ۇلت تاريحىن زەردەلەۋدەگى بەتبۇرىس الدەقاشان ءپىسىپ جەتىلگەن دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. سەبەبى كەيىنگى جىلدارى وتان تاريحىن ورتا جانە جوعارى مەكتەپتەردە وقىتۋ مەن عىلىمي زەرتتەۋ سالاسى كۇردەلەنىپ، تاريحشىلاردى الاڭداتاتىن، دۇرلىكتىرەتىن ماسەلەلەر ورىن العان-دى.

وتان تاريحىندا ءالى دە ناقتىلاي تۇسەتىن، كەيبىر جاعدايدا ورىنسىز داۋ-داماي، ارتىس-تارتىس تۋعىزىپ جۇرگەن، بىراق ارنايى زەرتتەۋدى، ساليقالى پىكىر الىسۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر دە بارشىلىق. ولاردىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ ات توبەلىندەي، بىراق بيلىكتەگى تاريحشىلارى جاساندى تۇردە جاسىرىن پيعىلمەن تۋعىزىپ جۇرگەن ءبىر كۇردەلى جاعداي – «قازاقستان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولدى ما؟» دەگەن نەگىزىندە عىلىمي ەمەس، ساياسي ماسەلە دە ارەدىك-ارەدىك قوزعالىپ ءجۇر.

سونىمەن، قازاقستان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى بولدى ما؟ بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە جانە ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوپتومدىق تاريحىندا، اسىرەسە جاڭا تاريح پەن كەڭەستىك داۋىرلەرگە ارنالعان تومداردا جان-جاقتى باياندالۋى كەرەك. رەسەي عىلىم اكادەمياسى رەسەي تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورى يۋ.ا. پەتروۆ: «وتە وتكىر ماسەلە – ءارتۇرلى حالىقتار مەن ايماقتاردىڭ رەسەي مەملەكەتى قۇرامىندا بولۋىن ءتۇسىندىرۋ»، – دەپ مەيلىنشە دۇرىس ايتادى، سونى ايتا وتىرىپ، «وتان تاريحشىلارىنىڭ كوپشىلىگى (شاماسى، رەسەي فەدەراتسياسىن نۇسقايدى) رەسەي يمپەرياسىن وتارلىق يمپەريا دەپ ساناۋدى قالامايدى (بۇل جەردە وتتومان جانە گابسبۋرگ يمپەريالارى سياقتى، كونتينەنتالدىق-قۇرلىق يمپەريا دەگەن وڭدى بولار ەدى), وسىعان وراي ولاردىڭ رەسەي مەملەكەتى قۇرامىندا بولعان ۋاقىتىن وتارلىق ءداۋىر دەپ اتاۋعا بولمايدى»، – دەپ قورىتىندىلايدى.

وكىنىشكە وراي، رەسەيدىڭ وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ اسا قۇرمەتتى جەتەكشىسى يۋ.ا. پەتروۆ بۇل جەردە رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك اكتىلەرى مەن ونىڭ كوپتەگەن رەسمي قۇجاتتارىن، سونىمەن قاتار كسرو عا اكادەميكتەرى ا.م. پانكراتوۆا، ن.م. درۋجينين جانە اتاقتى م.پ. ۆياتكين مەن باسقا بەلگىلى كەڭەس تاريحشىلارى زەرتتەۋلەرىن جوققا شىعارىپ، قاراما-قارسى پىكىر ايتىپ وتىر. «كوپشىلىك» ەمەس، شىنىندا ات توبەلىندەي ازعانا رەسەيلىك تاريحشىلار رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق سيپاتتا بولماعاندىعى تۋرالى پىكىردى ۇستانىپ وتىر، ولاردىڭ قاتارىندا تەك رعا ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۆ. تيشكوۆ، رعا تمد ەلدەرى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ك. زاتۋلين، سونىمەن قاتار، ا. كنيازەۆ، ا. لوبانوۆ، ۆ. ترەتياكوۆ، ا.د. دۋگين، س. كوزلوۆ جانە باسقالارى بار، بىراق ولاردى «كوپشىلىك» دەپ اتاۋعا بولمايدى. سونىمەن، بۇل رەسەيلىك قۇرمەتتى ارىپتەس-عالىمدار تاريح عىلىمىندا ا.ي.سولجەنيتسىننىڭ، م.س. گورباچەۆتىڭ جانە ۆ.ۆ. جيرينوۆسكيدىڭ ايتقاندارىن وزدەرىنشە، جاڭا سارىنمەن قايتالاۋدا. سوڭعىسى قازاقستاندا «پەرسونا نون گراتا» (ديپلوماتيالىق وكىلدىكتىڭ ەلگە كەلۋىن ۇكىمەت قالامايتىن ادامى) اتاندى.

بۇرىن تاريح عىلىمىندا، رەسەي يمپەرياسى مەن كسرو-دا، سونىمەن قاتار كەڭەس وداعىنا كىرەتىن باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىس- وكرۋگتەردە بۇل ماسەلە ەشقانداي پىكىرتالاستار دا، كەلىسپەۋشىلىكتەر دە تۋدىرماعان، سونىمەن قاتار سول كەزدىڭ ناقتى شىندىعى رەتىندە دالەلدەنگەن بولاتىن. تەك كەيىنگى جىلدارى عانا رەسەي مەن كەڭەس وداعىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريح عىلىمىنداعى جان-جاقتى جانە ناقتىلى دالەلدەنگەن تۇجىرىمدى قايتا قاراۋعا ارەكەت جاسالۋدا. بايقاۋىمىزشا، بۇل جاڭا جاعداي رەسەي فەدەراتسياسى باسشىلىعىنىڭ كەدەندىك وداق تۇرىندەگى ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى دامىتۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ، كەڭەس وداعىنا ەنگەن بۇرىنعى رەسپۋبليكالاردى ءوز توڭىرەگىنە جيناۋ سياقتى گەوساياسي ماقساتقا بايلانىستى ءوربىپ وتىرعان سياقتى. وسىعان بايلانىستى الەمگە ايگىلى قوعامدىق فاكتىنى جاسىرۋعا بولماس. كەڭەس وداعىنا دەيىنگى داۋىردە، گابسبۋرگ، وتتومان جانە بريتان يمپەريالارى سەكىلدى رەسەي دە وتار يمپەريا بولىپ تابىلاتىن. تەك ايىرماشىلىق مىنادا بولدى: بريتان يمپەرياسى تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى ايماقتاردى وتار ەتتى، ال باسقالارى – جاقىن جانە الىس شەكتەسكەن ەلدەردى وتار ەتتى. كەيبىر قادىرمەندى رەسەيلىك تاريحشىلار مىنا ءبىر جايتتى ەسكەرمەيدى: رەسەي حالىقتاردىڭ تۇرمەسى بولعان، ال باسقانى ەزىپ وتىرعان حالىق ەشقاشان ازاتتىققا قولى جەتپەيدى، – دەپ كورسەتكەن وسى ەلدىڭ تالاي ۇلى كلاسسيكتەرى. تەك قانا رەسەي يمپەرياسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باسقا يمپەريالار دا پوليەتنيكالىق، پوليكونفەسسيونالدىق مەملەكەت بولعان، ال ونىڭ جەكە بولىمدەرى، ۇلتتىق ولكەلەرى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىندا اركەلكى بولدى، مەتروپوليادان ارتتا قالعان ەدى. بۇل بەلگىلى جاعداي. داۋ جوق، ۆەليكوروستەر وتار ولكەلەردىڭ وكىلدەرىمەن سالىستىرعاندا، كوپتەگەن ارتىقشىلىقتارعا يە بولدى. ماسەلەن، جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىندە، ءبىلىم الۋدا، قىزمەتتە ءوسۋ بويىنشا جانە ت.ب. ءتىل جاعىنان كەمسىتۋشىلىكتى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. «بۇراتانالاردى» تەمىر جولعا، اسىرەسە پويىزدار جۇرىسىنە بايلانىستى قىزمەتتەرگە المادى. باسقا ءدىني دە، وزگە دە، ۇلتتىق تا توزىمدىلىك بولعان جوق. كيەۆتەگى كىرپىش زاۋىتتىڭ پريكازچيگى، ەۆرەي م. بەيليس (1913 ج.) ءىسىن ەسكە الايىق. XIX ع. سوڭى XX ع. باسىندا رەسەيدە ەۆرەيلەردى قىرعىنعا ۇشىراتۋ، باسقا دىندەگىلەردى قۋعىنداۋ، جابايى ارەكەتتەرگە بارۋ وقيعالارى ورىن الدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، رەسەيدە باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرىن بىلايشا اتاعان: جيدتەر، ساموەدتەر، كالبيتتەر جانە ت.ب. ۆ.ي. لەنين 1922 جىلى «ۇلتشىلدىق جونىندە تاريحي تاجىريبەدە ءاردايىم دەرلىك ءبىز، ۇلكەن ۇلتتىڭ وكىلدەرى، سانسىز كوپ زورلىق جاساپ، كىنالى بولىپ ءجۇرمىز، ءتىپتى ودان دا اسىپ – ءوزىمىز بايقامايتىن سانسىز كوپ زورلىق، ءزابىر كورسەتەمىز، – بۇل جونىندە مەنىڭ ەدىلدەگى ەستە قالعاندارىمدى ەسكە الۋدىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى: بىزدە بۇراتانا حالىقتاردى ىلعي كەمسىتەتىن، پولياكتى باسقاشا ەمەس، «پولياچيشكا» دەپ اتايتىن، تاتاردى باسقاشا ەمەس، «كنياز» دەپ كەلەمەجدەيتىن، ۋكرايندى باسقاشا ەمەس، «حوحول» دەپ اتايتىن، گرۋزيندى جانە كاۆكازدىڭ باسقا دا حالىقتارىن – «كاپكاز ادامى» دەپ اتايتىن» – دەپ جازعان-دى. ول كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىندا وتار حالىقتاردىڭ ماسەلەسى بويىنشا ۇيلەسىمدى ساياسات تا جۇرگىزىلگەن جوق، كەرىسىنشە كازاكتاردىڭ «ىزدەستىرۋ شارالارى» جۇرگىزىلدى، سونىمەن قاتار ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا قارسى قاتىگەز ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى، ولاردى پاتشالىق رەسەيدىڭ ءىرى قاندىقول قولباسشىلارى – گەنەرال-جاۋلاۋشىلار ەرمولوۆ، سكوبەلەۆ، چەرنياەۆ جانە ت.ب. باسقاردى. ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزشا، سوندىقتان، رەسەي يمپەرياسى قۇرامىندا «ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ ءسىڭىسۋ» تەزيسى سىن كوتەرمەيدى. بۇل جاعدايعا رەسەي تاريحشىلارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى ايتقانداي، يمپەريانىڭ بيلەۋشى توپتارى جۇرگىزگەن ەتنيكالىق ەليتالارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋ تۋرالى ءداستۇرلى ۇستانىم بولعانى دا، وسىلاردىڭ ناتيجەسىندە كوپەتنيكالىق جۇيەنىڭ بىرىكتىرىلگەنى دە، يمپەريالىق «بەرىكتىك» بولعانى دا شىندىققا جاناسپايدى. مۇنداي اتى شۋلى يمپەريالىق «بەرىكتىك» بولعان دا جوق. بۇل «بەرىكتىك» 1917 جىلى اقپان مەن قازاندا تاس-تالقان بولعان-دى، ونىڭ كۇيرەۋىنە رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى ەزىلگەن حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارى دا ءوزىنىڭ قوماقتى ۇلەستەرىن قوستى عوي. ەزىلگەن ۇلتتار جۇمىسشى جانە شارۋا قوزعالىسىمەن وداقتاسا وتىرىپ، باسقا ەلدەردى توناۋ ءۇشىن باستالعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى توقتاتۋ ءۇشىن كۇرەس ناتيجەسىندە، الدىمەن رەسەي حالىقتارىن «بىرىكتىرگەن» پاتشالىق «فەنومەندى»، سوڭىنان ءىرىپ-شىرىگەن، دارىنسىز ۋاقىتشا وكىمەتتى قۇلاتقان-دى. 1730 جىلى 19 اقپاندا رەسەيدىڭ بوداندىعىن قابىلداۋ تۋرالى اننا يوانوۆنا پاتشايىمنىڭ ابىلقايىر حانعا جىبەرگەن گراموتاسى، 1917 جىلعا شەيىن پاتشا بيلىگىنىڭ بارلىق جارلىقتارى مەن ەرەجەلەرىندە، گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ ەسەپتەرىندە جانە ت.ب. قازاقستاننىڭ وتارلىق جاعدايلارى كورسەتىلەدى. قازاقستاندى رەسەيگە باعىندىرۋ يمپەريانىڭ ازيانىڭ باسقا ەلدەرىندەگى مۇددەلەرىن جۇرگىزۋدەگى ستراتەگيالىق ماقسات بولاتىن. I پەتر 1722 جىلى ەرەكشە باسىپ كورسەتتى:«بارلىق ازيا ەلدەرى مەن جەرلەرىنە بۇل (قازاق) وردا كىلت جانە قاقپا. سول سەبەپتى بۇل وردانى رەسەيگە باعىندىرۋ قاجەت، سول ارقىلى بارلىق ازيا ەلدەرىنە بايلانىس جاساپ، رەسەي ءۇشىن پايدالى جانە جاعىمدى شارالاردى ىسكە اسىرۋ كەرەك». I پەتر ا.تەپكەلەۆكە تومەندەگىدەي تاپسىرما بەردى: «ەگەر ول وردا ناقتىلى تۇردە بوداندىققا كىرگىسى كەلمەسە، وندا قانشا بولسا دا قاراجاتتى اياماي، ميلليون بولسا دا، تەك رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولۋعا مىندەتتەنگەن ءبىر بەت قاعاز بەرسە دە بولعانى».

قازاقستان رەسەيدىڭ وتارى بولعانى تۋرالى پاتشانىڭ گەنەرالدارى، اعا وفيتسەرلەرى، وتارلىق بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەر، عالىمدار جانە ت.ب. ءوز ۋاقىتىسىندا جازعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىنەن بىرنەشەۋىن اتاپ وتەتىن بولساق: تەرەنتەۆ م.ا.، بارتولد ۆ.ۆ.، ابازا ك.ك. جانە ت.ب. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان كازاك اسكەرلەرى تۋرالى ەڭبەكتەردى دە كورسەتۋىمىزگە بولادى. بۇل تۋرالى قازاقستاننىڭ كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ العاشقى بۋىنىنان س. اسفەندياروۆ، ت. رىسقۇلوۆتىڭ جانە ت.ب. جازعان زەرتتەۋلەرى جاريالاندى. پ.گ. گالۋزو 1934 جىلى تاشكەنتتە «تۇركەستان – كولونيا» — دەگەن كىتاپ شىعاردى. قازاقستانداعى كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەكىنشى بۋىنى وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا ب.س. سۇلەيمەنوۆ، ە. بەكماحانوۆ جانە ت.ب. ەڭبەكتەرى رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ داۋىرىنە ارنالدى; بۇل جەردە ايتا كەتەتىنى، ولار رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ پروگرەسس بولعانىن دا كورسەتتى. بۇل جەردە ايرىقشا ءمان بەرەتىن ماسەلە، كسرو عا-نىڭ اكادەميگى ا.م. پانكراتوۆا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ وتارى بولعانى جانە دە كوپ وتارلارىنىڭ ءبىرى بولعانى تۋرالى ءوز ۇستانىمىندا نىق تۇرا الدى.

كەڭەس ءداۋىرى كەزەڭىندە قازاقتاردى ماسكەۋ بيلىگىنىڭ وتارلاۋىنىڭ سيپاتى مەن تامىرىن تەرەڭ سارالاپ كورسەتۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن مىنا جاعداياتتارعا تەرەڭ ءمان بەرگەن ءجون: الاش قايراتكەرلەرى مەن قازاق كوممۋنيستەرى اراسىنداعى ايتىس-تارتىس، ساياسي كۇرەس، ونىڭ سەبەپتەرى مەن سالدارى، قازاقستانداعى 1918, 1921, اسىرەسە 1931-1933 جج. جاپپاي اشارشىلىقتى ورتالىق بيلىك – ماسكەۋ ادەيى ۇيىمداستىرعان دەگەن تۇجىرىم قانشالىقتى دۇرىس؟ 1970-1980 جج. قازاقستاندا «توقىراۋ» بولدى ما؟ – دەگەن سياقتى كوپتەگەن ماسەلەلەرگە ءبىز دۇرىس تۇجىرىم جاساۋىمىز كەرەك، ونى ون تومدىقتا كورسەتە وتىرىپ، ونىڭ ىشىندە بۇل جەرگىلىكتى كوممۋنيستەر مەن «الاش» قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى اراسىنداعى كۇرەستى انىقتاپ الۋدى تاعى دا قاجەت ەتەدى.

تاريح عىلىمى توڭىرەگىندەگى كەيبىر قالامگەرلەر ءالىبي جانگەلديندى، ساكەن سەيفۋلليندى، باقىتجان قاراتاەۆتى، تۇرار رىسقۇلوۆتى، مۇحامەديار تۇنعانشيندى جانە دە باسقا كەڭەس بيلىگىندە بولعان قايراتكەرلەردى «اشكەرەلەيدى»، 1917-1930 جج. قارقىندى ساياسي قاراما-قايشىلىقتار اراسىنداعى جاعدايدى ساياسي-تاپتىق تۇرعىدان قاراستىرماي، تاريحىمىزدى يگەرە المايمىز. ۇلت كوممۋنيستەرى دە، «الاش» قايراتكەرلەرى دە، ولاردىڭ بارلىعى وزدەرىنشە قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني جانە ساياسي دامۋى ءۇشىن، جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ەڭبەك ەتتى جانە كۇرەستى. بۇل ماسەلەدە رسفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت. رىسقۇلوۆ پەن قوقان اۆتونوميا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋداعى كوميسسارى م. تىنىشباەۆتىڭ تۇركىستان-ءسىبىر تەمىرجولىن سالۋداعى بىرلەسىپ اتقارعان قىزمەتى جارقىن ۇلگى بولا الادى. قازاق ەليتاسىنىڭ وسى ەكى توبىنىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تەك ءبىرىن-ءبىرى جويعانىندا عانا ەمەس، ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن وتارلىق ساياساتتىڭ ىسكە اسۋىندا دا جاتىر. بۇل ورتالىقتىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى باسقارۋداعى سىناقتان وتكىزۋ ءادىسى، ءار 5-10 جىل سايىن قازاقتىڭ ۇلتتىق قايماعى – قازاق ينتەللەگەنتسياسى وكىلدەرىن جويىپ وتىردى. ءدال وسى جاعداي كەڭەس وداعىنىڭ باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا دا، وبلىستارى مەن وكرۋگتارىندا دا ورىن العان ەدى. وسى كوپتومدىق «قازاقستان تاريحىندا» م. شوقاي دا لايىقتى ورنىن الۋى كەرەك. بىزگە كەڭەس ۋاقىتىسىنداعى مۇسا ءجاليلدى ارداقتاي العان تاتار تاريحشىلارىنىڭ قىزمەتى ۇلگى بولا الادى. جالپى سوعىستا جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن ءوز ازاماتتارىنا كورسەتكەن قۋعىن-سۇرگىنى بويىنشا كەڭەس وكىمەتى شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك كورسەتكەنىن ارنايى زەرتتەگەن ءجون.

ايتكەنمەن وتان تاريحىندا ءالى دە ناقتىلاي تۇسەتىن، كەيبىر جاعدايدا ورىنسىز داۋ-داماي، ارتىس-تارتىس تۋعىزىپ جۇرگەن، بىراق ارنايى زەرتتەۋدى، ساليقالى پىكىر الىسۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر دە بارشىلىق. اسىرەسە كەڭەس وداعىنىڭ فاشيستىك گەرمانياعا قارسى 1941-1945 جىلدارى جۇرگىزگەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى قازاقستان جاعدايى جونىندە ءالى دە زەرتتەي تۇسەتىن ماسەلەلەر دە جەتكىلىكتى، سونىڭ ىشىندە سوعىستىڭ ناتيجەسىندە جاۋ قولىنا تۇسكەن تۇتقىندار تاعدىرى، ەلدەگى الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق جاعداي، قازاقتاردىڭ شىعىنى جانە ت.ب جايتتار ارنايى زەردەلەنۋى ءتيىس.

قورىتا ايتقاندا، تاريحىمىزدى جاڭاشا زەردەلەۋدە تاريح سالاسىن زەرتتەيتىن ءتورت عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى تاريح كافەدرالارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ قاجەت.

مالىكايدار اسىلبەك،

قر ۇعا اكادەميگى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

اباي.kz