وتكەندە تەلەديدارعا قاراپ وتىرىپ ءبىز سىرتتاي سىيلاپ جۇرگەن  ءبىر اعامىزدىڭ كەيدە    كەڭەستىك ءداۋىردى  اڭسايمىن دەگەن اڭگىمەسىن ەستىپ قالدىم. ول كەزدە بۇقاراعا كوپ جاعداي جاسالدى، جۇرتتىڭ كوڭىلى توق، كويلەگى كوك بولعان ەدى دەيدى الگى اعامىز. وكىنىشكە قاراي وسىنداي  پىكىرلەردى ءجيى بولماسا دا ارا-تۇرا ەستىپ قالامىز. مەنىڭشە مۇنداي اڭگىمەلەردى  بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سۇرقايى ساياساتتان بەيحابار ادامدار  ايتاتىن  سياقتى. بىراق ءبىلىپ تۇرىپ، ناداننىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەرى دە بار. مۇندايلار كوبىنە ۇلتتىق مۇددەنى تۇسىنە بەرمەيتىندەر نەمەسە ۋىزىنا جارىماعان قانداستارىمىز ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەگەر «قىزىل قىرعىننىڭ» نە ءۇشىن قولعا الىنعانىن اڭعارسا ەسى بار ادام كەڭەس وداعىن اڭساۋىن ساپ تيار ەدى.

وتكەندە تەلەديدارعا قاراپ وتىرىپ ءبىز سىرتتاي سىيلاپ جۇرگەن  ءبىر اعامىزدىڭ كەيدە    كەڭەستىك ءداۋىردى  اڭسايمىن دەگەن اڭگىمەسىن ەستىپ قالدىم. ول كەزدە بۇقاراعا كوپ جاعداي جاسالدى، جۇرتتىڭ كوڭىلى توق، كويلەگى كوك بولعان ەدى دەيدى الگى اعامىز. وكىنىشكە قاراي وسىنداي  پىكىرلەردى ءجيى بولماسا دا ارا-تۇرا ەستىپ قالامىز. مەنىڭشە مۇنداي اڭگىمەلەردى  بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن سۇرقايى ساياساتتان بەيحابار ادامدار  ايتاتىن  سياقتى. بىراق ءبىلىپ تۇرىپ، ناداننىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەرى دە بار. مۇندايلار كوبىنە ۇلتتىق مۇددەنى تۇسىنە بەرمەيتىندەر نەمەسە ۋىزىنا جارىماعان قانداستارىمىز ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەگەر «قىزىل قىرعىننىڭ» نە ءۇشىن قولعا الىنعانىن اڭعارسا ەسى بار ادام كەڭەس وداعىن اڭساۋىن ساپ تيار ەدى.

ەندى سول كوممۋنيستەردىڭ قۇيتىرقى ارەكەتەرىنىڭ كەيبىرىنە ارنايى توقتالىپ كورەلىك...رەسەي يمپەرياسىندا  ورىسەمەستەردىڭ بارلىعىن  اۋەلدەن تاتارلار دەپ اتايتىن ءداستۇر بار. اسىرەسە ولار شىققان تەگى ازيالىقتاردى  وسىلايشا جالپىلاما اتايدى. بىردە ماسكەۋ راديوسىندا سۇحبات بەرىپ جاتقان راسۇل عامزاتوۆ  كەڭەس وداعىنىڭ مارشالى كليمەنت ۆوروشيلوۆتىڭ وزىمەن كەزدەسكەندە ۇنەمى «ءيا تاتار، قال-جاعدايىڭ قالاي؟» دەپ امانداساتىنىن ەسىنە الدى. «سوسىن ءبىر كۇنى،-دەيدى ءسوزىن ارى قاراي ساباقتاعان عامزاتوۆ، شىداي الماي كەتىپ، كليمەنت  ەفرەموۆيچ، مەن تاتار ەمەسپىن، داعىستاندىق اۆارمىن» دەدىم. مارشال بولسا «ءجا، قىزبالانبا راسۇل،-سىزدەردى ورىسەمەستەردىڭ بارلىعىن بىزدە باياعىدان  تاتارلار دەپ اتايدى»،-دەپ اڭگىمەنىڭ سوڭىن قالجىڭعا اينالدىرىپ جىبەردى».

تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازىرگى ءازىربايجانداردى دا 1926 جىلعا دەيىن تاتارلار دەپ اتاپ كەلىپتى. گرۋزيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى ز.گامساحۋرديا جۇرت الدىندا سويلەگەن سوزىندە گرۋزيانى مەكەن  ەتكەن ءازىربايجانداردى ۇنەمى تاتارلار دەيتىن بولعان. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. كەيىن بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ يمپەرياداعى بايىرعى حالىقتارعا باسقاشا ات بەرىلە باستادى. اسىرەسە قازىرگى تاتارلاردىڭ بابالارى وسى تۇستا ۇلكەن بەلسەندىلىك كورسەتەدى. بۇقارا باس قوسقان جەردە ولار وزدەرىن مۇسىلماندارمىز، بۇلعارلارمىز نەمەسە نوعايلارمىز دەپ اتاپ ءجۇردى. كەيىن اتى وزگەرگەن حالىقتاردىڭ ماڭعول-تاتارلارمەن مۇلدە بايلانىسپايتىن جاڭا تاريحىن جاساۋ قاجەتتىگى تۋادى. ءستاليننىڭ بۇيرىعى بويىنشا بەدەلدى شىعىستانۋشىلار مەن تاريحشىلاردىڭ تۇتاس ءبىر توبى وسى جۇمىسقا بىلەك سىبانا كىرىسەدى. بۇلارعا اكادەميك ۆ.ءبارتولدتىڭ ءوزى باسشىلىق جاسادى. كەيىن كەزەك تۇركىستانعا كەلدى. مۇندا بولشەۆيكتەر بارشا تۇرىك تۇلەپ  ۇشقان جەردەگى ءتول حالىقتى ىدىراتۋ ساياساتىن جۇزەسە  اسىردى. وسىلايشا قاپقازداعى تاتارلار ءازىربايجان دەپ اتالا باستادى. ال سولتۇستىك قاپقازداعى تاتارلار قۇمىقتار، نوعايلار، كاراشايلار مەن بالقارلار بولىپ بولشەكتەنىپ كەتتى. حالىقتارعا قايتا ات بەرۋ ارقىلى بولشەۆيكتەر قاپقاز بەن تۇركىستاندى مەكەندەگەن ميلليونداعان قىپشاقتاردى دا جويىپ جىبەرەدى. بۇل اتاۋ ولار ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەدى. ويتكەنى قىپشاقتار ءبىر كەزدەرى شىعىس ەۋروپا مەن ورتالىق ازيانىڭ اراسىنداعى ايماقتى مەكەندەگەن الىپ ەتنوس بولدى. ەكىنشىدەن، تۇركىستانداعى قىپشاقتار قىزىلدار قىرىن قاراعان التىن وردادان شىققان. ولار ورتالىق ازياداعى ءتورت رەسپۋبليكا تاجىكستان، وزبەكستان، قىرعىزستان مەن قازاقستانننىڭ وڭتۇستىك تەرريتورياسىن الىپ جاتقان قوقان حاندىعىنداعى بەلسەندى كۇش بولاتىن.  XIX  عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ العان سوڭ، قوقان حاندىعى بىرتىندەپ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى. بىراق، تۇركىستاندا قالىپ قويعان قالىڭ قىپشاق ءستاليننىڭ ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، دەگبىرىن قاشىردى. ول تۇركىستاندا قىپشاق رەسپۋبليكاسىن قۇرعىسى كەلگەن جوق. قىسقا قايىرعاندا، تۇركىستاندا جۇرگىزىلگەن بولشەكتەۋ ساياساتىنان كەيىن مۇنداعى قىپشاقتار ءىرى ەتنوس رەتىندە جويىلىپ، وڭىردەگى وزگە حالىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتەدى. دالىرەك ايتقاندا ولاردى وزدەرىن قىرعىز، تۇركىمەن، وزبەك نەمەسە قازاق دەپ اتاۋعا ماجبۇرلەدى. كەيىن قىپشاقتار تۇركىستاندا  تۇتاس حالىق  بولىپ عۇمىر كەشۋىن تۇبەگەيلى توقتاتتى. بالكىم وسىدان كەيىن بولسا كەرەك، ولاردىڭ ۇرپاقتارى فەرعانا حاليفاتىن قۇرامىز دەپ  بۇكىل فەرعانا القابىن  كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇرلىكتىرىپ وتىر. كەيىن بولشەۆيكتەر «ماڭعول-تاتارلاردىڭ ماسەلەسىن دە» ءبىرجولا  شەشۋگە كىرىستى.  قازىرگە دەيىن كەيبىر اعالارىمىز قىزعىشتاي قورعايتىن ستالين  وسى تۇستا ماڭعول-تاتارلاردى «تاعى كوشپەندىلەر» قىلىپ كورسەتۋگە قۇلشىندى. بۇل  تاريحي دەرەكتەر راستايتىن ءجايت. ماسەلەن، بەلگىلى اقىن ءارى اۋدارماشى سەمەن ليپكيننىڭ ەستەلىكتەرىندە ءستاليننىڭ بۇكىل ءرۋستى جاۋلاپ العان «تاتار»  ەتنونيمىن ۆارۆارلار قىلىپ بارىنشا قارالاۋعا تىرىسقانى ايتىلادى. كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇحباتىندا سەمەن ليپكين ءستاليننىڭ تاتار-ماڭعولداردى جۇرتقا جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتۋگە تالپىنعانىن اڭگىمەلەگەن. وسىنداي ويمەن «كوسەم» عىلىم مەن كينو قايراتكەرلەرىن سۋرەتشىلەر مەن جازۋشىلاردى وسى پروتسەسكە ارنايى جۇمىلدىرىپ جىبەرەدى. ناتيجەسىندە 1939 جىلى ۆاسيلي ياناۆەتسكيدىڭ  «شىڭعىسحان» دەپ اتالاتىن كىتابى كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلادى. تاريحي شىندىقتان الىس جاتقان، شىعىسحاندى قارالاۋ ءۇشىن جازىلعان  بۇل رومان ءوز دەگەنىنە جەتىپ، تاتار-ماڭعولدارعا جۇرت قىرىن قاراي باستادى. ال سوعىس جىلدارى سەرگەي ەيزەنشتەيننىڭ «يۆان گروزنىي» كينوكارتيناسىن جارىققا شىعارعان يوسيف ستالين شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا جاريالاعان كۇرەستە ءبىرجولا جەڭىپ شىعادى. تاتار-ماڭعولداردى جۇرت وسىدان كەيىن باسقىنشى، وركەنيەتتەن حابارى جوق قارا توبىر رەتىندە قابىلدايتىن بولدى. بۇل بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن «كوپۆەكتورلى»  ساياساتتىڭ ءبىرى عانا. ولاردىڭ يمپەريانى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قانداي قۇيتىرقى ارەكەتتەرگە بارعانىن قازىر جىپكە تىزگەندەي ەتىپ تۇگەل بايانداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ قاجەتى دە جوق دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى قىزىل  يمپەريا تاريحىنىڭ قازاق ەلى ءۇشىن قاستەرلى كەزەڭ بولماعانىن جۇرتقا جەتكىزۋ.