قۋانىش جيەنباي. ۇزاق سوعىلعان قوڭىراۋ
(اڭگىمە)
سىرتقى ەسىكتىڭ كىلتى سىرت ەتىپ اشىلعانداي بولعان. الدە ابدىعانيعا سولاي ەلەستەدى مە. ورنىنان لىپ ەتىپ ۇشىپ تۇرەگەلمەسە دە كادىمگىدەي ەلەڭ ەتكەنى راس-تى; بۇكىل جان دۇنيەسى ۇگىتىلىپ، الدەنەنى الاسۇرا ىزدەگەنى راس-تى. نەسىنە جورتاقتاتادى، سىپايىلىق تانىتقاننان ءبىر نارسە ونە مە. اش. كەشەدەن بەرى ءنار سىزبادى. كوزدەرى قاراۋىتىپ، بۋىندارى بوسادى. كراننىڭ جىلىمشى سۋىمەن قارىندى قاشانعى قامپايتادى. ادەپكىدە بولار-بولماس ءال شاقىرعانىمەن، ارتىنشا ءىشى-باۋىرى شۇرقىراپ، ۇلىپ الا جونەلەدى. ءبىر عاجابى، ال ءبىر عاجابى، الدە اشتىقتىڭ پايداسى ما، اقىل-ەسى ءبۇپ-ءبۇتىن، باس دەگەنىڭىز ماڭگىلىك ماشينەدەي سارت تا سۇرت جۇمىس ىستەپ تۇر. اي، ءوزى دە ولەرمەن. «وسى تاراۋدى بۇگىن تۇننەن قالدىرماي بىتىرەسىڭ» دەپ الدەكىم كەڭىردەگىنە كەزدىك قاداعانداي، ون ساۋساعىن كومپيۋتەر نۇكتەلەرىنەن ايىرمايدى. الاقانداي ەكرانعا تۇسكەن وڭشەڭ قۇرمالاس سويلەمدەر قۇددى ءبىر كوكىرەگىنەن پىر ەتىپ ۇشقان ادەمى اۋەنگە ۇقسايدى.
توق-تا، توقتاشى-ەي! – وسى تۇسقا كەلگەندە جۇرەگى قاتتىراق سوقتى. شيدەي ساۋساقتارىمەن كوپتەن ۇستارا كورمەگەن قىرىم ەتسىز قۋ جاعىن ءۇستى-ۇستىنە سيپالادى. ا-حا-حا! جازۋشى اشتان ءولدى! ءوز ءۇيى، ولەڭ توسەگىندە اشتان ءولدى. وۋ، ونى اسپانداتاتىن نەسى بار؟! ءولدى، ءبىتتى. اجالى جەتكەننىڭ بارار جەرى بەلگىلى. بىراق، بىراق... اشتان ولگەن پاقىرىڭىز كۇندىز-ءتۇنى قوقىس جاشىگىن پانالاپ، تۇسىنىكسىز جاعدايدا كوز جۇمعان كوشەدەگى كوپ كەزبەنىڭ ءبىرى ەمەس، اجەپتاۋىر ابىروي-بەدەلى بار، بىرنەشە كىتابى شىعىپ، ادەبي ورتادا تانىلعان بەلگىلى قالامگەر عوي. سوندىقتان قۇزىرلى ورىندار مۇنداي توسىن اجالدىڭ سەبەپ-سالدارىنا ازداپ تەكسەرۋ جۇرگىزەتىن بولار. الدىمەن ابدىعاني كىم، قانداي كىسى؟ تازا جازۋشىلىقپەن كۇن كورۋدىڭ تىم قيىنعا سوعاتىنى جالپاق جۇرتقا ايان. جانە مۇنى جاقتارى تالعانشا قاقساپ ايتىپ جۇرگەن دە سول جازۋشىلاردىڭ وزدەرى. قيت ەتسە سول اڭگىمە، ۇلكەن مىنبەدەن ءسوز تيە قالسا دا سونى توڭىرەكتەيدى. بۇل نە قىلعان بىتپەيتىن جاراپازان؟ ايى وڭىنان تۋىپ، جەتىسىپ جۇرگەن كىم بار بۇگىندە؟ قازىر نارىق زامانى، ەندەشە ءبىر كىتابىڭ شىققاندا شالا بايىپ قالاتىن باياعى كۇنىڭدى اڭساپ، ۇكىمەتكە قول جايعانىڭىزدى قويىڭىز! وۋ، ايتقانداي، سىزدىكى نە مىندەت وسى؟! كىم ءۇشىن جانە نە ءۇشىن جازاسىز؟ جازباي-اق قويىڭىز. باسپادان كىتابى قاشان شىعادى دەپ، سىرتقى مۇقاباسىن ايالى الاقانىمەن سيپاعىسى كەلىپ، ءاربىر بەتىن مۇقيات وقىعىسى كەلىپ، ەمەشەسى ءۇزىلىپ جۇرگەندەردىڭ قاراسى دا كوپ بولماس!
ءسىرا، تەرگەۋشىلەر بۇل ماسەلەنى وسى تۇستان تۇيىندەپ، دەرەۋ ەكىنشىسىنە، ودان ۇشىنشىسىنە كوشەر. دەمەك ءبارى تۇسىنىكتى. جازۋشىڭىز دا جىندى ەمەس، ونبەيتىن ىسكە بولا ءتۇنى بويى ۇيقى كورمەستەن، ولشەۋلى تىرلىكتىڭ بولماشى قىزىعىنان بەزىنىپ، جازۋ ۇستولىندە ساعاتتاپ، تاپجىلماستان نەگە وتىرادى؟ جانە ول وتىرىسىندا قانداي ءمان-ماعىنا بار؟ بالكىم، ناپاقا تابۋ ءۇشىن بىرەۋدىڭ اكە-شەشەسىنىڭ ءومىر جولىن باياندايتىن كىتاپ جازىپ بەرەمىن دەپ ۋادە بايلاستى ما؟ قاراجاتىن جاراتىپ قويىپ، قولجازبانى دەر كەزىندە تاپسىرا المادى... ا...ا؟! جۇمىس بولمەسىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، ايعاق ىزدەيدى. ابدىعاني اعا تۇتىپ جۇرگەن، ءىنى تۇتىپ جۇرگەن تانىس-بىلىستەرىن تەرگەۋگە شاقىرتادى. ولار ابدىعاني تۋرالى نە ايتادى؟ «تالانتتى ازامات ەدى» دەر ارى كەتكەندە.
ححح
ايەلىمەن قارىم-قاتىناسى قالاي ەدى دەپ تە ءبىراز قازبالار. ايكۇمىستىڭ ارينە، تاباندا نە تاۋىپ ايتا قويارىن كىم ءبىلىپتى. بىراق جازۋشىعا ايەل بولۋدىڭ نەسى قىزىق؟! جازۋشىعا ايەل بولۋ–كۇللى ءومىرىڭدى وكسىتۋ، جاسىڭا جەتپەي قارتايۋ، ازىپ-توزۋ. اعايىن-تۋعاننان بەزىنۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بەيبىت كۇندە تۇرمەگە قامالۋ. جانە جۇرتتىڭ كۇيەۋلەرى سەكىلدى بۇل كوك تيىن تاپپايدى. جەكە كاسىپشىلىكپەن دە اينالىسپايدى. بۇگىنگە دەيىن قالقايىپ ءتىرى جۇرگەندەرى ايكۇمىستىڭ اكە-شەشەسىنىڭ ارقاسى. اكەسى كەزىندە اجەپتاۋىر قىزمەت ىستەگەن. بەدەلى بار. قالا باسشىلىعىنا ەركىن كىرە الادى، ايتقانىن ىستەتە الادى. بەدەلدى. سول بەدەلدىڭ كۇشىمەن بۇلار دا يتىنىپ–سۇعىنىپ بىرازعا دەيىن جان ساقتادى. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانباسا دا، جۇرتتان الاقان جايىپ قارىز سۇراعان جوق. قۇجاتتارىن ايكۇمىستىڭ اتىنا تىركەتىپ، قالا ورتالىعىنان ازىق-تۇلىك دۇكەنىن اشىپ بەردى. جۇتىنىپ تۇرعان سۋپەرماركەت قايدا، بۇلاردىكى كۇنكورىس. وسىنىڭ ءبارىن كۇن ىلگەرى شوتتىڭ تاسىنا سالىپ، ىشتەي ەسەپتەپ جۇرگەن اكەسى قانداي دانىشپان! ابدىعانيدىڭ ءبىتىم-بولمىسىن دا تۇگەل زەرتتەگەن. كۇيەۋ بالاسى ەسكە تۇسكەندە نەمكەتتىلەۋ جىميادى. قۇپتاعانى، نە قارسىلىق بىلدىرگەنى بەلگىسىز. ورايى كەلگەندە نازارىن تومەن سالىپ ابدىعانيدىڭ باسىنا بىرەۋ اڭگىر تاياق ويناتىپ جاتقانداي: «ول جازۋشىعا تيىسپەڭدەر» دەپ ەسكەرتەدى.
ارا-تۇرا ايكۇمىس تە ابدىعانيمەن وتكىزگەن ومىرىنە ناليدى. ينستيتۋت بىتىرگەن. ورتاڭ قولداي ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى. مەكتەپتە دە بەدەلدى ەدى، سۇيرەتىلىپ جۇرە بەرۋىنە دە بولار ەدى. بولماشى ايلىققا قاراعان كۇنىڭ بەلگىلى. قىزدارى بويجەتتى. ۇلكەنى بيىل مەكتەپ بىتىرەدى. اقىرى شىدامادى، دۇكەندى توڭىرەكتەدى.
ءسويتىپ ءبىردى-بىرگە جالعاپ، يتىنىپ–سۇعىنىپ ازەر جۇرگەندە، بىردە ابدىعانيدىڭ ادام توزگىسىز يتتىك مىنەز تانىتقانى. بالا-شاعانىڭ اۋزىنان جىرىپ، ءارى ەرتەڭگى كۇندەرىنە تالعاجۋ ءۇشىن جيناعان ازىن-اۋلاق قاراجاتتى ايىلىن جيماستان اۋدارماشىسىنىڭ قولىنا ۇستاتا سالعانى. بۇعان نە دەيسىز؟! ونىڭ ايتار جاۋابى قاشاننان بەلگىلى عوي: «قۇداي بىزگە دە وڭ كوزىمەن قارايتىن شىعار، ايكۇمىس!.. مەنىڭ ەڭبەگىم ادال، قايتارىمىن كۇتەيىك. ءبىر جاقسىلىقتىڭ بولارىنا سەنىمدىمىن. شىدا، ءسال شىدا. مۇنان باسقا امالىم قالمادى. ال اۋدارما توگىلىپ تۇر، كوركەمدىگىنەن كىنارات تابا المايسىڭ. كىتاپتى شەتەلدەن شىعارتامىن...»
ويبايلاپ، شاش جۇلىپ، بەت تىرناعاننان، جەر تەپكىلەگەننەن كەتكەن قاراجات قايتار ما؟! ول ولقىلىقتىڭ ورنى تولار ما؟! ال ۇيرەنشىكتى اۋەيىن قاراڭىز، ونىكى ادال ەڭبەك. اۋدارماشىنىڭ ەڭبەگى دە ادال. ال ءبىر تيىندى ەكى تيىن ەتسەم دەپ، بەل شەشپەستەن تىرتىڭدايتىن ايكۇمىستىڭ ەڭبەگى زاڭنىڭ قاي بابىنا جاتادى سوندا؟! الدە ونىڭ تابىسى كولدەنەڭ تابىس، بالكىم بارلىعى زاڭسىز تابىلعان اقشا شىعار؟.. ابدىعاني دا ءۇن جوق.
ححح
مىنە، كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعان جوق پا! اجالى جەتتى، دەمى تاۋسىلدى. بىرەۋگە كەش، بىرەۋگە ەرتە. بىراق... ابدىعانيدىڭ اجالى وتتان، سۋدان، نە وقتان كەلسە اڭگىمە باسقاشا بولار ما ەدى. اشتان ولگەن. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مىنا زاماندا اشتان ءولۋ دەگەن نە سۇمدىق؟! ميىندا پسيحيكالىق اۋىتقۋ بار ما ەدى دەيىن دەسەڭىز، ونداي پالەنى قايدان تاپتىڭدار دەپ، دارىگەرلەر ات-توندارىن الا قاشادى. شىعارمالارىنىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلسەڭىز ساي-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى. كەيىپكەرلەرى كەسەك، وقيعاسى شىمىر. بۇگىنگى ادام قۇنسىزدانعان قوعامنىڭ بەت-بەينەسىن وسىنشا دالدىكپەن سۋرەتتەۋ–ناعىز حاس شەبەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا. كوسموس، ەكولوگيا، ادام ساناسىنداعى ەكولوگيالىق احۋال، اڭىز-ءاپسانا، فيلوسوفيا، وسىنىڭ ءبارىن مايدان قىل سۋىرعانداي قالاي جىمداستىرعان. نەتكەن شەبەرلىك؟! شەدەۆر. ءسوز تانيتىن، ءسوزدىڭ جۇيەسىن تۇسىنەتىن شەتەلدىكتەر مۇنىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي قاعىپ اكەتەدى. بىزدە عوي ءسوز قۇنسىز، بوزتورعايدىڭ شىرىلى، جەلدىڭ گوي-گويىمەن ادەمى ءومىر سۇرۋگە داعدىلانعان ەلدە قازىر ءسوز قادىرسىز! ابدىعاني ىشتەي شيرىعىپ، اشتان ولسەم ولەيىن، بىرەۋگە دارمەنسىزدىگىمدى كورسەتپەيىن، نە دە بولسا جازارىمدى جازىپ ۇلگەرەيىن دەيتىن كوزسىز ەرلىككە بەكىندى مە؟..
ميىعىنان كۇلدى. ال ودان ارعىسى قولمەن قويعانداي، كوز الدىندا سايراپ تۇر. «شىعارماشىلىق جولعا شىن نيەتىمەن بەرىلگەنى بىلاي تۇرسىن، سونشالىق ادال ەڭبەگىنىڭ ءادىل باعالانباعانى ءۇشىن، ەلەنبەگەنى ءۇشىن جانە ەرتەڭگى ومىرىنەن دە ءۇمىت ساۋلەسىن كورە الماعانى ءۇشىن ابدەن اشىعىپ، بىراق جازارىن جازىپ ۇلگەرگەن بەلگىلى جازۋشى ابدىعاني قوسجانوۆ شىن مانىندە اشتان ءولدى» دەگەن شىندىق ايتىلمايدى ءبارىبىر. ونىڭ ماڭايىنا دا جۋىمايدى. ءال-اۋقاتى قارىشتاپ العا دامىعان ەلدىڭ جازۋشىسى اشتان ءولدى دەگەن نە سۇمدىق؟! مۇنداي جاعداي بۇل وڭىردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان. ۇيات، اتاماڭىز!..
تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇردى. ەسىك قاعىلعان سەكىلدى ەدى عوي. ساعاتىنا قارادى. بالكىم، دۇكەنگە بارا جاتقان جولدا تاماق اكەپ تاستايىنشى دەپ، بەرى بۇرىلعان ايكۇمىس بولماسىن. ولمەگەنگە–ولى بالىق. ەسىك اشايىن...
ححح
ۇلكەن قىزى. ءجۇزى سىنىق. تابالدىرىقتان جاسقانشاقتاي اتتادى. الا دورباداعى تاماق ءيىسى مۇرىن جارادى. شىنى، شىنىمەن سو ءبىر جانتۇرشىگەرلىك قورقىنىشتى جاعدايعا مىسىقتابانداپ جاقىنداپ كەلە جاتقان-دى! دەمىم جەتكەنشە روماننىڭ سوڭعى تاراۋلارىن اياقتايىن دا، ىڭ-شىڭسىز جان تاپسىرايىن. ءتىرى پەندەگە ءتىل قاتپايىن، اماناتحات تا قالدىرمايىن. ءبىتتى. شىعارماشىلىقتى مۇرات تۇتقان قالامگەر قوعامعا دەگەن ىشكى نارازىلىعىن وسىلاي ءبىلدىردى. اشتان ءولدى. «ەرلىك پە مۇنىسى؟ ودان بىرەۋدىڭ ءبىر نارسەسى قيسايار...»–قارسى جاقتىڭ اۋەيى وسى. ال ەكىنشى توپتاعىلار، ياعني ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ سوزىنە يلاناتىندار، نەمەسە كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ، ءالى كۇنگە دەيىن كىتاپ ساتىپ الاتىن «جامان ادەتتەن» ارىلا الماي جۇرگەندەر ءسوز جوق، ابدىعانيدىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەيدى: «ەرتە مە، كەش پە، ءتۇبى وسىنداي ءبىر جۇرەك جۇتقاننىڭ توبە كورسەتۋى ءتيىس ەدى عوي. ەندەشە نەسىنە ۋاقىت وتكىزەسىڭدەر، شامالارىڭ جەتكەنشە ابدىعانيدىڭ رۋحىن كوككە كوتەرىڭدەر، بارلىق گازەتتەرگە جارناما بەرىڭدەر. قوڭىراۋلاتىڭدار! ۇكىمەت قالىڭ ۇيقىسىنان سەلك ەتىپ وياناتىنداي بولسىن. ابدىعانيدىڭ «ەكىنشى ومىرىنە» جاعداي جاساڭدار. شىعارمالار جيناعىن شىعارىڭدار، ءوزى وقىعان مەكتەپكە اتىن بەرگىزىڭىزدەر، تۋعان جەرىنە ەسكەرتكىش قويعىزىڭىزدار!..»
–سوندا، سوندا دەيمىن-اۋ، سول ەسكەرتكىشكە الدىمەن گۇل قوياتىن دا سەن بولارسىڭ، قۇلدىعىم...
–و نەمەنە، قايداعى ەسكەرتكىش، قايداعى گۇل؟!–قىزى ابدىعانيدىڭ تۇسىنىكسىز بالدىر-باتپاعىنان كادىمگىدەي تىكسىنىپ قالدى. قورقاسوقتاپ اس بولمەگە قاراي جىلجىدى. ساۋساقتارى دىرىلدەپ، سومكەسىنەن ىستىق تاماق قۇيىلعان قۇتىنى ازەر شىعاردى. وراۋىن دا ازەر شەشتى. ءبىر-ەكى قاسىقتى قوماعايلانا جۇتىپ جىبەرىپ، اش وزەگىنە تۇسكەن استى كوتەرە الماعانداي، سول جاعىنا قاراي قيسايىپ بارىپ، بويىن ازەر تىكتەپ ۇلگەرگەن اكەسىنىڭ ءاربىر قيمىلىنان كوز ايىرمادى. «اۋرۋعا شالدىقپادى ما؟»– دەگەن كۇدىگى دە جوق ەمەس-ءتى.
ابدىعانيدىڭ ساقتىعى پايداعا استى بۇ جولى. «ورماندا جۇرگەن جابايى اڭ سەكىلدى بىردەن باس سالعانىم ابىروي اپەرمەس، قىزىمنىڭ جۇرەگىن ۇشىرىپ الارمىن. ولۋگە دە مۇرشا بەرمەيدى بۇل اعايىن! ولمە، ولمە دەيدى. ءجا، سەندەردىڭ-اق دەگەندەرىڭ بولسىن... اڭدىسىن اڭلايىق ءالى دە...»
مايلى سورپانى سۋىتىپ، ارى-اراسىندا التىنشى قاباتتان تومەن ءۇڭىلىپ، الدەكىمدەردىڭ اسىعىس-ۇسىگىس قيمىل-ارەكەتتەرىنە قىزىعا قاراپ وتىرىپ، اسىقپاي باپپەن ءىشتى.
–ال سويلە، اكەڭدى ءبىر اجالدان قۇتقاردىڭ دەگەنمەن.
ء–سىز نەمەنە؟!–قىزىنىڭ جاساۋراعان كوزىنە كوزى تۇسكەندە ءبىر ءتۇرلى تىكسىنىپ قالدى.
ء–جاي قالجىڭ عوي بىزدىكى، شەشەڭنىڭ ءحالى قالاي؟
–جاقسى.
–ساۋداسى ءجۇرىپ تۇر ما؟
–بىلمەيمىن، ماعان ايتا ما.
–نەگە بىلمەيسىڭ، ءبىلۋىڭ كەرەك ەدى. ەگەر مەن ولسەم، ۇيدەگى باس كوتەرەر ءوزىڭ...
–؟
–دۇرىس-اق، الدىمەن ءولىپ الساڭشى دەمەكسىڭ عوي.
–ولىمنەن باسقا اڭگىمە جوق پا؟
–ا....ا، نە... نە... ولىمنەن باسقا اڭگىمە نەگە بولماسىن! ەكى كۇن بويى كىرپىك ىلمەدىم..
–كورىنىپ تۇر.
–كوزدەرىم قىپ-قىزىل ما؟ ءاي، مەيلى، ءوز-وزىمە ەكسپەريمەنت جاسادىم. اش ادامعا قايدان شابىت كەلەتىندىگىنە قايرانمىن. ءسىرا، شەشەڭ وڭ قاباق تانىتپاسا، بۇل تاجىريبەنى جالعاستىرا بەرەتىن شىعارمىن. قۇيىلىپ جاتقان ءبىر اعىس. ەكى كۇندە ەكى تاراۋدى شيىرىپ تاستادىم. جانە تاراۋ بولعاندا قانداي! رومان ءبىتتى، ەندى ولۋگە دە بولاتىن شىعار.
–تاعى دا...
–كەشىر، كۇنىم! سونىمەن ۇيگە، وزدەرىڭ ومىرگە كەلگەن مىنا ۇيلەرىڭە قايتىپ كەلەتىندەي مۇمكىندىكتەرىڭ بار ما؟
–كەلەمىز، كەلمەي قايدا بارامىز. تەك...
–نە؟
–مامام ەكەۋلەرىڭنىڭ ارا-قاتىناستارىڭ تۇزەلسە.
–تۇزەلەر.
–شىن ايتامىسىڭ؟
–ايكۇمىس ەكەۋمىز ءبىر-بىرىنە سوعىس اشقان ەكى مەملەكەت ەمەسپىز عوي. كەرەك دەسەڭىز، سول مەملەكەتتەردىڭ اراسىنا دا التىن كوپىر ورناتۋعا بولادى. ماسەلەن، سەن سول داۋدىڭ تىگىسىن جاتقىزاتىن ديپلوماتتىڭ ءرولىن ءمىنسىز اتقارار ەڭ.
–ول قولدان كەلسە.
–كەلەدى، نيەت بولسىن الدىمەن... ديپلوماتياسى دا بار بولسىن. ءوز تىرشىلىگىمىزگە ورالايىق.–ابدىعاني ءوزىن-ءوزى قيناپ كۇلگەن.–ساباعىڭ قالاي؟
–جاقسى.
–الدەبىر جۇگىرمەكتەر ءتيىسىپ جۇرگەن جوق پا؟
–جوق!
–تيىسكەندەر بولسا جاسىرما، اكەلەرىن كوزدەرىنە كورسەتەمىن! ابدىعانيدىڭ كىم ەكەندىگىن بىلمەي جۇرگەن بولار.
–بىلەدى.
ء–بالي.
–سىنىپ جەتەكشىسى اكەڭ قايدا دەپ الدەنەشە مارتە سۇراعان.
–مەنى مە، مەنى نە ىستەمەك؟ سىنىپ جەتەكشىڭ، سوندا... ءسال سابىر، الگى تۇرمىسقا شىقپاعان ۇزىن بويلى قىز بالا عوي.
–سول! ونىڭ تۇرمىسقا شىققان، شىقپاعاندىعىنىڭ سىزگە قاجەتى قانشا ؟!–قىزى ىدىس جۋعىشقا قاراي قالايى قاسىقتى لاقتىرىپ جىبەردى.
ء–جاي، شىندىعىندا ونىڭ تۇرمىسقا شىققان، شىقپاعاندىعىندا شارۋام قانشا. مەنى ىزدەيتىندەي نەگە كەرەك بوپپىن سونشالىق؟
–سىزبەن جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كەزدەسۋىن ۇيىمداستىرماقشى ەكەن. كىتابىڭىزدى تاقىرىپتىق بايانداماشىلارعا ءبولىپ بەرگەن.
–اپىراي، ا؟ ۇلكەن جاڭالىق قوي بۇلارى. ال مەن... مەنى ۇيقاماقتا وتىر دەدىڭ بە؟
–جوق!
–قانداي سىلتاۋ ايتتىڭ؟
–ايتتىق قوي، وتىرىك ايتۋعا ۇيرەتتىڭدەر عوي ءبىزدى دە.
–قالاي، قالايشا؟! سەندەردى وتىرىك ايتۋعا يتەرمەلەگەنشە...
–ەندى نە دەۋىم كەرەك. اكە-شەشەم ايىرىلىسىپ كەتكەن دەۋىم كەرەك پە؟!
–ولاي دەمە، شەشەڭ ارىز بەرمەسە، مەنىڭ ءتىپتى ايىرىلىسار ويىم جوق. سەندەر نەمەنە، ا؟! و جاعىن دا ءپىسىرىپ قويعاننان ساۋمىسىڭدار؟! شىعارارسىڭدار،–جەيدەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنداعى بوساعان شىلىمنىڭ قورابىن مىجعىلاپ-مىجعىلاپ قوقىس سالعىشقا اتىپ ۇردى.
ء–بىز دە بىلەمىز عوي ءبىر نارسەنى. شەتەلدەن كىتابى شىعاتىن ەدى، باسپانىڭ ارناۋى شاقىرۋىمەن سوندا كەتتى دەدىم.
–دۇرىس، دۇرىس-اق، مۇنىڭ ءجون. سىنىپ جەتەكشىڭنىڭ كوزى دە اتىزداي بولعان شىعار. مىنا زاماندا... ابدىعاني شەتەلدەن كىتابىن شىعارتۋ ءۇشىن ارناۋلى شاقىرتۋ الادى. كەزدەسۋدى كەيىنگە قالدىردى ما؟
–كەيىنگە، كەيىنگە،–قىزى كوڭىلسىزدەۋ ورنىنان تۇرەگەلدى.
ححح
وۋ، بۇل ابدىعانيعا نە كورىنگەن؟ شىنىمەن جىندانعاننان ساۋ ما؟! ءبىر جولعىسىن كەشىرگەن. داپ-دارداي كىسىلەر بويجەتكەن قىزدارىنىڭ كوزىنشە يتشە ىرىلداسىپ جاتسا، ەل-جۇرتتان ۇيات ەمەس پە؟! ەح! ەل-جۇرتتىڭ دا ادام قىزىعاتىن تۇرلەرى شامالى-اۋ. وۋ، ولار ابدىعانيدى ءالى كۇنگە دەيىن قۇداي كورەدى. بيىك ءۇيدىڭ اۋلاسىندا كەشقۇرىم اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعان كەمپىر-سامپىر، شال-شاۋقان ابدىعانيدى كورسە ءبىتتى، ايلارى وڭىنان تۋعانداي تۇس-تۇستان تۇرا جۇگىرەدى. سۇراق دەگەندى دە قارشا بوراتادى. ارينە، ول سۇراقتاردىڭ جاۋابىن كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالداردان نەگە وقىپ المايسىزدار دەپ، باسقا بىرەۋ بولسا قولدى ءبىر سىلتەپ، كىلت بۇرىلىپ جۇرە بەرەر مە ەدى. ابدىعاني ويتە المايدى. ابىعانيعا كەز–كەلگەن ادام–وقىرمان. سوندىقتان ءتىرى جاننىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەيدى. بىلگەنىنشە جاۋاپ بەرەدى. ولاردىڭ دا ارعى جاقتارى بەلگىلى: جازۋشى بار ماسەلەدەن حاباردار. جازاتايىم دۇنيە توڭكەرىلىپ تۇسە دە الدىمەن وسىلار بىلەدى. ونىڭ ۇستىنە ابدىعاني وتىرىك ايتپايدى. ۇنەمى وپپوزيتسيالىق پىكىردە، حالىق جاعىندا.
مىنە، سول كىسىلەردىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنە بەيسەۋبەت باس سۇققان بولسا دا ولار قالبالاقتاپ، بارىن ابدىعانيدىڭ الدىنا توسپاس پا، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، وبەكتەمەس پە؟! ابدىعاني سەكىلدى جازۋشى كىمنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇستەنىپ جاتىر. قىدىر عوي بىلە بىلگەنگە. ال نە ىستەيسىز، الدە ايكۇمىسكە وكپەلەگەنى مە، بۇل قاسقا قاسارىسىپ، ولاي قاراي اتتاپ باستى ما! راس، قىزى كەلمەگەندە اشتىق اكتسياسىن جالعاستىرا بەرەر ەدى.
تورەشى بولۋ نەمىزدى العان. ايكۇمىستى دە قياناتقا قيعىمىز كەلمەيدى. جازۋشىنىڭ جانىن تۇسىنبەدى-اۋ دەپ، ۇيرەنشىكتى سۇرلەۋگە ءتۇسىپ كەتكىمىز كەلىپ تۇردى دا ىشتەي ىركىلدىك. قۇپتاڭىز، قۇپتاماڭىز، ەرىك وزىڭىزدە. ايەل باسىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ بار تاۋقىمەتىن اۋىرسىنباي كوتەرىپ، بارىنە شىداپ، قاتاردان قالماۋدىڭ قامىن جاساپ كەلە جاتقان ايكۇمىس تۋرالى دا تام-تۇمداپ ايتتىق بىلەم. سول ايكۇمىستىڭ وتكەندە توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي تارس جارىلماسى بار ما. وقىستان سوعىلعان تەلەفونعا نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن دە بىلمەدى. بەلى بۇگىلىپ ەسكى ديۆاننىڭ شەتىنە وتىرا كەتتى.
–بۇل ابدىعاني قوسجانوۆتىڭ پاتەرى مە؟–دەدى سىڭعىرلاي ەستىلگەن ارجاقتاعى داۋىس.
ء–يا، سونىڭ پاتەرى.
ء–سىز كىم بولاسىز؟
–ايەلىمىن.
ء–سىزدىڭ اتى-ءجونىڭىز. ايكۇمىس شور...
–سول، سونىڭ ءوزى. ايتا بەرىڭىز، اداسقان جوقسىز.
–بۇگىن ايدىڭ العاشقى اپتاسى ەكەندىگىن بىلەسىز عوي.
–ونىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟
–نەگە قاجەت ەمەس... بۇل سىزگە دە بايلانىستى.
ء–اي، قۇلدىعىم، جۇمباقتاماي تۋراسىنا كوشسەڭشى، نە كەرەك وزىڭە؟!
ء–سىز شىنىمەن ەشنارسەدەن حابارسىزسىز با؟
–نەدەن حاباردار بولۋىم كەرەك؟
–مىنە، ءتيىستى قۇجاتتارمەن دە تانىستىق. پروتوكولعا ءسىزدىڭ دە رۇقساتىڭىز تىركەلگەن. زاڭدى، نوتاريۋس كۋالاندىرعان.
–تۇككە تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
–قىسقاسى، بۇگىن بانك نەسيەسىن قايتاراتىن كۇندەرىڭىز. ەسكەرتىپ جاتقانىم الدىن الا. بۇدان كەشىكسەڭىزدەر نەسيەنىڭ پروتسەنتى كوبەيەدى.
–قايداعى بانك، قايداعى نەسيە؟
ء–سىزدىڭ كۇيەۋىڭىز جاقىندا پاتەرىن كەپىلدىككە قويىپ، ءبىزدىڭ بانكتەن ەكى جىلعا نەسيە العان. شەتەلدەن كىتاپ شىعارامىن دەدى مە...
–قا-لاي، نە، نە دەدىڭىز؟!
تەلەفون ترۋپكاسى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. كەلەسى كۇنى بالالارىن جەتەكتەپ توركىنىنە كەتىپ قالدى.
ححح
ۇكىمەت مۇشەسى مىنا توسىن جاڭالىقتى ەستىگەندە التىن جالاتقان كوزاينەگىن ءبىر كيىپ، ءبىر شەشىپ، ابدەن ابىگەرگە ءتۇستى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي تانىس-بىلىستەرىنەن ءسۇيىنشى سۇراۋعا اسىقتى دەسەك، شىندىقتىڭ كوزىنە ءشوپ سالعان سەكىلدى بولارمىز. ازىرگە باس جاققا بارىسپاعاندىعىمىز ابزال. سولاي بولعان كۇندە دە مەملەكەت ادامىنا ونداي جەڭىلتەك مىنەز جاراسا قويا ما. دەگەنمەن جاقسىلىققا ورتاقتاسا ءبىلۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك.
بۇل قالاي؟ ابدىعاني قوسجانوۆ دەيتىن جازۋشىنى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەپتى. كىتاپتارىن دا وقىماعان. جانە اناۋ-مىناۋ ءوتىنىش ايتا كەلگەندەردىڭ دە تىزىمىندە كەزىكپەگەن. سوندا ول ۇكىمەتكە كۇنىمدى سالماسىن، نە دە بولسا ءوز ماڭدايىمنان كورەيىن دەيتىن كەرتارتپا، قاسارىسپا بىرەۋ بولدى ما؟! قاسارىسپالىقتان ۇپايى تۇگەندەلسە، كانىكەي! ول مىنەزى مەملەكەتتىك ناگراداعا اينالىپ جاتسا ءسوز بار ما! حالىقتىڭ جوعىن جوقتاعان بولىپ، كەز كەلگەن تۇستا بەلسەندى اتانىپ، بىلەگىن سىبانىپ، بيلىكتەگىلەرگە سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ، وپپوزيتسيالىق گازەتتەرگە وڭدى-سولدى سۇحبات بەرىپ، ال جەمە-جەمگە كەلگەندە جوعارعى جاقتاعىلار جىلى-جىلى ءسوز ايتىپ، الدەبىر تۇستان ىڭعايىن كەلتىرىپ، قارجى جاعىنان كومەكتەسىپ جىبەرسە سىلق ەتىپ، وسى تىراشتانعاندىعىنان اۋرۋعا شالدىققاندىعىن اراعا تىقپالاپ، ءۇنىن وشىرەتىن توپتاعىلار اراسىنان دا ابدىعانيدىڭ اتى-ءجونىن ۇشىراستىرا المادى. بۇل كىم سوندا؟! ەكى-ءۇش قالادا ءۇي-جايى بار، كوتتەدجى بار، دۇنيەنى شاشىپ-توگىپ جۇرگەن بىرەۋ بولدى ما؟ دۇنيەگە بەلشەسىنەن باتقاندار كەرەمەت شىعارما تۋدىرا الا ما؟
مىنە، سەنىڭىز، سەنبەڭىز، قازاق جازۋشىسىنىڭ بايقوڭىر كوسمودرومى، كوسمودروم ماڭىنداعى قورقىت كەسەنەسى، سول وڭىردەگى قازاقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ولاردىڭ وركەنيەتكە تالپىنعان ءىس-ارەكەتى، پسيحولوگيالىق احۋالى، قىسقاسى جاڭا ءتيپتى كەيىپكەر سومداعان ەكى ءجۇز بەتتىك شاعىن رومانى «مەن، مەن، ءتۇبى الەمدى بيلەيمىن» دەگەن كەيبىر اتىشۋلى قالامگەرلەردى شاڭ قاپتىرىپ، «بۋكەر» سىيلىعىنا يە بولىپ وتىر! كىتاپ اعىلشىن تىلىندە جاريالانعان. ال ادەبيەت سالاسىنداعى مۇنداي قوماقتى سىيلىق بۇرىن-سوندى قازاق قالامگەرلەرىنە بۇيىرماعان. تۇڭعىش. تۇڭعىش سىيلىقتىڭ يەسى مىناداي زاماندا قولجازباسىن اعىلشىن تىلىنە قالاي اۋدارتقان؟ اۋدارتۋىن اۋدارتار-اۋ، بىراق كىتاپتى شەتەلدە قالاي باستىرعان؟ ونىڭ قاراجاتىنا شاشىنىڭ تۇگى جەتپەس. شاشىنىڭ تۇگى جەتكەندە ەرتەڭ سول كىتاپ ەل سەنىمىن اقتاي ما؟ بۇل نەتكەن جۇرەكتىلىك جانە نەتكەن جانكەشتىلىك؟!
ءبىر قيىنى، ۇكىمەت مۇشەسى سونداي ادامنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن اتى-ءجونىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. پاركەت ەدەندى سىقىرلاتا باسىپ، كرەسلوسىنا كەلىپ جايعاستى. ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، شالقالاي كەرىلدى. «بۋكەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ارقىلى كادىمگىدەي بەدەل جيناماقشى بولعان ارەكەتىنە شۇعىل كىرىسپەكشى ەدى، ءسال ىركىلدى. وڭتايلى ءسات وسى. مۇنداي ساتتىلىكتى ون-جيىرما جىل ۇزدىگە كۇتسەڭ دە كەزىكتىرە المايسىڭ. رەسپۋبليكانىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى ءۇشىن دە بۇل ۇلكەن بەدەل. مەيلى، مىڭ جەردەن اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلا بەرسىن، ول كىتاپتىڭ نەگىزى قازاق تىلىندە ءتۇزىلدى عوي، قازاق تىلىندە جازىلدى عوي. ياعني، قازاق تىلىندە جازىلعان شىعارماڭىز وركەنيەت كوشىنە ىلىكتى. ەرتەڭ قازاق ءتىلىن الەم مويىندايدى. وسى ولجا العاش رەت ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ اۋزىنان ايتىلسا، توبەدەن تۇسكەن كەرەمەتىڭ سول بولماس پا؟! ءبىر-ەكى جينالىستا ءوسىپ-وركەندەگەنىمىزدى كورە المايسىزدار، ۇنەمى اياقتان شالىپ كەرى تارتاسىزدار دەپ شىعارماشىل قاۋىمعا دا اۋزىن تولتىرىپ وكپە ايتقانى بار-دى. مىنا وقيعا ول ولقىلىقتىڭ ورنىن دا جۋىپ-شايار ەدى.
«بۋكەر» سىيلىعىن بەرەتىن ءاتىبىرلى كوميسسيا قورىتىندىسىن تىكەلەي ۇكىمەتكە حابارلاعان. جاراسىمدى، مادەنيەتتى، ءام ابىرويلى شارۋا. بۇگىن ەرتەڭگىلىك قول استىنداعىلارىن شۇعىل شاقىرعان مينيستر جۇزىنەن شۋاق توگىلىپ، كادىمگى ادامي كەيىپتە ەمەن-جارقىن كۇلىپ وتىرىپ، سىيلىق يەسىن قالاي قابىلداۋ توڭىرەگىندە كەڭىنەن پىكىر الىسقان. الەمدىك دەڭگەيدەگى ادەبي سىيلىقتىڭ ءجونى ءبىر باسقا، بىراق بۇل جىل سايىن قايتالاناتىن ۇيرەنشىكتى ءداستۇر ەمەس. ايتاتىنى جوق، ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن جەڭىس. سوندىقتان وزدەرى تاراپىنان دا قوماقتى جول-جورالعى جاساعاندارى ورىندى.
جاۋاپتى ازاماتتارعا قۇپيا تۇردە تاپسىرمالار جۇكتەلدى. جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەتىن، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ابدەن ىسىلعان جىگىتتەر ازىرگە ءمينيسترسىز بۇل تۋرالى ءتىرى ادامعا جاق اشپاۋ كەرەكتىگىن، ونداي اشىقاۋىزدىقتىڭ كەرەك دەسەڭىز، جىلى ورىنمەن قوشتاسۋعا دەيىن الىپ باراتىندىعىن جاقسى تۇسىنەتىن ەدى. تۇك بولماعانداي، توڭىرەك ازىرگە تىم-تىرىس.
ۇكىمەت مۇشەسى ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلدى. ءبىر جاعىنان ۇيات قىسىپ بارا جاتقاندىعىن دا جاسىرا المادى. «بۋكەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان قازاق جازۋشىسىنىڭ بۇعان دەيىن قازاق تىلىندە شىققان بىردە-ءبىر كىتابىن وقىماعان. اۆتورىمەن دە تانىس-بىلىستىگى جوق. كىتابىن وقىماسا دا ءبىر وتىنىشىمەن الدىنا كەلگەندە جاردەمدەسىپ جىبەرگەن بولسا، ەڭ قۇرىسا سوعان تابان تىرەر ەدى عوي.
دەرەۋ كومەكشىسىنە تەلەفون جالعادى:–سەندەر وسى... مەنىڭ ابىرويىمدى ويلاعان بولىپ...–داۋىس قاتقىلدانا ءتۇستى:–مەنىڭ قابىلداۋىما كەلگەن سول جازۋشىنى سان ءتۇرلى سىلتاۋمەن قايىرىپ جىبەرگەننەن ساۋمىسىڭدار؟!
–جو-جوق، ول كىسى ءسىزدىڭ قابىلداۋىڭىزدى قاجەتسىنبەگەن.
–قالايشا؟
–ول جاعىن قايدان بىلەيىك.
–نەگە بىلمەيسىڭدەر، بىلىڭدەر، سەندەر جەردىڭ استىنداعىنى ءبىلۋشى ەدىڭدەر عوي.
كومەكشىسى اڭ-تاڭ: «مىنا كىسى قىزىق، جاڭا ازىردە جايراڭداپ وتىرىپ...»
ححح
تۇسكە تاقاۋ ەسىك قوڭىراۋى ۇزاق-ۇزاق بەزىلدەدى. قىزىم شىعار، باسقا كىم بولۋشى ەدى دەپ، كيرەلەڭدەپ، ەكى-ءۇش اتتاعان سوڭ بارىپ، بويىن ازەر تىكتەگەن ابدىعاني دالىزگە بەتتەدى.
ءبىر قۇشاق گۇلى بار ۇزىن بويلى ادەمىشە كەلگەن ەكى جىگىت ىشكە كىرگەن بويدا ابدىعانيدىڭ قۇلاعىنا الدەنە دەپ سىبىرلادى دا:–جەڭگەي قايدا، الدىمەن جەڭگەيدى قۇتتىقتايىق؟!– دەپ تورگى بولمەگە وزدى.
–جەڭگەلەرىڭ بار... بار عوي جەڭگەلەرىڭ.–كوزدەرى جايناڭداعان ابدىعاني نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەدى.
اباي.kz
