قاسىم حان قازاق ورداسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى  تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى - كەرەي حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى  ءاز-جانىبەك حاننىڭ بەل بالاسى. اناسىنىڭ ەسىمى – جاعان-بەگىم شايباني حاننىڭ ءىنىسى  ماحمۇد سۇلتاننىڭ شەشەسىنىڭ تۋعان ءسىڭىلىسى.  

قاسىم ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەرەي حاننىڭ بالاسى، تاق يەسى  بۇرىندىق حاننىڭ   اسكەرىنىڭ قولباسى،  جاۋمەن شايقاستاردا  كوزسىز ەرلىكتەر جاساعان تاريحي   تۇلعا  رەتىندە  بەينەلەنەدى.  سول كەزدەردەگى تاريحي دەرەكتەردە قاسىمنىڭ توعىز اعايىندى بولعاندىعى ايتىلادى. ولار: ادىك، قاسىم، ەرەنجى، ماحمۇد، جانىش، تانىش، قامبار، ۇسناق، جادىك.  «بۇلاردىڭ ىشىندە  حاندىق دارەجەگە جەتكەن ادىك پەن قاسىمنان  باسقالارى، ارقايسىسى ەلۋ مىڭنان اسكەرى بار كىشىگىرىم حاندىق دارەجەسىندەگى ۇلىسقا بيلىك جۇرگىزگەن.   اعايىندى توعىز سۇلتان  قازاق ەلىنىڭ ايبىنى بولىپ، ابىرويىن اسىردى. بىراق ولار اتا سالتىمەن حان كوتەرىلگەن، بۇكىل ۇلىستىڭ تۋىن ۇستاعان بۇرىندىقتىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەگەن ەكەن. XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە تاقسىز حان دەپ تانىلعان دارىندى قاسىمنىڭ ءوزى بۇرىندىقا  قارسى كەلمەگەن. بۇل تۋراسىندا سول زاماننىڭ تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جازۋشى م.ماعاۋين قازاق تاريحىنىڭ الپپەسى دەگەن ەڭبەگىندە ء«بىر كەزدە ءوز اكەسى جانىبەك كەرەي حاننىڭ بيلىگىنە باس ۇرعانى سياقتى، قاسىم دا بۇرىندىق حاندى  قۇرمەت تۇتقان»¹ - دەپ جازادى.  ونىڭ ەل مۇراتىن،  حالىق   مۇددەسىن بارىنەن دە جوعارى قويعاندىعى ايتىلادى. 

اتا مەكەنگە  ءبىرجولا ورنىعۋ  جولىنداعى كۇرەستە  ءاز-جانىبەك حان ۇلدارى ەرەنجى،  ماحمۇد، جانىش، تانىش سۇلتاندار ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. ال وسى  ەرجۇرەك   اعايىندىلار  ىشىندە باتىرلىعىمەن دە، اقىلىمەن دە دارا شىققان – قازاق ورداسىنىڭ بولاشاق  حانى قاسىم سۇلتان بولادى. ول 1445 جىل شاماسىندا دۇنيەگە كەلگەن.  قازاق ورداسىنىڭ شاڭىراعى كوتەرىلىپ  جاڭا ۇلىستىڭ ءبىرجولا ورنىعۋى جولىنداعى كۇرەستى كوزىمەن كورۋى،   تەكتى ۇرپاق قاسىم سۇلتاننىڭ وزگەلەردەن وزىپ تۋعان، وزگەشە تۇرپاتتى قايراتكەر رەتىندە قالىپتاسۋىنا  اسەر ەتكەن.  قول باستاۋدا دا، ەل باسقارۋدا دا ەجەلگى اتا-ءداستۇرىن  مەڭگەرگەن  قاسىم سۇلتان ءوزىنىڭ بار عۇمىرىن تۋعان حالقىنىڭ بولاشاعىنا ارنادى. ەل مۇراتىنان بوتەن تىلەگى، جۇرت باقىتىنان بوتەن مۇددەسى بولماعان. قازاق ورداسىن اتا قونىسقا ورنىقتىرۋ جولىنداعى قاندى ۇرىستاردا جەكە ەرلىگىمەن تانىلعان قاسىم سول كەزدەگى تاريحي ادەبيەتتە قىپشاق جۇرتىنىڭ “بەلگىلى سۇلتانى، داڭقتى باحادۇرى’’ دەپ اتالادى. بۇرىندىق حان كەزىندە جەڭىمپاز قولباسى رەتىندە كەڭىنەن تانىلادى، جورىقتا جاۋ بەتىندە، شابۋىلدا  الدا  بولادى. ۇرىس  دالاسىندا اسكەري قابىلەتىمەن دارالانعان قاسىم سۇلتان بەيبىت كەزدە ادىلدە، بىلگىر ەلباسى رەتىندە جۇرت قۇرمەتىنە بولەنەدى.    قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان كەمەڭگەر قاسىم 1500 جىلدار شاماسىندا قازاق  دالاسىنىڭ تاقسىز حانى،  ايبارلى امىرشىسىنە اينالادى. بەلگىلى تاريحشى ماحمۇد بەن ءۋالي ءوزىنىڭ ”باحر ءال-اسرار”اتتى كىتابىندا، 1504 جىلدىڭ وقيعالارىن بايانداي كەلە: ”قازىر بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ بيلىگى  قاسىم حانعا كوشكەن”،² -دەپ جازادى. قاسىمنىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ ارتقانى سونشالىقتى، ول بۇكىل ماۋەرانناحر ءوڭىرى ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ بولىپ وتىر دەيدى.

         بۇكىل  ورتالىق ازيانىڭ ءامىرشىسى   مۇحاممەد شايباني حاننىڭ اسكەرىن  1510 جىلعى قىسقى جورىقتا قاسىم اسكەرى  تالقانداعاننان سوڭ، قازاق ورداسىنىڭ كۇش-قۇدىرەتى شارتاراپقا  تارايدى.   

         سوڭعى جىلداردا پاراساتى مول بۇرىندىق حاننىڭ بەدەلى كەمىمەسە دە،  حاندىق بيلىكتەن شەتتەپ، ءوز ەركىمەن اتا تاعىنان باس تارتىپ، اللا جولىنا  بەرىلىپ,  ازعانا نوكەرىمەن  كيەلى ايماق – ماۋەرانناحر شەگىنە  تاياۋ قونىس اۋدارادى.

         ال قازاق جۇرتى قاسىم سۇلتاندى ەجەلگى تۇرىك ءداستۇرى بويىنشا   اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان  كوتەرەدى. ورتاعاسىرلىق  تاريحشى ابداللاح بەن مۇحاممەد بەن ءالي ناسرۋللاح ءوزىنىڭ “زۋبادات ءال-اسار” اتتى كىتابىندا: “قاسىم حان بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ پاديشاحى بولدى. ول ۇلى ىستەر جاساۋ ءۇشىن تۋعان ادام ەدى. قاسىم حاننىڭ قيساپسىز اسكەرى قازاقتار مەن نوعايلاردان قۇرالعان ەدى”³, - دەپ جازادى.  بىراق قاسىم حان  بۇل اسكەردى باسقانىڭ  جەرىن جاۋلاۋ ءۇشىن ەمەس، قاراۋىنداعى حالقىنىڭ قاۋىپسىزدىگى   ءۇشىن ۇستادى.   ۇلىستىڭ تىنىشتىعىن، قازاق ورداسىنىڭ ەجەلگى كوك وردا قونىسىندا ءبىرجولا ىرگە تەبۋىن ومىرلىك مۇراتى دەپ بىلەدى. ول بۇكىل تۇستىك ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتە ءبىلدى.  قاسىم حان قازاق ورداسىن توڭىرەگىندەگى ەلدەرمەن تەگىس ءبىتىم جاساپ، بەيبىت جاعدايدا ۇستاي ءبىلدى. بۇل - ەلۋ جىل بويى ۇنەمى ات ۇستىندە، جورىق جولىندا بولعان قازاق حالقىنا تىنىس بەرگەن، وتە ۇتىمدى ساياسات ەدى.

ۇلى موعول يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن سالعان اقساق تەمىردىڭ ۇرپاعى،   ۇلى جازۋشى بابىر ءوزىنىڭ اتاقتى “بابىرناما” كىتابىندا: “قازاق حالقىنىڭ بۇرىڭعى-سوڭعى حان، سۇلتاندارىنىڭ ىشىندە قاسىم حانداي قۇدىرەتتى ءامىرشى بولعان ەمەس. ونىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەرى بار ەدى”،⁴ - دەپ اتاپ كورسەتەدى.  ەڭبەكتەرىن سول زامانداعى تاريحي ءداستۇر بويىنشا پارسى تىلىندە جازعان دۋلات رۋىنان شىققان تاريحشى مۇحامەد-حايدار: “قاسىم حان بۇكىل دەشتى قىپشاققا بيلىك جۇرگىزدى. ونىڭ   حالقىنىڭ سانى ميلليوننان اساتىن. شىڭعىستىڭ ۇلى جوشى حاننان سوڭعى جەردە بۇل جۇرتتا قاسىمنان اسقان قۇدىرەتتى حان بولعان جوق”،⁵- دەگەن كۋالىك قالدىرعان.

         قاسىم   شايقاستاردا ەرەكشە ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن باتىر، تاپقىر قولباسشى بولدى. ول حاندىق قۇرعان 1511-1518/1521,1523 جىلدارى قازاق قوعامى جوعارى ساتىعا كوتەرىلىپ، قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى. حاننىڭ باستى ماقساتى بەيبىت ءومىر كەشۋ بولاتىن. قاسىم حان موعولستان حانى سۇلتان سايدپەن دوستىق قاتىناستا بولدى. 1513 جىلى سۇلتان سايد تاشكەنتكە بىرىككەن جورىق ۇيىمداستىرۋدى ۇسىندى، بىراق قاسىم بۇل ۇسىنىستان باس تارتتى.  ويتكەنى ول كەزدە كورشىلەس رۋلار مەن تايپالار قاسىم حاننىڭ اتاق-داڭقىن، كەمەڭگەرلىگىن ەستىپ، ءوز ەرىكتەرىمەن كەلىپ قوسىلىپ جاتتى. ونىڭ قول استىنا قاراعان جەر اۋماعى ۇلعايا بەردى. 1514 جىلى سۇلتان سايد شىعىس تۇركىستانعا كەتكەن سوڭ قازاق حانىنىڭ جەتىسۋداعى بيلىگى نىعايا ءتۇستى. XVI عاسىردىڭ ەكىنشى ون جىلدىعىندا قاسىم حان ۇلان-بايتاق قازاق تەرريتورياسىن ءوز قول استىنا قاراتتى. بۇل كەزدە  قازاق حاندىعىنىڭ شەكاراسى وڭتۇستىكتە سىرداريا الابىمەن ۇلعايىپ، تۇركىستان ايماعىنداعى (سىرداريا بويىنداعى) قالالاردى  وزىنە قاراتىپ الدى. شىعىس وڭتۇستىكتە وعان جەتىسۋ جەرىنىڭ دەنى (شۋ، تالاس، قاراتال، ىلە وزەندەرىنىڭ الابى) قارادى. سولتۇستىك جانە شىعىس سولتۇستىكتە ۇلىتاۋ ءوڭىرى مەن بالقاش كولىنەن اسىپ، قارقارالى تاۋ تارامدارىنا دەيىن كەڭەيدى، باتىس سولتۇستىكتە جايىق وزەنىنىڭ الابىن قامتىدى. (جايىق وزەنى بويىنداعى سارايشىق قالاسى) وسىلايشا حاندىقتىڭ شەكاراسى كەڭەيە ءتۇستى.⁶   قاسىم حاننىڭ قول استىنداعى حالىق سانى ميلليونعا جەتتى⁷. قاسىم حاندىعى كوپتەگەن ەلدەرگە تانىلدى. قىرىم، استراحان، قازان، قالالارىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتتى. جان-جاقتى بىلگىرلىگىنىڭ، ساياساتكەرلىگىنىڭ ارقاسىندا 1516 -1517 جىلى مۇحامەد شايبانيدىڭ اسكەرىن  تالقانداپ، مەملەكەتىن قۇلاتتى.

         «قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى قاسىم حاننىڭ تۇسىندا (1511-1518/1521,1523 ) ودان ءارى نىعايدى. ول فەودال اقسۇيەكتەردىڭ قارسىلىعىن السىرەتىپ، اسكەري قۋاتىن ارتتىردى. وزىنە قاراستى قازاق جەرىن كەڭەيتە ءتۇستى. «تاريح-ي-راشيدي»، «شايبانيناما»، تاعى باسقا دەرەكتەمەلەردەگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىنىڭ نەگىزگى اۋداندارى قازاق حاندىعىنا قاسىم حان تۇسىندا بىرىكتىرىلگەن».⁸   

 باستاپقى كەزدەردە قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك جانە ساۋدا ەكونوميكالىق ورتالىعى سىرداريا بويىنداعى سىعاناق قالاسى بولدى. بۇدان بۇرىن قازاق دالاسىن بيلەگەن مەملەكەتتەردىڭ - اق وردا مەن ءابىلحايىر حاندىعىنىڭ دا ورتالىقتارى وسى قالا بولعان ەدى. تۇركىستان قالاسى قازاق حاندىعىنا وتكەننەن كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى تۇركىستان قالاسىنا اۋىستى، قازاق حاندارى تۇركىستان قالاسىنداعى (احمەد ياسساۋيدىڭ ەسكەرتكىشى) اق سارايدا وتىرىپ بيلىك جۇرگىزگەن. «تۇركىستان قالاسى قازاق حاندارىنىڭ استاناسى بولعان كەزدە اق ساراي 200 جىلدان استام (16-18-عاسىر) حان سارايى قىزمەتىن اتقارعان» ⁹ .   

 قازاق حاندىعىنا قاراستى قالالاردا ەل بيلەگەن حان، سۇلتان، تورەلەردەن تىس، قازاق ساۋداگەرلەرى مەن قالا تۇرعىندارى دا بولعان. سول كەزدەگى تۇركىستان قالاسى تۋرالى تاۋشىمەرگەن: «تۇركىستان قالاسى كۇيدىرىلمەگەن كىرپىشتەن سالىنعان، ال كەيبىر جەرلەرىندە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن سالىنعاندارى دا بار; بۇل قالانىڭ بيىكتىگى 3 ساجىن، قالىڭدىعى ەكى كەز جانە ءبىر ساجىن كەلەدى (قالانى اينالا قورشاعان قورعاندى ايتىپ وتىر), قالانىڭ اۋماعى 500 ساجىنداي بولادى، قابىرعالاردا وق اتاتىن ۇيالار جاسالعان، بۇل قالانىڭ وزىندە بيىك مۇنارا بار، قالاعا كىرەتىن ءتورت قاقپاسى بار، ول قالادا مىڭ ادامداي قازاقتار تۇرادى، سول قالانىڭ وزىندە ولاردىڭ زاڭى بويىنشا مەشىت سالىنعان، ال تۇركىستان قالاسىنىڭ اينالاسى اشىق دالا»¹⁰ – دەگەن مالىمەت قالدىرعان. 

            قازاق حاندىعىنىڭ  نىعايۋى   ونىڭ  مەملەكەتتىك بەدەلىن ارتتىرىپ، سىرتقى ساياسات پەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس سالاسىندا بەلگىلى تابىستارعا قول جەتكىزدى. قازاق حاندىعى سول كەزىندە ءومىر سۇرگەن ورتالىق ازيا حاندارىمەن، ەدىل بويىنداعى ەلدەرمەن، باتىس ءسىبىر حاندىعىمەن جانە ورىس مەملەكەتىمەن ساۋدا-ساتتىق جانە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. قازاق حاندارى ءار داۋىردە ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىندا تۋىلعان وزگەرىستەرگە ۇيلەسىپ، يكەمدى سىرتقى ساياسات ۇستانىپ وتىردى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى كەرەي، جانىبەك، بۇرىندىق حاندار اق وردانىڭ اتاقتى حانى ۇرىس حاننىڭ مۇراگەرلەرى، التىن وردا مەن اق وردانىڭ 200 جىل ەل بيلەگەن ءداستۇرىن دامىتۋشى، اسكەري-ساياسي جانە ديپلوماتيالىق كۇرەس تاجىريبەلەرىنە باي ادامدار  بولدى. ال ولاردىڭ داستۇرگە اينالعان بيلىگىن جالعاستىرعان  قاسىم حان وتە-موتە ۇزدىك شىققان مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تانىلدى. قازاق حاندىعى العاشىندا موعولستان مەملەكەتىمەن دوستىق-وداقتىق قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ابىلقايىر حاننىڭ جەتىسۋعا توندىرگەن قاۋىپىنە جانە ويرات-جوڭعار تايپاسى اماسانجىنىڭ موعولستانعا جاساعان شابۋىلىنا قارسى كۇرەستى، نوعاي وداعى، ءسىبىر حاندىعى تاعى باسقا جوشى تۇقىمىنان شىققان حاندارمەن وداقتاسا وتىرىپ، ابىلقايىر حاننىڭ مۇراگەرى شايح حايداردى جەڭدى. مۇحاممەد شايبانيعا  قارسى تەمىر اۋلەتىنەن شىققان مۇحاممەد ءمازيت تارحانمەن وداقتاستى. ءسويتىپ، سىرتقى ساياساتتاردا تابىسقا جەتىپ وتىردى. قاسىم حاندىعىنىڭ ساياسي ورلەۋىنە سەبەپ بولعان تاعى ءبىر جاعداي - نوعاي ورداسىنىڭ ىشتەي ىدىراۋى ەدى. بيلىككە تالاسقان نوعاي مىرزالارىنىڭ تولاسسىز ءوزارا قىرقىسۋلارى نوعاي ورداسىن بارىنشا السىرەتتى. وسىنى پايدالانعان قاسىم بۇرىن سول وردانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ءبىراز تايپالاردى ءوز قاراماعىنا الدى.

قاسىم باسقارعان حاندىقتىڭ ساياسي تۇرعىدان ورلەۋى ونىڭ حالىقارالىق جاعدايىن دا ەداۋىر نىعايتتى.   قازاق حاندىعى قاسىم حان تۇسىندا ورىس مەملەكەتىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس جاساپ، باتىس ەۋروپاعا تانىلدى. ۇلى كنياز ۆاسيلي ءىىى تۇسىندا (1505-1533) ماسكەۋ كنيازدىعىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتتى. قازاق حالقى دەربەس حالىق رەتىندە باتىس ەۋروپاعا ايگىلى بولدى. اۆستريا ديپلوماتى سيگيزمۋند گەربەرشتەين ءوزىنىڭ جازبالارىندا وسىنداي مالىمەت قالدىرعان. قازاق حاندىعى ءوزىنىڭ توڭىرەگىندەگى ەلدەرمەن، اسىرەسە ورتالىق ازيانىڭ وتىرىقشى قالالى اۋداندارىمەن ساۋدا-ساتتىق جاساپ وتىردى. XVI عاسىردىڭ جازبا دەرەكتەرى: قازاق ساۋداگەرلەرىنىڭ «ۇنەمى يسلام ەلدەرىنە بۇرىن دا، قازىر دە بارىپ وتىرعانىن» اتاپ كورەسەتەدى...¹¹.  بۇل ساۋداگەرلەر ەگىنشىلىك پەن قولونەر ونىمدەرىنە وزدەرىنىڭ مال نەمەسە مال شارۋاشىلىعىنىڭ شيكىزاتتارىن عانا ايىرباستاپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار قازاقتاردىڭ ءۇي كاسىبىنىڭ ونىمدەرىن دە، ماسەلەن، جۇننەن توقىلعان شەكپەندەردى ايىرباستاپ وتىردى; بۇل ءجۇن شەكپەندەردى، سەيفيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇحارادان جۇرت «اتلاس شاپاندى ساتىپ الاتىنداي باعامەن ساتىپ الادى، ولار سونشالىق اسەم، بيازى كەلەدى».¹²  بۇل مىسالدار قازاق حاندىعىنىڭ اسكەري-ساياسي جاعىنان عانا ەمەس، ەكونوميكالىق جاعىنان دا وڭالا باستاعاندىعىن كورسەتەدى.

قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋ، قازاق تايپالارىن جانە قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى جەڭىستەرى ەلدىڭ ىشىندە دە، سىرتىندا دا ونىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ،  داڭقىن اسىرا ءتۇستى. ايگىلى تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي «تاريح-ي-راشيدي» اتتى كىتابىندا; «قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى اراسىندا قاسىم حانداي قۇدىرەتتى ەشكىم بولعان ەمەس.   اسىرەسە قازاق حاندىعىنىڭ سىرداريا جاعاسىنداعى قالالار ءۇشىن سوعىسىنىڭ جەڭىستەرى ماسكەۋ مەملەكەتىنە دەيىن ەستىلىپ جاتتى. ماسكەۋ ەلشىسى دانيلا كۋبين 1536 جىلى نوعاي ورداسىنان مىناداي مازمۇندا حات جولداعان: «پاتشا اعزام، جۇرت قازاقتاردى ءتىپتى كۇشتى دەسەدى. پاتشا اعزام، تاشكەنت حانزادالارى قازاقتارمەن ەكى رەت سوعىسىپتى، ال قازاقتار ولاردى جەڭىپ كەتىپتى» ¹³  -دەپ جازعان.

قاسىم تۇسىندا حان ورداسى بىردە جەتىسۋدا، قاراتال وڭىرىندە، بىردە شۋ بويىندا، ەندى بىردە ارقادا، ۇلىتاۋ ەتەگىندە،  باتىستا جايىق جاعاسىندا بولادى. حان ورداسىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن ءار ايماقتاردا قونىستانۋى ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتكەن  قاسىم حاننىڭ  ساياساتى  ەدى. بۇل ارقىلى جۇرت حان بيلىگىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنىپ قاراۋسىز، قورعانسىز  قالمايتىندارىنا كوزدەرى جەتىپ،  حاندىقتىڭ تۇتاستىعىن   تاني تۇسەدى.

قاسىم حان العاشقى قازاق زاڭى - «قاسقا جولدى» جارىققا شىعاردى. بۇل زاڭ قازاق اراسىندا بۇرىننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى نەگىزىندە جاسالدى.  اتالعان زاڭ سول كەزدە مۇسىلمان ەلدەرىندە جاپپاي قولدانىلىپ جۇرگەن يسلام ءدىنىنىڭ (شاريعات) زاڭىنان وزگەشە، كوشپەلى قازاق ومىرىنە ۇيلەسىمدى بايىرعى ومىرگە نەگىزدەلگەن زاڭ بولدى. سوندىقتان، ول قاسىم حاننىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلىپ: «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالادى.

قاسقا دەپ  قازاق تىلىندە  كوشپەندىلەردىڭ  تىكەلەي ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى قاسيەتتى جانۋار- جىلقى مالىنىڭ  ءدال ماڭدايىنا ورنالاسقان اق تەڭبىلدى ايتادى. ومىردە ءجيى كەزدەسەتىن «جيرەن قاسقا  ايعىر»، «تورى قاسقا  بيە»، «كوك قاسقا قۇنان»، – دەگەن اتاۋلار  قاسقا ءسوزىنىڭ قانداي ماعانادا قولدانىلاتىن كورسەتەدى. وسى ماعانانى نەگىزگە الار بولساق  «قاسقا جول» دەگەن ءسوز تىركەسى اق جول، حالىقتى  اداستىرمايتىن تۋرا جول،   باقىتقا جەتەلەيتىن سارا جول دەگەن ماعانا بىلدىرسە كەرەك.  مىنە ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن باعالايتىن بابالارىمىز  قاسىم حاننىڭ قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە ساي شىعارىلعان زاڭدار جيناعىن تۋرا  جولعا،  اق جولعا  بالاپ “قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى” دەگەن قىسقا قايىرعان مازمۇنى تەرەڭ اتاۋ بەرگەنىن بايقايمىز.

         ەل باسقارۋ جۇيەسىندە اتا جولىنان اۋماعان قاسىم حان زامان ەرەكشەلىگىنە  وراي،   جاڭا نيزام جۇيەسىن ەنگىزەدى. ”قاسىم  حاننىڭ قاسقا جولى” اتالاتىن بۇل كونە جارعى سول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ قوعامدىق جانە قۇقىقتىق زاڭدارىن قالىپتاستىرادى، ادەت-عۇرىپ تۇرمىس-سالت ەرەجەلەرىن  زاڭداستىرىپ، جەكە ادامدار اراسىنداعى رۋ تايپالار مەن قوعامدىق توپتار اراسىنداعى قاتىناس جۇيەسىن رەتتەيدى. قاسىم حان ادەت-عۇرىپتىق زاڭدارعا ارقا سۇيەپ، تاريحقا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن ەنگەن ءوزى دايىنداعان كونستيتۋتسيالىق قۇجاتتىڭ كومەگىمەن ەل باسقاردى. بۇل قازاق ۇلتىندا جاسالعان تۇڭعىش زاڭ ەدى. زاڭ بەس تاراۋدان تۇردى. زاڭدا قۇران تالاپتارىنا قايشى كەلمەيتىن قازاقي ادەت-عۇرىپ ەرەكشەلىكتەر ساقتالىپ، سول كەزدەگى قازاق جۇرتىنىڭ تابيعاتىنا ساي ەتىپ جاسالعان بولاتىن. قازىرگى كۇنى كەيبىر ماتەلدەر سول زاڭنىڭ تارماقتارىنان الىنعان.  قاسىم حان وتىرىقشى ەلدەردەگى ءتارتىپ-زاڭعا ۇقسامايتىن كوشپەندى  حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە، سالت-ساناسىنا، وي-كوزقاراسىنا وراي جاڭا زاڭ "قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" دەپ اتالىپ كەتكەن ءتارتىپ ورناتتى.   قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك نەگىزدەرى دە وسى زاڭدا كورىنىس تاپتى.¹⁴  

"قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى" دەپ اتالعان، حالقىنىڭ ۇلتتىق، الەۋمەتتىك جاعدايىنا ساي ادەت-عۇرىپ پەن بيلىكتىڭ جاڭاشا دالا زاڭىنىڭ  نەگىزىن قالاعان، ءوز بيلىگى كەزىندە قازاق حاندىعىن سول زامانعى ەڭ قۋاتتى ەلگە اينالدىرعان، اتاق-داڭقىنا ءوز حالقىمەن بىرگە كورشى ەلدەر دە قانىق بولعان، باتىرلىق پەن قايسارلىق، كەمەڭگەرلىك پەن تاباندىلىق، مەيىرىم مەن دارقاندىق، ادام قىزىعارلىق جان جومارتىعى سياقتى ۇلتىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا جيعان جۇرت وسى زاڭمەن تاربيەلەنگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، “قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى”-قازاق جۇرتىنىڭ ەلدىك،  ۇلتتىق ساناسىن نەگىزدەۋدە شەشۋشى قىزمەت اتقارعان وزگەشە قۇجات بولدى.

قاسىم حان ءوز حالقىنىڭ بارلىق قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيناعان، اقىل-پاراساتىمەن عانا ەمەس، جايساڭ مىنەزىمەن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن دە وزگەشە تۇرپاتىن تانىتقان عاجايىپ تۇلعا بولدى دەيدى زەرتتەۋشى عالىمدار. ءوز زامانىندا قاسىمنىڭ ءجۇزىن كورگەن، ونىمەن كەزدەسىپ، از ۋاقىت بولسادا ديدارلاسقان  كىسى عۇمىر بويى ونىڭ نۇرلى ءجۇزىن ۇمىتا المايتىندىقتارىن ايتىپ كەتكەن. قازاق حانىنىڭ دانالىعىن عانا ەمەس، جومارتتىعىن، كەڭدىگىن، ءور مىنەز تاكاپپارلىعى مەن قوسا بيازىلىعىنا، ادەپتىلىگىنە ءتانتى بولعاندار   قاسىم حاندى قازاق جۇرتىنىڭ باقىتىنا تۋعان ەرەكشە تۇلعا دەپ باعالاعان. وعان مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ : «قاسىم حاننان باسقا دەشتى-قىپشاقتا جوشىدان كەيىن وعان پارا-پار كەلەتىن حان بولعان جوق» دەپ دارىپتەۋى قاسىمنىڭ ءوز زامانىندا  ەرەكشە بەدەلدى بولعانىن اڭعارتادى.

  قاسىم حان 1518 جىلى (كەي دەرەكتەردە 1521,1523 جىلداردا) قازاقستاننىڭ باتىسىندا، جايىق بويىنداعى ءساندى، سالتاناتتى قالا سارايشىقتا دۇنيە سالادى. سۇيەگى التىن وردا حاندارىنىڭ ەجەلگى زيراتىنا، جەكە كۇمبەزگە جەرلەنەدى. قازىر بۇل جەردە تاۋ-تاۋ بولىپ ۇيىلگەن توپىراق قانا جاتىر.¹⁵ 

قاسىم  حان  قايتىس  بولعان  سوڭ  قازاق  حاندىعىندا  ساياسي  داعدارىس باستالىپ، ول 15  جىلعا  سوزىلدى. ىشكى   قىرقىستار  مەن  سىرتقى    سوعىستاردىڭ  اۋىرتپالىعى  جانە  فەودالدىق  ەزگى  مەن  قاناۋ  حالىق  بۇقاراسىن  قاتتى  كۇيزەلتتى. بۇل داعدارىس   قازاق  حاندىعىن  دا  السىرەتتى. قازاق  حاندىعىن  نىعايتۋعا  جانە  كۇشەيتۋگە  قاجىرلى  قايرات  جۇمساعان  قاسىمنان  سوڭ   ونىڭ  مۇراگەرلەرى  اراسىندا   تاققا  تالاسقان  قىرقىستار  كۇشەيدى. مۇحاممەد حايدار اتاپ كورسەتكەندەي "قازاق سۇلتاندارى اراسىڭدا داۋ-شار باستالدى". قاسىمنىڭ ورنىنا حان بولىپ ونىڭ بالاسى ماماش (مومىش)  وتىردى. تاريحي دەرەكتەردە ونىڭ حاندىق قۇرعان  مەرزىمى  ۇزاق بولماعانىن كورسەتەدى.  كەيبىر دەرەكتەردە ماماش حاننىڭ شايقاستا تۇلپارى جىعىلىپ، جاپپاي جاعالاستا اتقا باستىرىلىپ شەيىت بولعاندىعى ايتىلادى.

قاسىمحاننىڭ ەكىنشى ۇلى حاقنازار دا قازاق ەلىنىڭ  بەدەلدى حانى بولعان.

 پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان تاريحى، كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن.بەس تومدىق.»اتامۇرا».الماتى،1998.

     3-توم،  373-بەت 

  2. ماحمۇد بەن ءۋالي.   ”باحر ءال-اسرار”ل. 124;    ماعاۋين م."قازاق تاريحىنىڭ

            الپپەسى" ا، 1995. 21- بەت

  3. ابداللاح بەن مۇحاممەد بەن ءالي ناسرۋللاح “زۋبادات ءال-اسار”;سوندا، 21-بەت

  4.   اتالعان ەڭبەك،  21- بەت

  5. بۇل  دا  سوندا، 21- بەت

  6. پيششۋلينا ك.ا.كازاحسكوە حانستۆو ۆو ۆزايموتنوشەنياح س موگۋليستانوم ي

             شايبانيدامي ۆ پوسلەدنەي ترەتي 15 ۆەكا. ا، 1981, 96-123س. 

  7. «قازاق سسر تاريحى»، الماتى، 1979. 2-توم، 262-بەت،

   8.  مۇحاممەد  حايدار  دۋلاتي  «تاريح-ي-راشيدي»،  46-174-بەتتەر

   9. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى»، 1-توم، 643- بەت.

 10. مۇراتقان قانيدىڭ اراب عارپىنەن اۋدارىپ، دايىنداعان، قازاقتىڭ كونە

         تاريحى.-الماتى: شينجاڭ حالىق باسپاسى، 1987ج. جالىن، 1993.  242-ب

 11.«قازاق سسر تاريحى»، الماتى، 1957. 1-توم، 274-بەت،

 12.«قازاق سسر تاريحى»، الماتى، 1957. 1-توم، 180-بەت،

 13. ۆ.ۆ.ۆەنيامينوۆ-زەرنوۆ «قاسىم حان جايىنداعى زەرتتەۋ»  230-بەت

 14.  ماعاۋين م."قازاق تاريحىنىڭ الپپەسى" 22-23 بەتتەر

 15.  اتالعان ەڭبەك،  23 – بەت

ەسەنعازى     قۋاندىق،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  پروفەسسور.

Abai.kz