۋدارىلۋى، حالىقتى كۇشتەپ كوللەكتيۆتەندىرۋ، 1930-32 جىلدارداعى گولوششەكيننىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان اشارشىلىعى، ءستاليننىڭ كوزى جۇمىلعانشا تيىلماعان جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن، ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى قازاقتارعا قارسى جۇرگىزىلگەن شوۆينيستىك ساياسات-وسىنىڭ بارلىعى قازاقتار ءۇشىن قۇپيا بولاتىن. سول كەڭەستىك ۋاعىزدىڭ ارقاسىندا دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ەۋروپانى ەڭكەيتىپ، جاھاننىڭ جارتىسىن ۋىسىندا ۇستاعان ۇلى جيھانگەر شىڭعىس حاندى جانە ونىڭ مۇراگەرلەرىن «ۆارۆارلار»، وركەنيەتتى قۇرتۋشىلار دەپ تۇسىندىك.

بىراق شىندىق دەگەن وتكىر ءبىز سەكىلدى، ءبارىبىر ءبىر جەردەن تەسىپ شىعادى ەكەن.

كەڭەس ۋاقىتىندا ساياسي تسەنزۋرا كىرپىك قاقپاي قاداعالاعانىمەن، ارا-تۇرا وتكەن تاريحىمىزدى تەڭىن بۇزىپ، قۇپياسىن اشاتىن ءتۇرلى جانرداعى شىعارمالار، زەرتەۋلەر ارا-تۇرا جارىققا شىعاتىن. سول ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىن كورگەن تالاي قالامگەرلەر ءومىرىنىڭ ونداعان جىلدارىن ءسىبىر لاگەرلەرىندە وتكىزىپ كەلگەنىن ەل بىلەدى...

دەگەنمەن، ۋاقىت وتە كەلە، حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان بەرى قاراي ساياساتتىڭ ءسال عانا ەركىندىك بەرگەنىن پايدالانىپ، ءتول تاريحىمىزدى تانۋعا ارنالعان دۇنيەلەر جارىق كورە باستادى. مىسالى، سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدارى بۇل باعىتتا ادەبي-كوپشىلىك تۇرعىدا   جاسالعان تۇڭعىش باستاما-ىلياسەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر»، «التىن وردا» سەكىلدى روماندار تىزبەگى ەدى. وسى كىتاپتارمەن العاش تانىسقان سوڭ، بالا بولساق تا جان-دۇنيەمىزدى ايران-اسىر سەزىم بيلەپ، تاعى-تاعى قايتالاپ وقىدىق. بويىمىزدى ماقتانىش سەزىمى بيلەدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز وسىنداي ەكەن عوي دەپ ماساتتاندىق. رەسەي مەن ەۋروپانى تابانىنىڭ استىنا سالعان التىن وردا دەپ اتالعان الىپ يمپەريانىڭ بولعانىن بىلدىك. كەرەي مەن جانىبەك سەكىلدى دالانىڭ قوس قابىلانى العاش قازاق مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن كوتەرگەنىنەن حاباردار بولدىق. بوتەنگە بودان بولعاننان گورى، ايقاس ۇستىندەگى اق ءولىمدى ارتىق كورگەن كەنەسارى مەن ناۋرىزباي سىندى جولبارىستاردىڭ رەسەي باسقىنشىلارىمەن جۇلقىسىپ وتكەنىن بىلدىك. مەرەيىمىز كوتەرىلدى. ماقتاندىق...

شىندىعىن ايتايىق، ساياسي تسەنزۋرانىڭ كىرپىك قاقپاي باقىلاپ تۇرعان شاعىندا ەسەنبەرلين وسى كىتاپتارى ارقىلى ءوزىن قازاقپىن دەپ سانايتىن تالاي ادامنىڭ ساناسىنا سىلكىنىس جاسادى. وسىدان سوڭ كوكىرەك كوزى وياۋ كەز كەلگەن قازاق بالاسىندا ۇلت تاريحى جايلى جازىلعان دۇنيەلەردى وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. بۇرىندارى قولدانىلىپ كەلگەن رەسمي تاريحقا ەندى سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن بولدىق.

مىنە، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ ۇلت ءۇشىن اتقارعان باعا جەتپەس ەڭبەگى ەدى بۇل!

ودان كەيىن ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ»، مۇحتار ماعۋيننىڭ «الاساپىران»، سوفى سماتاەۆتىڭ «ەلىم-اي»، دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ «جىبەك جولى» سەكىلدى روماندارى جارىق كوردى. ءبارىن دە وقىدىق، كەرەمەت. (بەرتىنگى زامانداعى ترايباليستىك باعىتتا جازىلعان «تاريحي رومانداردى» ەسەپكە الىپ وتىرعام جوق، ول ءۇشىن ارينە، كەيبىرەۋلەردەن عافۋ وتىنەم). 

بىراق شىنىن ايتۋ كەرەك، جوعارىدا اتالعان جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى بىزگە ءدال ەسەنبەرليننىڭ ەڭبەكتەرىندەي اسەر ەتە المادى. مۇمكىن ونىڭ بۇل سەكىلدى «جابىق» تىقىرىپقا ءبىرىنشى بولىپ بارۋىنان با. بولماسا، ەسەنبەرلين شىعارمالارىنىڭ وقۋعا جەڭىل، قاراپايىم تىلمەن جازىلۋىندا ما. ايتەۋىر، ونىڭ روماندارىن اراعا ۋاقىت سالىپ، قايتالاپ ءبىر وقىپ تۇرامىز.

تاريحي ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا، ول كىسىنىڭ «عاشىقتار» دەپ اتالاتىن رومانى ءوز ۋاقىتىندا قازىرگى تىلمەن ايتساق «بەستسەللەر» بولعان كىتاپ ەدى. ول كەزدە مەكتەپتەمىز، پارتانىڭ استىنا تىعىپ قويىپ وقيتىنىمىز ءالى ەسىمدە.

قازىر «ۇلى جازۋشى»، «كلاسسيك جازۋشى» دەگەن بيىك پافوستى تىركەستەردى اركىمگە تەلىپ ءجۇرمىز عوي. ەسەنبەرلين مۇمكىن ۇلى دا ەمەس، كلاسسيك تە ەمەس شىعار. بىراق مىنە، جارتى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ونىڭ كىتاپتارى قولدان تۇسپەي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وقىلىپ كەلە جاتىر. ءالى دە وقىلا بەرەتىنى انىق.

سايلاۋ بايبوسىن.