الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!

- سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ

بۇگىن تۇركيانىڭ كونيا قالاسىندا ءبىر توپ قازاق ازاماتتارى «الاش يدەياسىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى» اتتى پىكىر-سايىس كەزدەسۋىن وتكىزدى. اتالمىش ءىس-شارانى «الاش جاستارى» ينتەلەكتۋالدىق كلۋبى ۇيىمداستىردى. اتالعان كلۋبتى كونياداعى قازاق ستۋدەنتتەرى قازان ايىندا  قۇرعانىن جازعان ەدىك. كەزدەسۋدى وسىدان تۇپ-تۋرا 97 جىل بۇرىن قۇرىلعان «الاش اۆتونومياسىنىڭ» جاريالانعان كۇنىنە قۇرمەت رەتىندە ۇيىمداستىرعان ولار، پىكىر-سايىس  باسىندا «الاش» زيالىلارىن ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى. كەزدەسۋدى «الاش جاستارى» سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «الاش ۇرانىن» وقۋمەن باستادى، «الاش» كۇيى ورىندالدى.  

الاش اۆتونومياسى — 1917 ج. 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا وتكەن 2-جالپىقازاق سەزىندە جاريالانعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەملەكەتتىگى بولاتىن. بۇل  سەزدە تومەندەگىدەي قاۋلى قابىلدانعان ەدى: «بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقان وبلىستارىنداعى جانە امۋداريا بولىمىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپي وبلىسىنداعى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس بولىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى — حالقى قازاق-قىرعىز، ءحالى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرىلسىن;

قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىنىڭ جەر ۇستىندەگى تۇگى-سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولسىن;»

وسى قاۋلى قابىلدانعانعا دەيىن بۇكىل قازاق دالاسى ءبىر جارىم عاسىر بويى رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مەنشىگى بولىپ سانالىپ كەلدى. 1920 جىلى سوۆەت ۇكىمەتى كۇشتەپ تاراتقان «الاش اۆتونومياسىن» قۇرۋشى زيالىلار بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن ءوز زامانىندا زاڭمەن ايقىنداپ كەتكەن ەدى. جوعارىداعى قاۋلىنىڭ جاريالانعان مەرەكەلىك داتاسىنا وراي اندولى جەرىندە «الاش جاستارى» ينتەلەتۋالدىق كلۋبى «الاش اۆتونومياسىنىڭ» جانە وسى اۆتونوميانىڭ ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەسى «الاشوردانىڭ» بەلگىلى جانە بەلگىسىز تاريحىنا ءۇڭىلدى. تالقى-جيىن بارىسىندا جاستار «الاش يدەياسى دەگەنىمىز نە؟»، «الاش ينتەلەگەنتسياسى دەگەنىمىز كىمدەر؟»، «بۇگىنگى جاس بۋىننىڭ موينىنا «الاش يدەياسى» نەنى جۇكتەيدى؟» دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدى. «الاش» ءسوزىنىڭ ءمانى زەرتتەلدى. بىرنەشە ساعاتقا سوزىلعان ديسسكۋتسيالىق وتىرس سوڭىندا تۋعان توپىراعىنان جىراقتا جۇرگەن قازاق بالالارى «وقۋدى تابىسپەن اياقتاپ، ساپالى بىلىممەن ەلگە ورالۋ»، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتا ءتۇسۋ جولىندا قىزمەت ەتۋ سىندى مويىندارىنداعى پارىزدارىن تاعى ءبىر پىسىقتاپ تاراستى.

الاشتىڭ ءاليحانى ءبىر سوزىندە: ء«وز كۇشىنە سەنبەگەن حالىق تا، ادام دا ەشقاشان ءومىر بايگەسىن الا المايدى.»، - دەسە، ەكىنشى ءبىر سوزىندە: «بوستاندىققا اپاراتىن جالعىز جول – ۇلتتىق ىنتىماق قانا.»، -دەيدى. كونياداعى قازاق بالالارى سانى از بولسا دا بىرلىگىن تانىتىپ الاش جولىندا عۇمىرىن پيدا ەتكەن عازيز بابالارىن ەسكە الدى. ءدال بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى  ماعجان «سەنەتىن» بارشا جاستار وتكەنىن ارداقتاپ، تاريحىن ۇلىقتاعانى انىق. ەندەشە ولاردىڭ تاۋەلسىز وتانىنىڭ تۋىن ماڭگى جەلبىرەتە ءتۇسۋ جولىندا ايانبايتىنى دا حاق.

نۇرعالي  نۇرتاي

Abai.kz